اشىربەك سىعاي، تەاتر سىنشىسى: ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقپىن...
اشىربەك سىعاي - وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قارت قاراتاۋدىڭ باۋرايىنداعى كەنتاۋ قالاسىندا تۋعان پەرزەنت. 1947 جىلى 11 قاڭتاردا دۇنيە ەسىگىن اشقان. جۇلدىزى - تاۋەشكى.
كەنشىنىڭ بالاسى
- كەنتاۋ - كەڭەس زامانىندا اتى ءدۇرىلدەگەن، بەس شاحتاسى بار قالا بولدى، - دەپ باستادى اشىربەك اعا اڭگىمەسىن. - اكەم تورەباي قازاقتان شىققان العاشقى كەنشىلەردىڭ ءبىرى. 40 جىلدان استام شاحتادا ەڭبەك ەتىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان. «اللا تاعالا قولداپ، جەردى كەمىرۋدەي كەمىردىك قوي» دەپ وتىراتىن. قازىر اعايىندى ءتورەباي، تورەتاي سىعاەۆتاردىڭ كوزىن كورگەن، بىلەتىن ادامدار دا ازايىپ قالدى...
اشىربەك سىعاي - وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قارت قاراتاۋدىڭ باۋرايىنداعى كەنتاۋ قالاسىندا تۋعان پەرزەنت. 1947 جىلى 11 قاڭتاردا دۇنيە ەسىگىن اشقان. جۇلدىزى - تاۋەشكى.
كەنشىنىڭ بالاسى
- كەنتاۋ - كەڭەس زامانىندا اتى ءدۇرىلدەگەن، بەس شاحتاسى بار قالا بولدى، - دەپ باستادى اشىربەك اعا اڭگىمەسىن. - اكەم تورەباي قازاقتان شىققان العاشقى كەنشىلەردىڭ ءبىرى. 40 جىلدان استام شاحتادا ەڭبەك ەتىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان. «اللا تاعالا قولداپ، جەردى كەمىرۋدەي كەمىردىك قوي» دەپ وتىراتىن. قازىر اعايىندى ءتورەباي، تورەتاي سىعاەۆتاردىڭ كوزىن كورگەن، بىلەتىن ادامدار دا ازايىپ قالدى...
بولاشاق تەاتر سىنشىسىنىڭ بالالىق، بوزبالا شاعى وسى قالادا ءوتتى. وركەنيەتكە ءبىر تابان جاقىن شاھار بولعان سوڭ بۇل جەرگە وزگە جاقتاردان دا كەلۋشىلەر كوپ بولاتىن. سىرلى سازگەر سەيدوللا ءبايتەرەكوۆ وسىندا تۋعان. سارىاعاش جاقتان دوسىم سۇلەەۆ كەلگەن بۇل قالاعا. اكەسى ءاسكەري كوميسسارياتتىڭ باستىعى بولدى. «كاپيتان سۇلەەۆ كەلە جاتىر» دەگەندى ەستىگەندە جىلاپ جاتقان بالا تىنىشتالا قوياتىن. ول ۇرمەلى اسپاپتاردا وينايتىن. جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانىندا تۋعان ءاسانالى ءاشىموۆ، تۇركىستاندىق رايىمبەك سەيىتمەتوۆتەر دە وسى قالاداعى ى.التىنسارين اتىنداعى مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان. كەنشىلەر قالاسىنىڭ ناۋبايحاناسى توقتاماي جۇمىس ىستەدى، ديىرمەنى استىقتان بوسامادى، سوندىقتان مۇندا بارشىلىق بولدى. ۇستازدارى ونەردە جۇرگەن ءاسانالى، رايىمبەك سياقتى ءشاكىرتتەرىن ماقتان تۇتاتىن. بالا ءاشىربەك تە سولاردى كوڭىلىنە مەدەت تۇتىپ، كوكىرەگىندە جاقسى ۇمىتتەر ۇيالادى. ونەر ادامى بولعىسى كەلدى. وليمپيادالاردا، مەكتەپارالىق كوركەمونەرپازدار ءۇيىرمەسىنىڭ جارىسىندا ءان ايتىپ ءجۇردى.
جازۋعا تالپىنىس
- انامنىڭ اتى - اققىز. ءوزى اتىنا زاتى ساي اققۇبا كىسى بولاتىن، - دەيدى ءاشىربەك اعا. - ۇلكەندەر جاعى مەنى شىرامىتقاندا «اققىز مارقۇمنىڭ جالعىز ۇلى عوي، وزىنە اۋماي تارتقان» دەپ جاتادى. شەشەم ون ءتورت قۇرساق كوتەرىپتى، سودان قالعانى اپكەم ەكەۋمىز. «جالعىز بالا كۇلشەلى» دەمەكشى، بالالىعىم اسا تاپشىلىقتا ءوتتى دەي المايمىن. ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى، قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جىلدارى بولعانمەن، شاحتەر جالعىز ۇلىن اش قالدىرا ما؟ بار تاپقانىن مەنىڭ اۋزىما توسىپ ءوسىردى. قاتارلاستارىمنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ ۆەلوسيپەد ءمىنىپ، ساعات تاقتىم. اتا-انام مەنى تەزىرەك ەر- جەتكىزگەنشە اسىقتى. 6-7 سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە «يانتار» دەگەن التىن ساعات تاققانى ەسىمدە. شەشەمنىڭ «جاس قوي، بىلەگى مايىسىپ تۇر، قايتەسىڭ ونى؟» دەگەنىنە قاراماي، اكەم «جوق، قىزداردىڭ كوزى تۇسەتىن ۋاعى بولىپ قالدى» دەپ قويادى. سوندا 12-13-تەردە بولارمىن. كوكىرەگىندە «زارىعىپ كورگەن جالعىز ۇلدىڭ جىگىت بولعانىن تەزىرەك كورسەك» دەگەن ارمان بولعان ەكەن عوي. كابەركوت دەگەن ماتەريالدان كوستيۋم اپەرىپ، ۇلكەن بولعان سوڭ شەشەم ونىڭ جەڭىن قايتارىپ تىگىپ قويادى. قازىر ەسىمە تۇسسە ەرىكسىز ەزۋىمە كۇلكى ءۇيىرىلەدى. مەنەن ءتورت جاس ۇلكەن اپكەم كوبىنە وقۋدا بولدى. تاشكەنتتە حالىق شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىن، ودان كەيىن ينستيتۋتىن ءبىتىردى. مەن ىلعي اكە-شەشەمنىڭ قامقورلىعىندا بولدىم.
وعان اينالاسىنداعىلار جازۋشى، جۋرناليست بولادى دەپ قارادى. ويتكەنى ول ءان ايتۋمەن قاتار، سپەكتاكل قويدى. قالالىق، اۋدانارالىق جارىستاردا ونىڭ جاساعان دۇنيەلەرىنىڭ ارقاسىندا ىلعي ءجۇلدەلى ورىن الىپ ءجۇردى. مەكتەپتە، قالادا بولعان جاڭالىقتاردى قالالىق «كەنتاۋ پراۆداسى»، «وڭتۇستىك قازاقستان» وبلىستىق گازەتىنە جازىپ تۇرادى. العاشىندا «ءسال كوركەمدىگى جەتپەي جاتىر» دەپ حات كەلگەنىمەن، بىرتە-بىرتە ولەڭدەرى شىعا باستادى. وسىنىڭ ءبارى بوزبالانى ءۇمىتتەندىرىپ، قاناتتاندىردى، العا قاراي جەتەلەدى. العاشقى «شلياپا كيگەن كۇشىك» دەگەن ساتيرالىق اڭگىمەسى «كەنتاۋ پراۆداسى» گازەتىنە 9-سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىندە جاريالاندى. ون بەستەردەگى كەزى. ايجان دەگەن كەيىپكەرى بار. تىرناقالدى تۋىندىسىنىڭ قيىندىسى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى. سول اڭگىمەسىنە قاراپ وتىرىپ قيالىنىڭ سول كەزدە-اق كىسى سەنەرلىكتەي بولعانى بايقالادى.
ول «اتقا» ەرتە ءمىندى
اكە-شەشەسى جالعىز بالانى بەتىنەن قاقپاي ءوسىردى. بالا كۇنىنەن اشىق، كوپشىل بولدى. قولىندا باردى باسقالارعا ءبولىپ بەرىپ وتىراتىن. قانتتىڭ ءوزى قات بولسا دا، كامپيت، توقاشتىڭ ءتاۋىرى ونىڭ قالتاسىندا ءجۇرەتىن. سول كەزدەر ءۇشىن ءتاۋىر نارسەنىڭ ءبارى ءبىرىنشى مۇنىڭ قولىنا تۇسەتىن.
بەس جىل بويى كومسومول ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى بولدى. ساباقتا وتە بەلسەندى. ءتۇرلى كەشتەر، وتىرىستار ۇيىمداستىرۋدىڭ ناق ورتاسىندا اشىربەك جۇرەتىن. وزگە مەكتەپتەرمەن جارىستار ۇيىمداستىراتىن. كومسومول ۇيىمى حاتشىسىنىڭ قولىندا ءمۇمكىندىك كوبىرەك بولدى. ونىڭ الدىندا درۋجينا سوۆەتىنىڭ توراعاسى، زۆەنو جەتەكشىسى بولعان. جالپى، ول مەكتەپ دەڭگەيىندە-اق «اتقا ءمىندى». كەيىن ءبىراز قىزمەتتى اتقارعان بولسا، سول قابىلەتتىڭ مەكتەپ كەزىنەن جايلاپ قالىپتاسقاندىعى.
1965 جىلى كونسەرۆاتوريانىڭ تەاتر فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. اتا-اناسىندا «جالعىز ۇل ونەر جولىنا ءتۇستى، ەلگە قايتا ما، جوق پا؟ بىزگە كەلىن ءتۇسىرىپ، نەمەرە ءسۇيۋ كەرەك» دەگەن ازداپ ۋايىم بولدى. كونسەرۆاتوريانى جاقسى ءبىتىردى. توپتىڭ ستاروستاسى، عىلىمي قوعام توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. ونەر ادامدارى مەن ستۋدەنتتەردىڭ كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرىپ ءجۇرەتىن. شاكەن ايمانوۆ، ءابدىلدا ءتاجىباەۆ سياقتى ونەر تارلاندارىنىڭ جاس بالاعا مويىن بۇرا قويۋى قيىنداۋ، بىراق ءتىلىنىڭ مايدالىعىمەن ولاردىڭ كەلىسىمىن الىپ، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە شاقىرىپ جاتاتىن. وسىنداي قوعامدىق جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا مۇعالىمدەردىڭ كوزىنە ءتۇسكەن بولۋى كەرەك، ونى كونسەرۆاتورياعا مۇعالىمدىككە الىپ قالدى. ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىنە ماقالاسى شىقتى. 600-700 مىڭ تارالىمى بار جاستار باسىلىمىنا ماقالا شىعارۋ ول كەزدە وڭاي ەمەس-ءتىن.
بيىككە ۇمتىلۋىما كەلىنشەگىمنىڭ كومەگى كوپ ءتيدى
- كەمپىر-شال اۋىلدا. مەنەن كەلەتىن حاتتى كۇتۋمەن، جولىمدى توسۋمەن ءجۇردى. «بالام، ۇيلەن، بىزگە كەلىن اكەلىپ بەر» دەگەندى ءجيى ايتادى، - دەپ جالعاستىردى ءاڭگىمەسىن اشەكەڭ. - ومىرلىك قوساعىم كۇلاش كازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. جاتاقحانالارىمىز جاقىن. قازپي-ءدىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىندە ەركىن بايشوراەۆ دەگەن ءبىزدىڭ جاقتىڭ جىگىتى وقيتىن. سونىڭ تۋعان كۇنىنە باردىق. ءوزىنىڭ كۋرستاس قىزدارىمەن كۇلاش تە كەلدى. تانىستىق. كوپ قىزدىڭ ىشىندە كوزىمە جىلى ۇشىرادى. كوڭىلىمدە جىلى اسەر قالدى. بۇرىن شاقىرسا ارەڭ باراتىن سول جاتاقحاناعا ەندى بارعىشتايتىندى شىعاردىم. جىگىتتەر دە «سەن بىزگە كەلگىش بولىپ كەتتىڭ عوي» دەپ قالجىڭدايدى. تاپقان-تايانعانىما تەاترعا، ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ كونتسەرتىنە بيلەت الامىن. قىز دا جالعىز شىعا قويمايدى، جاتاقحانادا ءبىر بولمەدە تۇراتىن قۇربىلارىن قوسا شاقىرعاندى ۇناتادى. ول كەزدىڭ قىزدارىندا يبا، قىسىلۋ،
قىمتىرىلۋ دەگەن سەزىمدەر باسىم بولدى عوي. تىراشتانىپ ولارعا دا بيلەت الىپ، ءجون-جورالعىسىن جاساپ جاتاتىنبىز.
مىنە، سول كۇلاش جەڭگەلەرىڭمەن ءدۇنيەگە كەلگەن ءۇش بالامىزدىڭ كورەر جارىعى بولۋى كەرەك، قىرىق ەكى جىلدان بەرى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ءتيىستى جۇمىستى ادىمداپ اتقارۋىما كەلىنشەگىمنىڭ كومەگى كوپ ءتيدى. اقىلدى، بايسالدى، نە بولسا سوعان شۇناڭداماي، الىسقا كوز تىگىپ قارايدى. مەنىمەن ايتىسىپ-تارتىسىپ وتىرسا، بۇگىنگىدەي بيىككە جەتە الار ما ەدىم؟ كۇلاش «ءاشىربەك، سەن اكە-شەشەڭنىڭ جالعىزىسىڭ، ءتۇسىنەمىن. قارىم-قابىلەتىڭدى بايقاپ ءجۇرمىن، اۋىلعا بارساڭ ءوشىپ كەتەسىڭ. سەن قالادا الاڭسىز جۇمىسىڭدى ىستە، ءبىزدى سوسىن كوشىرىپ الارسىڭ» دەپ ءتىپتى ءبىراز ۋاقىت اۋىلعا بارىپ، اكە-شەشەممەن بىرگە تۇردى. سونى اقىلى بار قىز بايقايدى. مەنى ماقتاي وتىرىپ، ۇمىتتەندىرە، قاناتتاندىرا وتىرىپ، العا ۇمتىلدىردى. ەگەر اكە-شەشەم جالعىز ۇلىن اۋىلعا، بۇل قالاعا تارتسا نە بولار ەدى؟ ەكەۋمىز العاشقى ءۇي بولعان ءتورت جارىم جىلدا تۇرماعان ءپاتەرىمىز جوق، ۇيعىردىڭ دا، كارىستىڭ دە، ورىستىڭ دا پاتەرىندە تۇرىپ، ابدەن قيىندىقتى كورگەنبىز. 1973 جىلى كونسەرۆاتوريا ءۇش بولمەلى ءۇي بەردى. كەنجالى ايمانوۆ وقۋ ءمينيسترى بولدى. جاس مۇعالىم مەنى جەكە قابىلداپ، رەكتورعا ءۇي بەرۋ ءجونىندە نۇسقاۋ بەرىپ، باسپانالى بولۋىمىزعا مۇرىندىق بولعان. «اينالايىن، تالابىڭ جاقسى ەكەن. ساعان ءۇي بەرگىزەمىن. ءسال قيىندىققا بولا جان-جاققا تاراپ كەتپەڭدەر. بولاشاق سەندەردىكى. استانانى قازاق جىگىتتەرى بولماسا، كىم بيلەيدى؟» دەپ جىلى ءسوزىن ايتىپ، قاناتتاندىرعان بولاتىن. جاتقان جەرى جايلى بولعىر، ءوزى سونداي ءبىر زيالى، كورگەندى كىسى ەدى.
بۇل كىسىلەرگە قۇرمەتىم شەكسىز
تۇڭعىشتارى قانات اۋىلدا كەمپىر-شالدىڭ قولىندا تۋدى. ودان كەيىن سۇڭعات پەن نۇرزات دۇنيەگە كەلدى. الماتىعا كوشىپ كەلگەن سوڭ شەشەي جەتى جىلدان سوڭ دۇنيە سالدى، اكەسى ون ءتورت جىل ولارمەن بىرگە تۇردى. اكە-شەشەسى قازىر الماتىنىڭ كەڭساي زيراتىندا جاتىر. قالاعا ۇيرەنۋ العاشىندا قيىن بولدى. ەسىل-دەرتى اۋىل. وندا ءۇي-جايى، قاتار-قۇربىلارى، ابىسىن-اجىندارى قالدى. اكەي مال ۇستايتىن. كوكپار شاباتىن. قالاعا كەلدى دە، «تورعا» ءتۇستى. جاتقان جەرلەرى جايلى بولعىرلار، ەكەۋى دە جالعىز بالانىڭ جايىن ويلاپ شىدادى. كەيىننەن بۇل جەردەن دە وزدەرىنە لايىقتى ورتا تاپتى.
- ءمۇسىلىم بازارباەۆ مادەنيەت مينيسترى بولىپ تۇرعان كەزىندە «سەندەي قازاقتىڭ جىگىتتەرى مۇندا وتىرۋ كەرەك» دەپ قىزمەتكە شاقىردى. ءۇي بەرىپ، اسپەتتەپ، قۇرمەتتەگەن كونسەرۆاتوريادان كەتسەم اشتان ولەتىندەي بولدىم. سوندا ءمۇسىلىم اعانىڭ «مينيسترلىك ساعان ءۇي تۇگىلى جارتى دۇنيەنى بەرەدى. ءاربىر دەگەندە كونسەرۆاتورياڭ بىزگە باعىنادى» دەگەن سوزدەرى ءالى ەسىمدە. جاسپىز عوي، مانساپ دەگەندى ويلامايمىز.
ءوز ومىرىمدە وشپەس ءىز قالدىرعان جەكسەمبەك ەركىنبەكوۆتى ەرەكشە اتاپ ايتار ەدىم. 13 جىل بويى مادەنيەت ءمينيسترى بولعان كىسى. وتە ەڭبەكقور، مامان دومبىراشى، كونسەرۆاتوريانى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن. ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعىنان بۇل كىسىنىڭ الدىنا تۇسكەن مينيستر بولعان جوق. قازىر 83-تە، شەجىرە كىسى. مەن بۇل كىسىگە كوپ ۋاقىت بويى ورىنباسار بولدىم. ءبىز وتباسىمىزبەن ءالى كۇنگە دەيىن ارالاسىپ تۇرامىز. ميحايل يۆانوۆيچ ەسەناليەۆ ورتالىق كوميتەتتىڭ مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاردى. كوپ ادامنىڭ جاقسىلىعىن كورۋ مۇمكىن ەمەس. ەكى-ءۇش ادام سەنىڭ تاعدىرىڭدا ۇلكەن ءرول وينايدى. ولار سەنىڭ تابيعاتىڭدى ءدوپ باسىپ تانيدى. سوندىقتان بۇل كىسىلەردى ايتپاي كەتە المايمىن، - دەپ ءبىر قورىتتى اشىربەك اعا اڭگىمەسىن.
كابينەتتەن جەرىندىم...
- اياقتان شالۋ، كورەالماۋشىلىق ءاربىر كەزەڭدە، ءاربىر كىسىنىڭ ومىرىندە بولادى. بىراق ونى ساعان كورسەتىپ، بادىرايتىپ ىستەمەيدى. استىرتىن، بىلدىرتپەي تىستەپ، قىرشىپ، جولىڭدى بوگەپ جاتادى. «وسى ءوسىپ بارادى، قايدا بارادى ءوزى؟» دەگەن جىمىسقى وي ءتىپتى دوسپىن دەپ اينالامدا جۇرگەندەردىڭ ىشىندە دە بولعان شىعار. ونى سەزەتىنىم - كونسەرۆاتوريادا مۇعالىمدىكتەن باستالعان ەڭبەك جولىم ءمادەنيەت مينيسترلىگىندە ءبولىم باستىعى، باسقارما باستىعى، بەس جىل ورتالىق كوميتەتتە، التى جىل ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، ءۇش جىل رەكتور، ودان تاعى ءۇش جىل ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ جالعاستى. مەن ەكى رەت ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولعان اداممىن. سول كەزدەرى «وسى بالا قايدا بارا جاتىر؟» دەگەن ەلدىڭ كوزقاراسىن بايقادىم. لوگيكالىق تۇرعىدان قاراساڭ، مينيسترلىك كەزەگى مەنىكى سياقتى، ەكى رەت كەلدىم، ءبىلىمىم، ءتاجىريبەم جەتەدى، ودان ارتىق نە كەرەك؟ مەن سانالى عۇمىرىمدى ونەرگە ارناپ كەلە جاتقان اداممىن. نەگە ەكەنىن، ءبىرەۋلەر «مينيستردىڭ ورىنباسارى» دەسە، ىشتەي ونشا جاقتىرماي، ال «بەلگىلى تەاتر سىنشىسى، تەاتر زەرتتەۋشىسى» دەسە، سوعان جانىم مارقايىپ تۇراتىن. قانداي قىزمەت اتقارسام دا جازۋدى تاستاعان جوقپىن. قىزمەتپەن الىسىپ ءجۇرىپ، بىرنەشە كىتاپ شىعاردىم. جازاتىن ادام قانداي جاعدايدا دا جازادى، قىزمەت قولبايلاۋ بولا المايدى، قايتا شيراتادى. بىراق سول كەزدەرى دوكەي ءبىر كوكەمنىڭ بولماعانىن انىق سەزىندىم. قانشا جەردەن ادال قىزمەتىنە، انكەتاسىنا، قارىم-قابىلەتىنە قاراي ءوسىردى دەسەك تە، ماعان بەلگىسىز سونداي ءبىر جىمىسقى ارەكەتتەردىڭ بولعانىن سەزدىم. ءسويتىپ 1994 جىلى قولدى ءبىر-اق سىلتەدىم دە، قىزمەتتەن شىعارماشىلىققا كەتتىم. ودان جامان بولعانىم جوق، قايراتكەر اتاعىن دا، مەملەكەتتىك سىيلىق تا الدىم. تاۋەلسىز پلاتينالى «تارلان» سىيلىعىنا، قۇرمەت وردەنىنە لايىق دەپ تانىلدىم. كەنتاۋ مەن ءتۇركىستان قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتىمىن. اللا تاعالا ءوزى ءۇيىپ-توگىپ بەردى. وسى قۇرمەتتىڭ ءبارى جولىم اق، ەڭبەگىم ادال بولعاندىقتان شىعار. ۇكىمەتكە دە وكپەلەي المايمىن. مەنى ەشكىم توقتاتپادى. ءايتپەسە سول ورىنعا كىم كەلمەدى؟ كەزدەيسوق جىگىتتەر كەلىپ، سالانى تۇرالاتتى. 8-9 اي، 1-2 جىل جۇمىس ىستەپ، ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتتى. مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتكەن ادامدى تاۋىپ كورشى. بۇل «ەرلىگىم» تۋرالى اكىم تارازي، باققوجا مۇقاي، نۇرلان ورازاليندەر جازدى. كوپ جىگىتتەر «ءاي، اشەكە، سەندەي بولۋ قايدا بىزگە» دەدى. مەن كابينەتتەن جەرىندىم. بۇل «بارماق باستى، كوز قىستى» جەر ەكەنىن ءتۇسىندىم. ال مەن ەشكىمگە جالباقتاي المايمىن. سوسىن ەشتەڭە بەرە دە المايمىن، المايمىن دا. ويتكەنى ءسىڭىرى شىققان شاحتەردىڭ بالاسىمىن. ماعان اكەم جاستايىمنان تەك بىلەكتىڭ كۇشى، جۇرەكتىڭ ايباتىمەن عانا جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن ءسىڭىردى. سوسىن «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل»، وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتىپسىڭ ءوز ەڭبەگىڭمەن، ارى قارايعى باعىت سەنىكى ەمەس سياقتى. ارى قارايعى باعىتتى قالامىڭ مەن قاعازىڭنان ىزدە» دەدىم ءوز-وزىمە. سونىڭ ناتيجەسىندە 16-17 كىتاپ، مىڭنان استام ماقالا جازىلدى. تەاتر، ونەر ءتوڭىرەگىندە مەنەن كوپ ايتاتىن، مەنەن كوپ جازاتىن ادام سيرەك دەسەم، ونىمدى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. جازعاندارىمنىڭ ءبارى شەدەۆر ەمەس شىعار، بىراق ءتول ونەرىمنىڭ دامۋى جونىندە مەن ايتپاعان پىكىر جوقتىڭ قاسى.
ويتامىزىق
- قازىر رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك بەلەڭ العان. اركىم ءوز اتاسىن ماداقتاپ جاتىر. نەگە سولار قازاقتىڭ ۇلى بولىپ قالمايدى؟! اۆتوكولىگىنە رۋىنىڭ اتىن جازىپ الاتىندار ەندى ساحناعا شىعا باستادى. بۇرىن كىمنىڭ قولىنان ءىس كەلەدى سوعان جول اشىق بولاتىن، ەلىڭە، جەرىڭە قارامايتىن. ارقايسىمىز جەكە باسىمىزدىڭ، رۋىمىزدىڭ دەڭگەيىنەن اسپاساق، قازاقتىڭ قامىن كىم كۇيتتەيدى؟ بۇكىل حالىقتىڭ ماقتانىشى بولۋدان باس تارتىپ، ءوزىنىڭ كىشكەنتاي رۋىنىڭ نامىسىن جىرتقان قانداي جەككورىنىشتى، جيىركەنىشتى جانە وبال! وسىمەن جاستار ۋلانا باستادى. رۋشىلدىق، اسىرەسە، دەپۋتاتتار سايلاۋى كەزىندە بەلەڭ الادى. ءبىر اتانىڭ بالالارى بىرىمەن-ءبىرى ايتىساتىندى شىعاردى. وزىنە تابىنداۋ، وزىنە جاقىنداۋدىڭ سويىلىن سوعىپ، ەل اراسىنا جىك سالاتىندار پايدا بولدى. كوڭىل سۋىسىپ، ارالاسپاي وتىرعان ەلدەر بار. نە تاريحتا، نە ادەبيەتتە اتى كەزدەسپەيتىن باتىرلار، اۋليەلەر كوبەيىپ كەتتى. ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋى اۋليە بولعان با دەرسىڭ. وسىنىڭ ءبارى تەككە جەلىگۋ، كۇپسىنۋ، كۇپىنۋ، ارامتەر بولۋدىڭ بەلگىلەرى. سولار الاش ءۇشىن، قازاق ءۇشىن نەگە بىرىكپەيدى؟ قازىر، قۇدايعا شۇكىر، كوزىمىز اشىق، ەركىمىز وزىمىزگە ءتيدى، ازاتتىقتىڭ راقاتىن كورۋدەمىز، كوڭىلىمىز جايلاندى، وندا نەگە قازاق ءۇشىن جۇمىلىپ جۇمىس ىستەمەسكە؟!
ىشكى ءورىستىڭ دامىعانى ماقۇل
- ءبىزدىڭ حالىققا ەكى ماسەلە بويىنشا باعا بەرۋگە بولادى، - دەپ وي ءتۇيدى ءاشىربەك تورەبايۇلى. - ەلىمىزدىڭ باستان وتكىزبەگەن قۇقايى جوق. اشارشىلىق، سوعىس، ۇيىمداستىرۋ، ۇجىمداستىرۋ جىلدارىن، قانشاما قۋعىن-سۇرگىندى كوردى. قازان ءتوڭكەرىسى، 300 جىل بويى پاتشالىق، 70 جىل بويى پرولەتارلىق رەسەيدىڭ ءتومپەشىندە بولدى. سوندا دا ءوزىنىڭ كوپتەگەن مۇرالارىن ساقتاپ قالدى. قانشا جەردەن جوق، قۇرىدىق دەسەك تە، ايتىس ونەرىن ءبىر ەلدەن تاپپايسىڭ، دومبىراسىن قولىنان تاستامادى. قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى تۇنىپ تۇرعان مۋزىكا، مەلوديا، سيمفونيا. ونى تەك ءتۇسىنۋ كەرەك، شەتىنەن سويلەپ تۇرعان سۋرەتتەر. وسىنىڭ ءبارىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلسە دە حالىق ساقتاپ قالدى. اسىرەسە، كوممۋنيستىك كەزەڭدە ءتىلىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى، قۇندىلىقتارىمىزدى «بۇل قازاقتىكى ەمەس» دەۋگە ءسال-اق قالعانىن ءبىز كوردىك. قازىرگى جاستاردىڭ باعىنا قاراي ەگەمەندىك الىپ، كوممۋنيستىك كەزەڭنىڭ ءبارى بۇلىڭعىر بولىپ قالدى. ءبىز ونىڭ ناعىز بەل ورتاسىندا جۇردىك. «قىز جىبەك» ءفيلمىن عانا مىسالعا الايىق، «قازاقتىڭ ءبارى شەتىنەن سۇلۋ بولىپ كەتكەن بە، قالاي؟ جىگىتتەرى - فرانت، قىزدارى - فارسيللا (ەۋروپاشا سىلقىم-سەرى دەگەن ءسوز), بۇل قانداي حالىق ءوزى؟ كەشەگى شاپانى ۇستىنەن تۇسپەگەن، بوركىن قيسايتىپ كيىپ، مالدىڭ سوڭىندا جۇرگەن بۇراتانا حالىق ەمەس پە ەدى؟ مىناۋىڭ سۇمدىق قوي. مۋزىكا، پەيزاج، ادەمىلىك قايدان كەلدى؟» دەپ ماسكەۋ كوزىن الارتتى. شاكەن ايمانوۆ، سۇلتان قوجىقوۆتاردىڭ قاجىرلىلىعى بولماسا، فيلم وتپەي دە قالۋى مۇمكىن ەدى. ءتورت سەرياعا شاقتاپ تۇسىرىلگەن فيلم قىسقارىپ-قىسقارىپ ارەڭ دەگەندە كورەرمەنگە جول تارتتى. ونەرگە جاسالعان قانداي وكتەمدىك، قانداي ۇستەمدىك، قانداي قاتىگەزدىك؟ سوندا ورىستان باسقا ادام ءان سالىپ، سۇلۋ قىز سۇيمەۋ كەرەك ەكەن! يت ءجۇگىرتىپ، قۇس سالماۋ كەرەك ەكەن! وسى كۇنى قۇس سالۋ، ساياتشىلىق ونەرىن شەتەلدىكتەرىڭ ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ، ۇيرەنىپ جاتقان جوق پا؟ وسىنىڭ ءبارىن ساقتاپ قالعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن، جۇرتىمىزدان اينالايىن! قانشا سىنايىن دەپ تۇرسا دا، ءبىر جىبىنەن ۇستاپ الىپ ايىرىلماعان عوي. قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، قىزدىڭ سىڭسىپ جىلاۋى، وتقا ماي قۇيۋ - وسى ءۇردىستىڭ ءبارى ءبىر حالىقتا جوق. وسى ءداستۇرىمىزدى قايتادان كينودا، تەاتر ساحناسىندا كورسەتسەك، قازاق حالقىنىڭ قۇندىلىقتارى بولىپ شىعا كەلەدى. رۋحىمىز دا كوتەرىلەدى. سوندا قازاقتىڭ وتكەنى، تاريحى، تاعدىرى بار ۇلكەن حالىق ەكەنىن دۇنيەجۇزى امالسىز مويىندايدى. «دومبىرانى قۇرتىڭدار» دەگەن دە كەزدەر بولدى. ونى جانە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىڭ اتىمەن، ءوزىمىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ اۋزىمەن ايتقىزدى. مۇنىڭ ءبارى كەڭەستىك زاماننىڭ لاڭى. جوعارىدان تومپەشتەپ وتىرعان سوڭ قىزمەت ءۇشىن، كۇنى ءۇشىن ايتۋعا ءماجبۇر بولعان. ونى ايتقان جىگىتتەردى مەن كوپ كىنالاي بەرمەيمىن. كەشەگى پايىزدىق ولشەمدى بىلەسىز. «قازاق ستۋدەنتتەرى كوبەيىپ كەتتى» دەپ تە سوقتى. ولاردى سوگىپ، سىناپ جۇرگەندەر سول زاماندا ءومىر سۇرسە كورەر ەدىم. قىزمەتتىڭ ءدامىن تاتىپ قالعاندار ودان كەتە المايدى. اش وزەككە، اش تاڭدايعا سورىپ وتىرعان قۇيرىقتان ايىرىلۋ وڭاي ما؟ ولار ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. قازىر باتىرسىنىپ جۇرگەندەر كوبەيىپ كەتتى. كوممۋنيستىك پارتيانى جامانداپ سويلەگەندەر كەشە «پارتيا جاساسىن!» دەپ ماقالا جازعان، پارتيالىق جينالىستا اۋىزدىعا ءسوز بەرمەگەن كىسىلەر. مەن سولاردىڭ كوبىن بىلەمىن. كۇلكىڭ كەلەدى. ءبارى بۇگىن تۋعانداي بولىپ ءجۇر. راس، ءبارىمىز سول كەزدە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ىڭعايىنا جىعىلدىق. ويتكەنى زامان سولاي بولدى. وعان ءتۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك. بۇل - ءبىر.
ەكىنشىسى - داڭعويلىق، ماقتاۋ، ماداق. ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ ءبارى باتىر، اقىن، باسقا حالىقتا تۇك بولماعان سياقتى. «قازاق حالقىنداي حالىق بار ما ەكەن؟» دەپ تاپسىنۋ، تابىنۋ ماعان ۇنامايدى. ءار حالىقتىڭ جەتىستىگى، باعىندىرعان بيىگى، مۇراتى، مۇددەسى بار. ءبارى توپىراق شايناپ، تاس كەمىرىپ جاتقان جوق. ءبارىنىڭ دە ءۇمىتى، ءومىرى، تاعدىرى بار. ءبىز ءوز حالقىمىزدى العا شىعارىپ سويلەۋگە قۇمارمىز. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەن اۋىلدىق دەڭگەيگە دەيىن ماقتانۋ دەرتى بار. ۇندەمەي ىستەۋ كەرەك. «ويباي، ءبىز دىندەردىڭ باسىن قوستىق. بىزدە مامىراجاي، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ جاتىر» دەپ ەدىك، نە بولدى، كەيىنگى كەزدە تەررورشىلار بىزدەن شىقپاي قويدى. قانشاما اتىس-جارىلىستار بولىپ جاتىر. «استامسىعان قازاقتاردى كورەيىك، سەندەردە تىنىش بولسا، تىنىشتىقتارىڭدى بۇزايىق» دەدى. بىرەۋلەردىڭ كوڭىلىنە تيمەي، ءوز جولىمىزبەن دامي بەرۋىمىز كەرەك. ۇرانشىلدىق، ناۋقانشىلدىق، شاش ال دەسە، باس الۋ باسىم. مەن بيازىلىقتى، تىنىشتىقتى، بىردە ءبىلىنىپ، بىردە بىلىنبەيتىن ىشكى ورىستەردىڭ دامىعانىن قالايمىن. الاۋلاتىپ، جالاۋلاتپاي، مۋزىكالاتپاي، دۇڭگىرلەتىپ-كۇڭگىرلەتپەي، تىنىش ءومىر سۇرگەن دۇرىس. بالالاردى دا سولاي تاربيەلەۋ كەرەك. ويتكەنى باسقا حالىقتاردىڭ ءبارى اي قاراپ وتىرعان جوق. ءبارى دە العا ۇمتىلادى، ءبارىنىڭ دە ەل بولعىسى كەلەدى.
ويتامىزىق
- مەن ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقپىن. جاستايىمنان اتقا ءمىندىم. قىزمەت بابىندا بىرەۋگە ۇرىسقان، بىرەۋگە قاتتىراق سويلەگەن بولارمىن، بىراق ونىڭ ءبارى وسى قوعامنىڭ، قازاقستاننىڭ مۇددەسى ءۇشىن. مەن كەڭەس زامانىندا دا، ءوزىمىز تاۋەلسىز ەل بولعان جىلداردا دا قىزمەت جاساعان اداممىن. قانداي قىزمەت جاساعانىمدى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس، ال كوڭىلىمە مەدەت تۇتاتىنىم - جامان با، جاقسى ما، شىعارماشىلىعىم. مەن پروزا دا، پەسا دا جازىپ كەتۋىم مۇمكىن ەدى. ارىپتەستەرىمنىڭ ايتۋىنشا، ءوزىمنىڭ پايىمىما قاراعاندا ءتىلىم ەشكىمنەن كەم ەمەس. مەن زەرتتەۋ، سىن جۇمىسىن تاستامادىم. وتە قيىن، كۇردەلى جانر، بىرەۋگە جاعاسىڭ، بىرەۋگە جاقپايسىڭ. «وكشەڭ قيسىق» دەگەندى كىم جاقسى كورەدى؟ بىراق وسى ومىرىمە ريزامىن. كەيدە جۋرناليستەر «ومىرگە قايتا كەلسەڭىز قايتەر ەدىڭىز؟» دەپ جاتادى. مەن تۋرا وسىلاي ءومىر سۇرەر ەدىم جانە قايتا تۋىپ، قايتا جاساعىم دا كەلمەيدى. بۇكىل كەمشىلىگىمەن، جەتىستىگىمەن، قيىندىعىمەن، كۇردەلىلىگىمەن ءبىرىنشى سۇرگەن ومىرىڭە ەشتەڭە جەتپەيدى. ءبىرىنشى كورگەن جاستىعىڭا، ءبىرىنشى ماحابباتىڭا، ءبىرىنشى اكە، ءبىرىنشى اتا بولعانىڭا ەشتەڭە جەتپەيدى. ونى قايتالاساڭ، قىزىعى جوق سياقتى. ەكىنشىدە قاتەلەسپەۋگە تىرىساسىڭ. ال قاتەلىكسىز ءومىر ءتىپتى قۋلىق-سۇمدىقتىڭ كەنى سياقتى كورىنەدى ماعان. ەشتەڭە ىستەمەگەن ادام عانا قاتەلەسپەيدى. قاتەلەسۋ دە، تۇزەۋ دە، تۇزەتۋ دە ادام بالاسىنىڭ بويىندا، تابيعاتىندا بار نارسە.
كەلىندەر بالا تاپپاسا، مىنا جەرگە كىم يە بولادى؟!
