Týbi bir Týrki elderi keshe Ankarada taghy da bas qosty. Kezdesude: Týrki elderi sammiytining Ankara deklarasiyasy; Týrki elderining azamattyq qorghanys mehanizmderin qabyldau turaly sheshimi; Týrki elderining investisiyalyq qoryn qúru turaly kelisim qatarly qújattar qabyldandy.

Týrki memleketterining úiymy (kezinde Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghynyng kenesi – Týrki Kenesi dep atalghan) 2009 jyly Týrki memleketteri arasyndaghy jan-jaqty yntymaqtastyqty ilgeriletu maqsatynda ýkimetaralyq úiym retinde qúryldy. Onyng negizin Ázerbayjan, Qazaqstan, Qyrghyzstan jәne Týrkiya – tórt memleket qalady. 2019 jyldyng qazan aiynda Bakude ótken 7-shi Sammit kezinde Ózbekstan tolyqqandy mýshe retinde qosyldy. Majarstan 2018 jyldan, Týrikmenstan 2021 jyldan baqylaushy el mәrtebesimen qatysyp keledi.

Orys óktemdiginen qútylghan týrki júrty kóp kýtken búl úiym – búghanasy qatpaghan alghashqy qadam. Týrkiya men Vengriya mýshe bolyp tabylatyn NATO-men de, Kenes qúramynda bolghan respublikalar kiretin Resey yqpalyndaghy TMD-men de, ÚQShÚ-men de, Qytay jetekshiligindegi ShYÚ-men de salystyrugha kelmeydi. Ortaq tarihy, tili, mәdeniyetti úiystyrghan Týrki memleketterining úiymy beybitshilik pen túraqtylyqty nyghaytugha, yntymaqtastyqty damytugha jәne oghan mýshe memleketter arasyndaghy ortaq damu әleuetin ashugha úmtylady.

Týbi bir týrki elin kók tu astynda biriktiru iydeyasy ótken 20-ghasyrdyng basynda bastalghany, onyng kósh basynda «Týrkistan» respublikasyn qúrghan Alashtyng ayauly oghlany Mústafa Shoqay túrghany júrtqa mәlim. Osyny eskersek, endi-endi júmysy jandanyp kele jatqan Týrki memleketteri úiymyna ortaq atau qoi mәselesi tuyndaydy. Marqúm Mústafa Shoqay, Maghjan Júmabaydyng jolymen «Týrkistan» dep ataugha bolar edi. Biraq, qazirgi geosayasy jaghday ushyqqan kýrdeli kezende mýshe elder onday batyl qadamgha bara qoymas. Týrki elderine Orys pen Qytay biyligining yqpaly әli de basym. Múnday qasiyetti atau patsha zamanynan «Panturkizmmen» kýresip kele jatqan, býginde Euraziya iydeologiyasyn órshelene dәriptep otyrghan Kremlige, «Shyghys Týrkistan» dese tóbe shashy tik túratyn Qytay kommunistik biyligine únamaytyny anyq.

Qyzyldar biylik qúrghan kezende ejelgi týrki júrtynyng jeri men halqynyng tarihy búrmalanyp, josyqsyz әkimshilik rayondargha (Respublikalargha) bólingeni belgili. Onyng saldary qazirde seyilgen joq.

Týrki memleketterining úiymyna ortaq atau belgileuden búryn, bizshe, úiymgha mýshe Kenes shekpeninen shyqqan elder birinshi kezekte Kenes biyligi kýshtep tanghan «stan» atauynan qútylyp, óz bolmysyn әigileytin jana atau aluy kerek. Qyrghyz ben qazaqty qosaqtap, «Kirgiyz» degen últ jasaghan orystyng imperiyashyl tarihshylarynyng ejelgi parsy tilinde jer, aimaq degen maghyna beretin «stan» sózining әuelgi maghynasyn búrmalap «uaqytsha túratyn jer» degen anyqtama berui beker emes. Últtargha tendik beremiz dep aldausyratqan qyzyl kósemder de Týrki respublikalary atauynyng sonyna ony jaydan-jay qosarlaghan joq. Putinning «Kenes qúramynan shyqqan elderge jerdi biz syigha tarttyq» degen uәjining astarynda da sol búrmalanghan tarihy alayaqtyq jatyr.

Byltyr Týrkiya preziydenti Erdoghan elding halyqaralyq arenadaghy bedelin arttyru ýshin «Republic of Turkey (Týrkiya Respublikasy)» bolyp kelgen Týrkiyany «Republic of Türkiye» dep ózgertuge BÚÚ-gha ótinish joldap, talaby oryndalghan edi. Sóitip týrik eli keshte bolsa aghylshyndar zorlap tanghan Turkey (tauyq) degen laqap attan qútylghan. Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Týrikmenstan biyligining aldynda da osynday ózekti mәsele túr. Jaqynda Astanada saparda bolghan AQSh memleket ister hatshysy Blinken tvitter paraqshasynda Qazaqstandy «Qazaq eli» dep atap, jyly lebiz bildirgendi. Bile bilsek alpauyt Amerikanyng әlemdik geosayasy jaghdaydy retteushi ókili týrki elderining әlemdik arenada «stan» qalpymen emes, tarihy shynayy beynesimen kórinudin, ózining tarihy orynyn aludyng ózektiligin menzep otyr. Ózge elderde Erdoghannyng erligin qaytalay alghanda ghana, Týrki memleketterining úiymy ejelgi qaharly «Týrik qaghanatyn» eske týsiretin aty zatyna say quatty birlestik bolmaq.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz