ءتۇبى ءبىر تۇركى ەلدەرى كەشە انكارادا تاعى دا باس قوستى. كەزدەسۋدە: تۇركى ەلدەرى ءسامميتىنىڭ انكارا دەكلاراتسياسى; تۇركى ەلدەرىنىڭ ازاماتتىق قورعانىس مەحانيزمدەرىن قابىلداۋ تۋرالى شەشىمى; تۇركى ەلدەرىنىڭ ينۆەستيتسيالىق قورىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم قاتارلى قۇجاتتار قابىلداندى.

تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى (كەزىندە تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعىنىڭ كەڭەسى – تۇركى كەڭەسى دەپ اتالعان) 2009 جىلى تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىنداعى جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋ ماقساتىندا ۇكىمەتارالىق ۇيىم رەتىندە قۇرىلدى. ونىڭ نەگىزىن ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركيا – ءتورت مەملەكەت قالادى. 2019 جىلدىڭ قازان ايىندا باكۋدە وتكەن 7-ءشى سامميت كەزىندە وزبەكستان تولىققاندى مۇشە رەتىندە قوسىلدى. ماجارستان 2018 جىلدان، تۇرىكمەنستان 2021 جىلدان باقىلاۋشى ەل مارتەبەسىمەن قاتىسىپ كەلەدى.

ورىس وكتەمدىگىنەن قۇتىلعان تۇركى جۇرتى كوپ كۇتكەن بۇل ۇيىم – بۇعاناسى قاتپاعان العاشقى قادام. تۇركيا مەن ۆەنگريا مۇشە بولىپ تابىلاتىن ناتو-مەن دە، كەڭەس قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالار كىرەتىن رەسەي ىقپالىنداعى تمد-مەن دە، ۇقشۇ-مەن دە، قىتاي جەتەكشىلىگىندەگى شىۇ-مەن دە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ورتاق تاريحى، ءتىلى، مادەنيەتتى ۇيىستىرعان تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا، ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا جانە وعان مۇشە مەملەكەتتەر اراسىنداعى ورتاق دامۋ الەۋەتىن اشۋعا ۇمتىلادى.

ءتۇبى ءبىر تۇركى ەلىن كوك تۋ استىندا بىرىكتىرۋ يدەياسى وتكەن 20-عاسىردىڭ باسىندا باستالعانى، ونىڭ كوش باسىندا «تۇركىستان» رەسپۋبليكاسىن قۇرعان الاشتىڭ اياۋلى وعلانى مۇستافا شوقاي تۇرعانى جۇرتقا ءمالىم. وسىنى ەسكەرسەك، ەندى-ەندى جۇمىسى جاندانىپ كەلە جاتقان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا ورتاق اتاۋ قويۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. مارقۇم مۇستافا شوقاي، ماعجان جۇمابايدىڭ جولىمەن «تۇركىستان» دەپ اتاۋعا بولار ەدى. بىراق، قازىرگى گەوساياسي جاعداي ۋشىققان كۇردەلى كەزەڭدە مۇشە ەلدەر ونداي باتىل قادامعا بارا قويماس. تۇركى ەلدەرىنە ورىس پەن قىتاي بيلىگىنىڭ ىقپالى ءالى دە باسىم. مۇنداي قاسيەتتى اتاۋ پاتشا زامانىنان «پانتۋركيزممەن» كۇرەسىپ كەلە جاتقان، بۇگىندە ەۋرازيا يدەولوگياسىن ورشەلەنە دارىپتەپ وتىرعان كرەملگە، «شىعىس تۇركىستان» دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىن قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنە ۇنامايتىنى انىق.

قىزىلدار بيلىك قۇرعان كەزەڭدە ەجەلگى تۇركى جۇرتىنىڭ جەرى مەن حالقىنىڭ تاريحى بۇرمالانىپ، جوسىقسىز اكىمشىلىك رايوندارعا (رەسپۋبليكالارعا) بولىنگەنى بەلگىلى. ونىڭ سالدارى قازىردە سەيىلگەن جوق.

تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمىنا ورتاق اتاۋ بەلگىلەۋدەن بۇرىن، بىزشە، ۇيىمعا مۇشە كەڭەس شەكپەنىنەن شىققان ەلدەر ءبىرىنشى كەزەكتە كەڭەس بيلىگى كۇشتەپ تاڭعان «ستان» اتاۋىنان قۇتىلىپ، ءوز بولمىسىن ايگىلەيتىن جاڭا اتاۋ الۋى كەرەك. قىرعىز بەن قازاقتى قوساقتاپ، «كيرگيز» دەگەن ۇلت جاساعان ورىستىڭ يمپەرياشىل تاريحشىلارىنىڭ ەجەلگى پارسى تىلىندە جەر، ايماق دەگەن ماعىنا بەرەتىن «stan» ءسوزىنىڭ اۋەلگى ماعىناسىن بۇرمالاپ «ۋاقىتشا تۇراتىن جەر» دەگەن انىقتاما بەرۋى بەكەر ەمەس. ۇلتتارعا تەڭدىك بەرەمىز دەپ الداۋسىراتقان قىزىل كوسەمدەر دە تۇركى رەسپۋبليكالارى اتاۋىنىڭ سوڭىنا ونى جايدان-جاي قوسارلاعان جوق. ءپۋتيننىڭ «كەڭەس قۇرامىنان شىققان ەلدەرگە جەردى ءبىز سىيعا تارتتىق» دەگەن ءۋاجىنىڭ استارىندا دا سول بۇرمالانعان تاريحي الاياقتىق جاتىر.

بىلتىر تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعان ەلدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن ارتتىرۋ ءۇشىن «Republic of Turkey (تۇركيا رەسپۋبليكاسى)» بولىپ كەلگەن تۇركيانى «Republic of Türkiye» دەپ وزگەرتۋگە بۇۇ-عا ءوتىنىش جولداپ، تالابى ورىندالعان ەدى. ءسويتىپ تۇرىك ەلى كەشتە بولسا اعىلشىندار زورلاپ تاڭعان Turkey (تاۋىق) دەگەن لاقاپ اتتان قۇتىلعان. قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان بيلىگىنىڭ الدىندا دا وسىنداي وزەكتى ماسەلە تۇر. جاقىندا استانادا ساپاردا بولعان اقش مەملەكەت ىستەر حاتشىسى بلينكەن تۆيتتەر پاراقشاسىندا قازاقستاندى «قازاق ەلى» دەپ اتاپ، جىلى لەبىز بىلدىرگەندى. بىلە بىلسەك الپاۋىت امەريكانىڭ الەمدىك گەوساياسي جاعدايدى رەتتەۋشى وكىلى تۇركى ەلدەرىنىڭ الەمدىك ارەنادا «ستان» قالپىمەن ەمەس، تاريحي شىنايى بەينەسىمەن كورىنۋدىڭ، ءوزىنىڭ تاريحي ورىنىن الۋدىڭ وزەكتىلىگىن مەڭزەپ وتىر. وزگە ەلدەردە ەردوعاننىڭ ەرلىگىن قايتالاي العاندا عانا، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى ەجەلگى قاھارلى «تۇرىك قاعاناتىن» ەسكە تۇسىرەتىن اتى زاتىنا ساي قۋاتتى بىرلەستىك بولماق.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz