Áshirbek Syghay - Ontýstik Qazaqstan oblysy qart Qarataudyng baurayyndaghy Kentau qalasynda tughan perzent. 1947 jyly 11 qantarda dýnie esigin ashqan. Júldyzy - taueshki.

Kenshining balasy

- Kentau - kenes zamanynda aty dý­ril­degen, bes shahtasy bar qala boldy, - dep bastady Áshirbek agha әngimesin. - Ákem Tórebay qazaqtan shyqqan alghashqy ken­shilerding biri. 40 jyldan astam shahtada enbek etip, zeynetkerlikke shyqqan. «Alla ta­ghala qoldap, jerdi kemirudey kemirdik qoy» dep otyratyn. Qazir aghayyndy Tó­rebay, Tóretay Syghaevtardyng kózin kór­gen, biletin adamdar da azayyp qaldy...

Áshirbek Syghay - Ontýstik Qazaqstan oblysy qart Qarataudyng baurayyndaghy Kentau qalasynda tughan perzent. 1947 jyly 11 qantarda dýnie esigin ashqan. Júldyzy - taueshki.

Kenshining balasy

- Kentau - kenes zamanynda aty dý­ril­degen, bes shahtasy bar qala boldy, - dep bastady Áshirbek agha әngimesin. - Ákem Tórebay qazaqtan shyqqan alghashqy ken­shilerding biri. 40 jyldan astam shahtada enbek etip, zeynetkerlikke shyqqan. «Alla ta­ghala qoldap, jerdi kemirudey kemirdik qoy» dep otyratyn. Qazir aghayyndy Tó­rebay, Tóretay Syghaevtardyng kózin kór­gen, biletin adamdar da azayyp qaldy...
Bolashaq teatr synshysynyng balalyq, boz­bala shaghy osy qalada ótti. Órkeniyetke bir taban jaqyn shahar bolghan song búl jer­ge ózge jaqtardan da kelushiler kóp bo­­latyn. Syrly sazger Seydolla Bәi­te­re­kov osynda tughan. Saryaghash jaqtan Dosym Sýleev kelgen búl qalagha. Ákesi әs­kery komissariattyng bastyghy boldy. «Kapitan Sýleev kele jatyr» degendi estigende jylap jatqan bala tynyshtala qoya­tyn. Ol ýrmeli aspaptarda oinaytyn. Jambyl oblysynyng Sarysu audanynda tughan Asanәli Áshimov, týrkistandyq Rayym­bek Seyitmetovter de osy qaladaghy Y.Altynsarin atyndaghy mektepting ta­baldyryghyn attaghan. Kenshiler qala­sy­nyng naubayhanasy toqtamay júmys istedi, diyirmeni astyqtan bosamady, sondyqtan múnda barshylyq boldy. Ústazdary ónerde jýrgen Asanәli, Rayymbek siyaqty shә­kirtterin maqtan tútatyn. Bala Áshir­bek te solardy kóniline medet tútyp, kó­ki­reginde jaqsy ýmitter úyalady. Óner ada­my bolghysy keldi. Olimpiadalarda, mek­teparalyq kórkemónerpazdar ýiir­mesining jarysynda әn aityp jýrdi.

Jazugha talpynys

- Anamnyng aty - Aqqyz. Ózi atyna za­ty say aqqúba kisi bolatyn, - deydi Áshir­bek agha. - Ýlkender jaghy meni shyra­myt­qanda «Aqqyz marqúmnyng jalghyz úly ghoy, ózine aumay tartqan» dep jatady. She­shem on tórt qúrsaq kóteripti, sodan qal­ghany әpkem ekeumiz. «Jalghyz bala kýl­sheli» demekshi, balalyghym asa tap­shy­lyqta ótti dey almaymyn. Úly Otan so­ghy­synan keyingi, qayta qalpyna keltiru jyl­dary bolghanmen, shahter  jalghyz  úlyn ash qaldyra ma? Bar tapqanyn mening auzyma tosyp ósirdi. Qatarlastarymnyng arasynda birinshi bolyp velosiyped minip, saghat taqtym. Ata-anam meni tezirek er- jetkizgenshe asyqty. 6-7 synypta oqyp jýrgenimde «Yantari» degen altyn saghat taqqany esimde. Sheshemning «Jas qoy, bilegi mayysyp túr, qaytesing ony?» degenine qaramay, әkem «Joq, qyzdardyng kózi týsetin uaghy bolyp qaldy» dep qoyady. Sonda 12-13-terde bolarmyn. Kókireginde «Zaryghyp kórgen jalghyz úldyng jigit bolghanyn tezirek kórsek» degen arman bol­­ghan eken ghoy. Kaberkot degen mate­rial­dan kostum әperip, ýlken bolghan song sheshem onyng jenin qaytaryp tigip qoyady. Qazir esime týsse eriksiz ezuime kýlki ýii­riledi. Menen tórt jas ýlken әpkem kó­bi­ne oquda boldy. Tashkentte Halyq sharua­shylyghy tehnikumyn, odan keyin ins­titutyn bitirdi. Men ylghy әke-she­shem­ning qamqorlyghynda boldym.
Oghan ainalasyndaghylar jazushy, jur­nalist bolady dep qarady. Óitkeni ol әn aitumen qatar, spektakli qoydy. Qa­lalyq, audanaralyq jarystarda onyng ja­saghan dýniyelerining arqasynda ylghy jýl­deli oryn alyp jýrdi. Mektepte, qa­lada bolghan janalyqtardy qalalyq «Ken­tau pravdasy», «Ontýstik Qazaqstan» oblystyq gazetine jazyp túrady. Al­gha­shynda «sәl kórkemdigi jetpey jatyr» dep hat kelgenimen, birte-birte ólenderi shygha bas­tady. Osynyng bәri bozbalany ýmit­tendirip, qanattandyrdy, algha qaray jeteledi. Alghashqy «Shlyapa kiygen kýshik» degen satiralyq әngimesi «Kentau pra­vda­sy» gazetine 9-synypta oqyp jýrgen ke­zinde jariyalandy. On besterdegi kezi. Ay­jan degen keyipkeri bar. Tyrnaqaldy tuyndysynyng qiyndysy әli kýnge deyin saqtauly. Sol әngimesine qarap otyryp qiyalynyng sol kezde-aq kisi senerliktey bol­ghany bayqalady.

Ol «atqa» erte mindi

Áke-sheshesi jalghyz balany betinen qaq­pay ósirdi. Bala kýninen ashyq, kópshil bol­dy. Qolynda bardy basqalargha bólip be­rip otyratyn. Qanttyng ózi qat bolsa da, kәm­piyt, toqashtyng tәuiri onyng qaltasynda jý­retin. Sol kezder ýshin tәuir nәrsening bә­ri birinshi múnyng qolyna týsetin.
Bes jyl boyy komsomol úiymynyng jetekshisi boldy. Sabaqta óte belsendi. Týr­li keshter, otyrystar úiymdastyrudyng naq ortasynda Áshirbek jýretin. Ózge mekteptermen  jarystar  úiymdastyratyn. Komsomol úiymy hatshysynyng qolynda mým­kindik kóbirek boldy. Onyng aldynda dru­jina sovetining tóraghasy, zveno je­tek­shisi bolghan. Jalpy, ol mektep dengeyinde-aq «atqa mindi». Keyin biraz qyzmetti at­qar­ghan bolsa, sol qabiletting mektep ke­zi­nen jaylap qalyptasqandyghy.
1965 jyly Konservatoriyanyng teatr fa­kulitetine oqugha týsti. Ata-anasynda «Jal­ghyz úl óner jolyna týsti, elge qayta ma, joq pa? Bizge kelin týsirip, nemere sýy kerek» degen azdap uayym boldy. Kon­ser­vatoriyany jaqsy bitirdi. Toptyng staros­tasy, ghylymy qogham tóraghasynyng oryn­ba­sary boldy. Óner adamdary men stu­dentterding kezdesuin úiymdastyryp jý­retin. Shәken Aymanov, Ábdildә Tә­ji­baev siyaqty óner tarlandarynyng jas ba­lagha moyyn búra qoyy qiyndau, biraq ti­lining maydalyghymen olardyng kelisimin alyp, studenttermen kezdesuge shaqyryp jatatyn. Osynday qoghamdyq júmys­tardyng arqasynda múghalimderding kózine týs­ken boluy kerek, ony Konservatoriyagha múgha­limdikke alyp qaldy. Ekinshi kursta oqyp jýrgende «Leninshil jas» (qazirgi «Jas Alash») gazetine maqalasy shyqty. 600-700 myng taralymy bar jastar ba­sy­ly­myna maqala shygharu ol kezde onay emes-tin.

Biyikke úmtyluyma kelinshegimning kómegi kóp tiydi

- Kempir-shal auylda. Menen keletin hat­ty kýtumen, jolymdy tosumen jýrdi. «Ba­lam, ýilen, bizge kelin әkelip ber» de­gendi jii aitady, - dep jalghastyrdy әn­gi­mesin Ásheken. - Ómirlik qosaghym Ký­lәsh Kazaq pedagogikalyq institu­ty­nyng matematika fakulitetin bitirgen. Jataqhanalarymyz jaqyn. QazPIY-ding fizika fakulitetinde Erkin Bayshoraev degen bizding jaqtyng jigiti oqityn. Sonyng tughan kýnine bardyq. Ózining kurstas qyz­darymen Kýlәsh te keldi. Tanystyq. Kóp qyzdyng ishinde kózime jyly úshyrady. Kónilimde jyly әser qaldy. Búryn sha­qyrsa әreng baratyn sol jataqhanagha endi barghyshtaytyndy shyghardym. Jigitter de «Sen bizge kelgish bolyp ketting ghoy» dep qal­jyndaydy. Tapqan-tayanghanyma teatr­gha, estrada júldyzdarynyng konsertine biylet alamyn. Qyz da jalghyz shygha qoy­may­dy, jataqhanada bir bólmede túratyn qúrbylaryn qosa shaqyrghandy únatady. Ol kezding qyzdarynda iba, qysylu,
qym­tyrylu degen sezimder basym boldy ghoy. Tyrashtanyp olargha da biylet alyp, jón-joralghysyn jasap jatatynbyz.
Mine, sol Kýlәsh jengelerinmen dý­niyege kelgen ýsh balamyzdyng kórer jary­ghy boluy kerek, qyryq eki jyldan beri bir shanyraqtyng astynda ómir sýrip kele­miz. Tiyisti júmysty adymdap atqaruyma kelinshegimning kómegi kóp tiydi. Aqyldy, bay­saldy, ne bolsa soghan shúnandamay, alys­qa kóz tigip qaraydy. Menimen aitysyp-tartysyp otyrsa, býgingidey biyik­ke jete alar ma edim? Kýlәsh «Áshir­bek, sen әke-sheshenning jalghy­zysyn, tý­si­nemin. Qarym-qabiletindi bayqap jýr­min, auylgha barsang óship ketesin. Sen qa­la­da alansyz júmysyndy iste, bizdi sosyn kóshirip alarsyn» dep tipti biraz uaqyt auylgha baryp, әke-sheshemmen birge túrdy. Sony aqyly bar qyz bayqaydy. Meni maqtay otyryp, ýmittendire, qanat­tandyra otyryp, algha úmtyldyrdy. Eger әke-sheshem jalghyz úlyn auylgha, búl qa­lagha tartsa ne bolar edi? Ekeumiz alghashqy ýy bolghan tórt jarym jylda túrmaghan pә­terimiz joq, úighyrdyng da, kәristing de, orys­tyng da pәterinde túryp, әbden qiyndyqty kórgenbiz. 1973 jyly Konser­vatoriya ýsh bólmeli ýy berdi. Kenjәli Aymanov oqu ministri boldy. Jas múghalim meni jeke qabyldap, rektorgha ýy beru jó­nin­de núsqau berip, baspanaly boluymyzgha múryndyq bolghan. «Aynalayyn, talabyng jaqsy eken. Saghan ýy bergizemin. Sәl qiyn­dyqqa bola jan-jaqqa tarap ket­pender. Bolashaq senderdiki. Astanany qa­zaq jigitteri bolmasa, kim biyleydi?» dep jyly sózin aityp, qanattandyrghan bo­latyn. Jatqan jeri jayly bolghyr, ózi son­day bir ziyaly, kórgendi kisi edi.

Búl kisilerge qúrmetim sheksiz

Túnghyshtary Qanat auylda kempir-shal­dyng qolynda tudy. Odan keyin Súnghat pen Núrzat dýniyege keldi. Almatygha kóship kelgen song sheshey jeti jyldan song dýnie saldy, әkesi on tórt jyl olarmen birge túrdy. Áke-sheshesi qazir Almatynyng Ken­say ziratynda jatyr. Qalagha ýirenu alghashynda qiyn boldy. Esil-derti auyl. Onda ýi-jayy, qatar-qúrbylary, aby­syn-ajyndary qaldy. Ákey mal ústaytyn. Kókpar shabatyn. Qalagha keldi de, «torgha» týsti. Jatqan jerleri jayly bol­ghyrlar, ekeui de jalghyz balanyng jayyn oilap shy­dady. Keyinnen búl jer­den de ózderine layyqty orta tapty.
- Mýsilim Bazarbaev Mәdeniyet miy­nist­ri bolyp túrghan kezinde «Sendey qazaqtyng jigitteri múnda otyru kerek» dep qyzmetke shaqyrdy. Ýy berip, әspettep, qúr­mettegen Konservatoriyadan ketsem ash­tan óletindey boldym. Sonda Mýsilim aghanyng «Ministrlik saghan ýy týgili jarty dýniyeni beredi. Árbir degende Konser­va­toriyang bizge baghynady» degen sózderi әli esimde. Jaspyz ghoy, mansap degendi oila­maymyz.
Óz ómirimde óshpes iz qaldyrghan Jek­sembek Erkinbekovti erekshe atap aitar edim. 13 jyl boyy Mәdeniyet ministri bol­ghan kisi. Óte enbekqor, maman dom­by­rashy, Konservatoriyany qyzyl diplom­men bitirgen. Úiymdastyrushylyq  jaghy­nan búl kisining aldyna týsken ministr bol­ghan joq. Qazir 83-te, shejire kisi. Men búl kisige kóp uaqyt boyy orynbasar bol­dym. Biz otbasymyzben әli kýnge deyin aralasyp túramyz. Mihayl Ivanovich Esenәliyev Ortalyq komiytetting mәdeniyet bólimining mengerushisi qyzmetin atqardy. Kóp adamnyng jaqsylyghyn kóru mýmkin emes. Eki-ýsh adam sening taghdyrynda ýlken ról oinaydy. Olar sening tabighatyndy dóp basyp tanidy. Sondyqtan búl kisi­lerdi aitpay kete almaymyn, - dep bir qorytty Áshirbek agha әngimesin.

Kabiynetten jerindim...

- Ayaqtan shalu, kórealmaushylyq әr­bir kezende, әrbir kisining ómirinde bolady. Biraq ony saghan kórsetip, badyraytyp iste­meydi. Astyrtyn, bildirtpey tistep, qyr­shyp, jolyndy bógep jatady. «Osy ósip barady, qayda barady ózi?» degen jymysqy oy tipti dospyn dep ainalamda jýrgenderding ishinde de bolghan shyghar. Ony sezetinim - Konservatoriyada múgha­limdikten bastalghan enbek jolym Mә­deniyet ministrliginde bólim bastyghy, basqarma bastyghy, bes jyl Ortalyq ko­miytette, alty jyl ministrding oryn­ba­sary, ýsh jyl rektor, odan taghy ýsh jyl ministrding birinshi orynbasary bolyp jalghasty. Men eki ret ministrding oryn­basary bolghan adammyn. Sol kez­deri «Osy bala qayda bara ja­tyr?» de­gen elding kóz­qarasyn bayqa­dym. Logikalyq túrghydan qarasan, ministrlik ke­zegi meniki siyaqty, eki ret keldim, bilimim, tә­­jiriybem jetedi, odan artyq ne ke­rek? Men sanaly ghú­my­rymdy  óner­ge arnap  kele jat­­qan adam­myn. Nege ekenin, bi­reuler «Ministr­ding orynbasary» dese, ishtey onsha jaq­tyrmay, al «Bel­­gili teatr syn­shy­sy, teatr zert­teu­shisi» dese, so­­ghan ja­nym marqayyp tú­ra­tyn. Qanday qyzmet at­­qarsam da jazudy tas­ta­ghan joqpyn. Qyz­met­­pen alysyp jý­rip, birneshe kitap shyghardym. Ja­za­tyn adam qanday jaghdayda da ja­za­dy, qyzmet qol­bay­lau bola al­may­dy, qayta shiy­­ratady. Biraq sol kezderi dókey bir kókemning bol­maghanyn anyq se­zindim. Qansha jer­den adal qyzmetine, anketasyna, qarym-qa­biletine qaray ósirdi desek te, maghan bel­gisiz sonday bir jymysqy әreketterding bol­ghanyn sezdim. Sóitip 1994 jyly qol­dy bir-aq siltedim de, qyzmetten shy­ghar­mashylyqqa kettim. Odan jaman bolghanym joq, qayratker ataghyn da, Memlekettik syilyq ta aldym. Tәuelsiz platinaly «Tarlan» syilyghyna, Qúrmet ordenine layyq dep tanyldym. Kentau men Týr­kistan qalasynyng qúrmetti azamatymyn. Alla taghala ózi ýiip-tógip berdi. Osy qúr­metting bәri jolym aq, enbegim adal bol­ghandyqtan shyghar. Ýkimetke de ókpeley almaymyn. Meni eshkim toqtatpady. Áyt­pese sol oryngha kim kelmedi? Kezdeysoq jigit­ter kelip, salany túralatty. 8-9 ai, 1-2 jyl júmys istep, biri kelip, biri ketip jat­ty. Mәdeniyet ministrining birinshi oryn­basary qyzmetinen óz erkimen ket­ken adamdy tauyp kórshi. Búl «erligim» tu­raly Ákim Tarazi, Baqqoja Múqay, Núrl­an Orazalinder jazdy. Kóp jigitter «Áy, Ásheke, sendey bolu qayda bizge» dedi. Men kabiynetten jerindim. Búl «bar­maq basty, kóz qysty» jer ekenin týsin­dim. Al men eshkimge jalbaqtay almaymyn. Sosyn eshtene bere de almaymyn, al­may­myn da. Óitkeni siniri shyqqan shahterding ba­lasymyn. Maghan әkem jastayymnan tek bilekting kýshi, jýrekting aibatymen ghana júmys isteu kerektigin sinirdi. Sosyn «Ayaz by әlindi bil, qúmyrsqa jolyndy bil», osy uaqytqa deyin jetipsing óz en­beginmen, ary qarayghy baghyt seniki emes siyaqty. Ary qarayghy baghytty qalamyng men qaghazynnan izde» dedim óz-ózime. Sonyng nәtiyjesinde 16-17 kitap, mynnan astam maqala jazyldy. Teatr, óner tóni­reginde menen kóp aitatyn, menen kóp ja­zatyn adam siyrek desem, onymdy esh­kim joqqa shyghara almaydy. Jazghan­darymnyng bәri shedevr emes shyghar, biraq tól ónerimning damuy jóninde men ait­paghan pikir joqtyng qasy.

Oytamyzyq

- Qazir rushyldyq, jýzshildik beleng alghan. Árkim óz atasyn madaqtap jatyr. Nege solar qazaqtyng úly bolyp qalmaydy?! Avtokóligine ruynyng atyn jazyp alatyndar endi sahnagha shygha bastady. Búryn kimning qolynan is keledi soghan jol ashyq bolatyn, eline, jerine qaramaytyn. Árqaysymyz jeke basymyzdyn, ruymyzdyng dengeyinen aspasaq, qazaqtyng qamyn kim kýitteydi? Býkil halyqtyng maqtanyshy boludan bas tartyp, ózining kishkentay ruynyng namysyn jyrtqan qanday jekkórinishti, jiyirkenishti jәne obal! Osymen jastar ulana bastady. Rushyldyq, әsirese, deputattar saylauy kezinde beleng alady. Bir atanyng balalary birimen-biri aitysatyndy shyghardy. Ózine tabyndau, ózine jaqyndaudyng soyylyn soghyp, el arasyna jik salatyndar payda boldy. Kónil suysyp, aralaspay otyrghan elder bar. Ne tarihta, ne әdebiyette aty kezdespeytin batyrlar, әuliyeler kóbeyip ketti. Ýsh qazaqtyng bireui әulie bolghan ba dersin. Osynyng bәri tekke jeligu, kýpsinu, kýpinu, aramter boludyng belgileri. Solar alash ýshin, qazaq ýshin nege birikpeydi? Qazir, Qúdaygha shýkir, kózimiz ashyq, erkimiz ózimizge tiydi, azattyqtyng raqatyn kórudemiz, kónilimiz jaylandy, onda nege qazaq ýshin júmylyp júmys istemeske?!

Ishki óristing damyghany maqúl

- Bizding halyqqa eki mәsele boyynsha ba­gha beruge bolady, - dep oy týidi Áshir­bek Tórebayúly. - Elimizding bastan ótkiz­be­gen qúqayy joq. Asharshylyq, soghys, úiymdastyru, újymdastyru jyldaryn, qanshama qughyn-sýrgindi kórdi. Qazan tón­kerisi, 300 jyl boyy patshalyq, 70 jyl boyy proletarlyq Reseyding tóm­peshinde boldy. Sonda da ózining kóptegen múralaryn saqtap qaldy. Qansha jerden joq, qúrydyq desek te, aitys ónerin bir elden tappaysyn, dombyrasyn qolynan tastamady. Qazaqtyng ong-órnekteri túnyp túrghan muzyka, melodiya, simfoniya. Ony tek týsinu kerek, shetinen sóilep túrghan suretter. Osynyng bәrin, myng ólip, myng tirilse de halyq saqtap qaldy. Ásirese, kom­munistik kezende tilimizdi, dәstýri­mizdi, qúndylyqtarymyzdy «Búl qazaqtiki emes» deuge sәl-aq qalghanyn biz kórdik. Qazirgi jastardyng baghyna qaray egemendik alyp, kommunistik kezenning bәri bú­lynghyr bolyp qaldy. Biz onyng naghyz bel ortasynda jýrdik. «Qyz Jibek» filimin ghana mysalgha alayyq, «Qazaqtyng bәri she­tinen súlu bolyp ketken be, qalay? Jigitteri - frant, qyzdary - farsilla (europasha sylqym-seri degen sóz), búl qanday halyq ózi? Keshegi shapany ýstinen týspegen, bórkin qisaytyp kiyip, maldyng sonynda jýrgen búratana halyq emes pe edi? Mynauyng súmdyq qoy. Muzyka, pey­zaj, әdemilik qaydan keldi?» dep Mәskeu kózin alartty. Shәken Aymanov, Súltan Qojyqovtardyng qajyrlylyghy bolmasa, filim ótpey de qaluy mýmkin edi. Tórt seriyagha shaqtap týsirilgen filim qys­qaryp-qysqaryp әreng degende kórermenge jol tartty. Ónerge jasalghan qanday óktemdik, qanday ýstemdik, qanday qaty­gezdik? Sonda orystan basqa adam әn sa­lyp, súlu qyz sýimeu kerek eken! It jý­gir­tip, qús salmau kerek eken! Osy kýni qús salu, sayatshylyq ónerin sheteldiktering bizding elge kelip, ýirenip jatqan joq pa? Osynyng bәrin saqtap qalghan bizding elimizden, júrtymyzdan ainalayyn! Qansha synayyn dep túrsa da, bir jibinen ústap alyp aiyrylmaghan ghoy. Qyz úzatu, kelin týsiru, qyzdyng synsyp jylauy, otqa may qúy - osy ýrdisting bәri bir ha­lyqta joq. Osy dәstýrimizdi qaytadan kino­da, teatr sahnasynda kórsetsek, qa­zaq  halqynyng qúndylyqtary bolyp shy­gha keledi. Ruhymyz da kóteriledi. Son­da qazaqtyng ótkeni, tarihy, taghdyry bar ýlken halyq ekenin dýniyejýzi amalsyz moyyn­daydy. «Dombyrany qúrtyndar» de­gen de kezder boldy. Ony jәne ózimizding últ­tyng atymen, ózimizding azamat­tary­myzdyng auzymen aitqyzdy. Múnyng bәri kenestik zamannyng lany. Jogharydan tómpeshtep otyrghan song qyzmet ýshin, kýni ýshin aitugha mәjbýr bolghan. Ony aitqan jigitterdi men kóp kinәlay bermeymin. Keshegi payyzdyq ólshemdi bilesiz. «Qazaq studentteri kóbeyip ketti» dep te soqty. Olardy sógip, synap jýrgender sol za­manda ómir sýrse kórer edim. Qyzmetting dәmin tatyp qalghandar odan kete almaydy. Ash ózekke, ash tandaygha soryp otyrghan qúiryqtan aiyrylu onay ma? Olar eki ottyng ortasynda qaldy. Qazir batyr­synyp jýrgender kóbeyip ketti. Kom­munistik partiyany jamandap sóilegender keshe «Partiya jasasyn!» dep maqala jazghan, partiyalyq jinalysta auyz­dygha sóz bermegen kisiler. Men so­lardyng kóbin bilemin. Kýlking keledi. Bәri býgin tughanday bolyp jýr. Ras, bәrimiz sol kezde kommu­nistik partiyanyng ynghayyna jyghyldyq. Óitkeni zaman solay boldy. Oghan týsi­nistikpen qarau kerek. Búl - bir.
Ekinshisi - danghoylyq, maqtau, madaq. Bizding atalarymyzdyng bәri batyr, aqyn, basqa halyqta týk bolmaghan siyaqty. «Qazaq halqynday halyq bar ma eken?» dep tapsynu, tabynu maghan únamaydy. Ár halyqtyng jetistigi, baghyndyrghan biyigi, múraty, mýddesi bar. Bәri topyraq shay­nap, tas kemirip jatqan joq. Bәrining de ýmiti, ómiri, taghdyry bar. Biz óz halqy­myzdy algha shygharyp sóileuge qúmarmyz. Memlekettik dengeyden auyldyq dengeyge deyin maqtanu derti bar. Ýndemey isteu kerek. «Oybay, biz dinderding basyn qos­tyq. Bizde mamyrajay, qoy ýstine boztor­ghay júmyrtqalap jatyr» dep edik, ne bol­dy, keyingi kezde terrorshylar bizden shyq­pay qoydy. Qanshama atys-jary­lys­tar bolyp jatyr. «Astamsyghan qazaqtardy kóreyik, senderde tynysh bolsa, tynysh­tyqtaryndy búzayyq» dedi. Bireulerding kóniline tiymey, óz jolymyzben damy berui­­miz kerek. Úranshyldyq, nauqan­shyldyq, shash al dese, bas alu basym. Men biyazylyqty, tynyshtyqty, birde bilinip, birde bilinbeytin ishki óristerding da­my­ghanyn qalaymyn. Alaulatyp, jalaulatpay, muzykalatpay, dýngirletip-kýngirletpey, tynysh ómir sýrgen dúrys. Balalardy da solay tәrbiyeleu kerek. Óitkeni basqa ha­lyqtardyng bәri ay qarap otyrghan joq. Bәri de algha úmtylady, bәrining de el bol­ghy­sy keledi.

Oytamyzyq

- Men eshkimning ala jibin attaghan joqpyn. Jastayymnan atqa mindim. Qyzmet babynda bireuge úrysqan, bireuge qattyraq sóilegen bolarmyn, biraq onyng bәri osy qoghamnyn, Qazaqstannyng mýddesi ýshin. Men kenes zamanynda da, ózimiz tәuelsiz el bolghan jyldarda da qyzmet jasaghan adammyn. Qanday qyzmet jasaghanymdy bireu bilse, bireu bilmes, al kónilime medet tútatynym - jaman ba, jaqsy ma, shygharmashylyghym. Men proza da, piesa da jazyp ketuim mýmkin edi. Áriptesterimning aituynsha, ózimning payymyma qaraghanda tilim eshkimnen kem emes. Men zertteu, syn júmysyn tastamadym. Óte qiyn, kýrdeli janr, bireuge jaghasyn, bireuge jaqpaysyn. «Óksheng qisyq» degendi kim jaqsy kóredi? Biraq osy ómirime rizamyn. Keyde jurnalister «Ómirge qayta kelseniz qayter ediniz?» dep jatady. Men tura osylay ómir sýrer edim jәne qayta tuyp, qayta jasaghym da kelmeydi. Býkil kemshiligimen, jetistigimen, qiyndyghymen, kýrdeliligimen birinshi sýrgen ómirine eshtene jetpeydi. Birinshi kórgen jastyghyna, birinshi mahabbatyna, birinshi әke, birinshi ata bolghanyna eshtene jetpeydi. Ony qaytalasan, qyzyghy joq siyaqty. ekinshide qatelespeuge tyrysasyn. Al qateliksiz ómir tipti qulyq-súmdyqtyng keni siyaqty kórinedi maghan. Eshtene istemegen adam ghana qatelespeydi. Qatelesu de, týzeu de, týzetu de adam balasynyng boyynda, tabighatynda bar nәrse.

Kelinder bala tappasa, myna jerge kim ie bolady?!

- Kóp qiyndyqty kópshil bolyp jen­gimiz keledi. Anau halyq ta, myna halyq ta bizge keremet jaqyn. Men eshqaysysyn shettetpeymin. Adam balasynyng bәri bir­dey. Biraq solar elimiz, tarihymyz, tagh­dy­rymyz jóninde dәl bizdey eljirep, emi­renip, tolqy ma? Osyghan sәl kýmәn­dimin. Tolyq senbeytinim - bәrining óz ta­rihy Otany bar. Sayyp kelgende bәri óz eline tartyp-tartyp ketpey me? Jar­qa­baqtyng basynda biz qalmaymyz ba? Osy mәsele meni kóp tolghandyrady, - dep az-kem ýnsiz qalghan Áshirbek agha әngimesin odan әri sabaqtady. - Myna jaghymyzda ajdaha, myna jaghymyzda an, ony da oi­laymyn. Búlar da onay halyq emes. Kó­beyip keledi. Bizding jerimiz mynau, bas-aya­ghyna úshaqpen 3 saghatta úshyp jete almaysyn. Halyqty kóbeytuding ornyna «Áyelder 63-ke deyin júmys istesin» dep G.Marchenko otyr. Áyelderimiz 63-ke deyin júmys jasasa, olar qay uaqytta bala tәrbiyeleydi? Qay uaqytta otbasynyng jaghdayyn jasaydy? Nashaqor, maskýnem, qylmysker bala qaydan shyghyp jatyr? Ana alaqanynyng jyluynday jyludy ýsh әkeni qosaqtasa da bala ala almaydy. Ana­nyng ainalayynyna eshtene jetpeydi! «Áke­ning jaqyndyghy jezdedey-aq» dep qazaghym sondyqtan aitqan boluy kerek. Omyrauyn iyiskelep, tas emshegin jibitken perzentine anadan artyq janashyr jan joq! «Oybay, olar dekrette kóbirek oty­ryp, memleketke masyl bolady eken» de­gen de sóz bolyp pa?! Qúdaygha shýkir, qa­zaq jerining baylyghy - múnayy, gazy bar emes pe? Maqtanghanda bәledeymiz. Áyel­derdin, analardyng jaghdayyn jasama­ghan, solardyng qamyn oilamaghan memleket memleket pe? Tipti bolmay bara jatsa erkekterden 10 payyzyn alyp, әielderge bersin. Qanday әiel osydan keyin iyini bosap, alpys eki tamyry shymyrlap bala tabugha qúmartady?! Kelinderding bәri «Biz júmys isteuimiz kerek eken?» dep bala tabu­dan qashyp, odan júmys istegenin tәuir kóredi. Olar bala tappasa, myna jer­ge kim ie bolady?! Bos jatqan jerge bas­qalar kózin sýzbey qaytsin?! Bala tәr­biyesin, otbasyn bylay qoyyp, bәrimiz jú­mysta jýrsek, ar jaghynda ne ómir qal­dy ózi? Sening 80-90-gha keletinine kim ke­pildik beripti? Áyelder balasyn tapsa, jas kýninde mýmkindiginshe júmysyn is­tese, qartayghanda biraz tynystap, den­sau­lyghyn kýtip, bala-shaghasynyng qyzyghyn kórse bolmay ma? Tirnektep jýrip bizdi jetkizgende kórgen qyzyghy qane? Osyn­day qarama-qayshylyqtar mening tilimdi qyshytyp, úiqymdy búzady. Halyqtyng ósuin, kóbengin kim oilaydy? Dekret ke­zinde bergen ailyghyn mindet qylatyn mem­leket bola ma? Ol halyqty kóbeytip, biz­ding bolashaq memleket qúrushy­lary­myzdy dayyndap jatqan joq pa? Biz nege múny eskermeymiz? Tipti, olardyng dek­rettik demalystaghy kezin de enbek ótiline kir­gizuimiz kerek!

Áshirbek agha «Allagha shýkir, búl jalghanda ókinish te, qúshtarlyq ta, qyzyq pen quanysh ta boldy. Ómirge inkәr adamgha osynyng bәri qyzyq. Ylghy gýl tósep tastaghan jerde ómir sýru mýmkin emes jәne onyng qyzyghy ne? Eshkimge ókpem de, mindetim de joq. Biraq ózimning keudemdi eshkimge bastyrghan emespin, ózim eshkimning keudesin basqan emespin. Osy ómirime tәube deymin» dep qorytty әngimesin.
Áshekeng Kýlәsh jengemizben birge alty nemere sýiip otyr. Aldaghy ómirde solardyng qyzyghyn kórsem deydi. Jaqsy oi, jaqsy niyetti adamnyng ainalasynda jaqsylyq atauly ýiirilip jýredi. Biz de soghan tilekshimiz..

Gýlnar JÚMABAYQYZY

"Ayqyn" gazeti