- كوپ قيىندىقتى كوپشىل بولىپ جەڭگىمىز كەلەدى. اناۋ حالىق تا، مىنا حالىق تا بىزگە كەرەمەت جاقىن. مەن ەشقايسىسىن شەتتەتپەيمىن. ادام بالاسىنىڭ ءبارى ءبىردەي. بىراق سولار ەلىمىز، تاريحىمىز، تاعدىرىمىز جونىندە ءدال بىزدەي ەلجىرەپ، ەمىرەنىپ، تولقي ما؟ وسىعان ءسال كۇماندىمىن. تولىق سەنبەيتىنىم - ءبارىنىڭ ءوز تاريحي وتانى بار. سايىپ كەلگەندە ءبارى ءوز ەلىنە تارتىپ-تارتىپ كەتپەي مە؟ جارقاباقتىڭ باسىندا ءبىز قالمايمىز با؟ وسى ماسەلە مەنى كوپ تولعاندىرادى، - دەپ از-كەم ءۇنسىز قالعان اشىربەك اعا اڭگىمەسىن ودان ءارى ساباقتادى. - مىنا جاعىمىزدا اجداھا، مىنا جاعىمىزدا ايۋ، ونى دا ويلايمىن. بۇلار دا وڭاي حالىق ەمەس. كوبەيىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ جەرىمىز مىناۋ، باس-اياعىنا ۇشاقپەن 3 ساعاتتا ۇشىپ جەتە المايسىڭ. حالىقتى كوبەيتۋدىڭ ورنىنا «ايەلدەر 63-كە دەيىن جۇمىس ىستەسىن» دەپ گ.مارچەنكو وتىر. ايەلدەرىمىز 63-كە دەيىن جۇمىس جاساسا، ولار قاي ۋاقىتتا بالا تاربيەلەيدى؟ قاي ۋاقىتتا وتباسىنىڭ جاعدايىن جاسايدى؟ ناشاقور، ماسكۇنەم، قىلمىسكەر بالا قايدان شىعىپ جاتىر؟ انا الاقانىنىڭ جىلۋىنداي جىلۋدى ءۇش اكەنى قوساقتاسا دا بالا الا المايدى. انانىڭ اينالايىنىنا ەشتەڭە جەتپەيدى! «اكەنىڭ جاقىندىعى جەزدەدەي-اق» دەپ قازاعىم سوندىقتان ايتقان بولۋى كەرەك. ومىراۋىن يىسكەلەپ، تاس ەمشەگىن جىبىتكەن پەرزەنتىنە انادان ارتىق جاناشىر جان جوق! «ويباي، ولار دەكرەتتە كوبىرەك وتىرىپ، مەملەكەتكە ماسىل بولادى ەكەن» دەگەن دە ءسوز بولىپ پا؟! قۇدايعا شۇكىر، قازاق جەرىنىڭ بايلىعى - مۇنايى، گازى بار ەمەس پە؟ ماقتانعاندا بالەدەيمىز. ايەلدەردىڭ، انالاردىڭ جاعدايىن جاساماعان، سولاردىڭ قامىن ويلاماعان مەملەكەت مەملەكەت پە؟ ءتىپتى بولماي بارا جاتسا ەركەكتەردەن 10 پايىزىن الىپ، ايەلدەرگە بەرسىن. قانداي ايەل وسىدان كەيىن ءيىنى بوساپ، الپىس ەكى تامىرى شىمىرلاپ بالا تابۋعا قۇمارتادى؟! كەلىندەردىڭ ءبارى «ءبىز جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك ەكەن؟» دەپ بالا تابۋدان قاشىپ، ودان جۇمىس ىستەگەنىن ءتاۋىر كورەدى. ولار بالا تاپپاسا، مىنا جەرگە كىم يە بولادى؟! بوس جاتقان جەرگە باسقالار كوزىن سۇزبەي قايتسىن؟! بالا ءتاربيەسىن، وتباسىن بىلاي قويىپ، ءبارىمىز جۇمىستا جۇرسەك، ار جاعىندا نە ءومىر قالدى ءوزى؟ سەنىڭ 80-90-عا كەلەتىنىڭە كىم كەپىلدىك بەرىپتى؟ ايەلدەر بالاسىن تاپسا، جاس كۇنىندە مۇمكىندىگىنشە جۇمىسىن ءىستەسە، قارتايعاندا ءبىراز تىنىستاپ، دەنساۋلىعىن كۇتىپ، بالا-شاعاسىنىڭ قىزىعىن كورسە بولماي ما؟ تىرنەكتەپ ءجۇرىپ ءبىزدى جەتكىزگەندە كورگەن قىزىعى قانە؟ وسىنداي قاراما-قايشىلىقتار مەنىڭ ءتىلىمدى قىشىتىپ، ۇيقىمدى بۇزادى. حالىقتىڭ ءوسۋىن، كوبەيۋىن كىم ويلايدى؟ دەكرەت كەزىندە بەرگەن ايلىعىن مىندەت قىلاتىن مەملەكەت بولا ما؟ ول حالىقتى كوبەيتىپ، ءبىزدىڭ بولاشاق مەملەكەت قۇرۋشىلارىمىزدى دايىنداپ جاتقان جوق پا؟ ءبىز نەگە مۇنى ەسكەرمەيمىز؟ ءتىپتى، ولاردىڭ دەكرەتتىك دەمالىستاعى كەزىن دە ەڭبەك وتىلىنە كىرگىزۋىمىز كەرەك!
اشىربەك اعا «اللاعا شۇكىر، بۇل جالعاندا وكىنىش تە، قۇشتارلىق تا، قىزىق پەن قۋانىش تا بولدى. ومىرگە ىڭكار ادامعا وسىنىڭ ءبارى قىزىق. ىلعي گۇل توسەپ تاستاعان جەردە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس جانە ونىڭ قىزىعى نە؟ ەشكىمگە وكپەم دە، مىندەتىم دە جوق. بىراق ءوزىمنىڭ كەۋدەمدى ەشكىمگە باستىرعان ەمەسپىن، ءوزىم ەشكىمنىڭ كەۋدەسىن باسقان ەمەسپىن. وسى ومىرىمە تاۋبە دەيمىن» دەپ قورىتتى اڭگىمەسىن.
اشەكەڭ كۇلاش جەڭگەمىزبەن بىرگە التى نەمەرە ءسۇيىپ وتىر. الداعى ومىردە سولاردىڭ قىزىعىن كورسەم دەيدى. جاقسى وي، جاقسى نيەتتى ادامنىڭ اينالاسىندا جاقسىلىق اتاۋلى ءۇيىرىلىپ جۇرەدى. ءبىز دە سوعان تىلەكشىمىز..
گۇلنار جۇمابايقىزى
"ايقىن" گازەتى
