Redaksiyadan: biyl kórnekti synshy, mәdeniyettanushy, baspager, QR Memlekettik syilyghynyn, Halyqaralyq «Alash» syilyqtarynyng laureaty  Zeynolla Serikqaliyúlynyng tughanyna 75 jyl. Synshynyng ózi aramyzda joq bolsa da «quatty oidan bas alyp» aitylghan tereng de  ózekti oilary  býgingilerdi de oilantarlyqtay songhy súhbatyn  nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Kórnekti synshy, mәdeniyettanushy

Zeynolla Serkiqaliyúlynyng songhy súhbaty

*   *   *

Redaksiyadan: biyl kórnekti synshy, mәdeniyettanushy, baspager, QR Memlekettik syilyghynyn, Halyqaralyq «Alash» syilyqtarynyng laureaty  Zeynolla Serikqaliyúlynyng tughanyna 75 jyl. Synshynyng ózi aramyzda joq bolsa da «quatty oidan bas alyp» aitylghan tereng de  ózekti oilary  býgingilerdi de oilantarlyqtay songhy súhbatyn  nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Kórnekti synshy, mәdeniyettanushy

Zeynolla Serkiqaliyúlynyng songhy súhbaty

*   *   *

«Intellektualdy ortanyng әlsizdigi dýmbilezdikke  danghyl jol ashady...» Ótken ghasyr gumanizmining songhy mogikandarynyng birindey has synshy Zeynolla Serikqaliyúly osylay deydi. «Óner adamy kózi tirisinde ózinin  parasat zerdesi men ar-ojdanyn pir tútyp, artynda qaldyrar jazbalarymen keleshek úrpaq aldynda da jauapty ekenin eshqashan esten shygharmauy tiyis».  Búl da Serikqaliyúly. Ol osy talapty eng aldymen ózine qoydy jәne osy biyik talap ýdesinen shyghyp kýn keshti.   Kózqaraqty qauym biledi: búlay kýn keshu, býkil ghúmyryn  tughan әdebiyeti men mәdeniyetining órkendeui jolyndaghy enbek -  әdeby syngha qaltqysyz arnau onay emes. Ol arnady. Óitkeni ol ónerdi qorghau arqyly adamdy,  qoghamdy qorghaugha bolaryn әu bastan-aq tereng týisingen edi.  Jәne de aqtyq demi shyqqansha osy ústanymynan ainyghan joq. Osynyng bir kórinisi - nazarlarynyzgha úsynylyp otyrghan súhbat. Synshynyng songhy súhbaty.

- Zeynolla agha, әdebiyet pen ónerdegi tereng ózgerister qogham    damuymen tikeley baylanysty. Sizding buyn әdebiyetke 60-jyldary óte quatty keldi, últ ýshin  barynsha qyzmet etti, әdebiyet pen ónerde sapaly ózgeris jasady. Odan beri de qyryq jyldan astam uaqyt ótipti. Býgingi tanda qogham týgelimen erlik ózgerdi delinedi, yaghny adamdar da ... Ádebiyet onsha ózgere qoymaghan siyaqty. Búl jaqsy ma, әlde... jәne, sizdinshe, múnyng sebebi nede?

- Ángimeni qogham týgelimen derlik ózgerdi degeninnen bastayyq. Qogham ózgerdi, biraq, qalay ózgerdi. Múnyng jaqsy men jamany nede. Qogham ózgergeni qoghamdyq qatynastar ózgerdi, naryq keldi, deymiz. Bәri jaqsy, biraq,búl ózgeristerding barlyghy әzirshe tilek, niyet dengeyindegi ghana nәrse bolyp otyr. Utilitarlyq dengeyde.

Ýnilinkirep qarayyqshy: ne ózgeris bar? Adamnyng tuabitti emes, biraq, atavizm dengeyinde deuge bolatyn minez-qylyghyna, qúlqyna meylinshe jol beriletin jaghday qalyptasty. Qoghamdy dýniyeqonyzdyq jaylap barady. Mysaly,  qyz balanyng quyrshaq oinaugha barynsha qúlshynatyny siyaqty jaghday búl. Utilitarlyq qarym-qatynas meylinshe ornyghyp barady...

Jana qarym-qatynastar jolynda bәri talaq etildi. Býkil qoghamnyng qúndylyqtary ózgerdi. Jana qarym-qatynastarda aldynghy qatargha aqsha, baylyq shyqty. Zandastyrylghan úrlyq beleng aldy. Qarjy atauly shetelge ótti. Endi ony qaytaramyz dep, zandy dep moyyndadyq. Tipti ony qorghaugha mәjbýrmiz. Sonda múnyng bәri ne?..Múnyng bәri qoghamdaghy ózgeris syrttay ghana ózgeris ekenin kórsetedi.

Sanadaghy ózgeris sapaly ózgeris bolghanda ghana ózgeris. Al, qazirgi jýrip jatqannyng bәri - atavizm. Eshkimdi jazghyryp otyrghanym joq, biraq ta, ómirboyy manday terin tókken zeynetkerler jighan-tergeninen aiyrylyp, bala-shaghanyn  «Mersedes» minip jýrui osyghan naqty dәlel. Ghylym zertteulerine qaraghanda, qylmys negizinen jaqyn adamdar arasynda jasalady, sangha shaqqanda qylmystyng 4/3 bóligi jaqyn adamdar ýlesinde eken. Onyng basty sebebi: men jogharyda aitqan atavistik pighyldardyng órshuinen: qyzghanshaqtyq; dýniyeqonyzdyq, t.b... Búghan antikalyq ómirden kóp mysal keltiruge  bolady.

Jalpy adamdardyng minezi bayau ózgeredi. «Aqshaly adam - qadirli, adal adam - Myrqymbay» psihologiyasy qalyptasqan qoghamda, eng bastysy, kimning kim ekenin tanugha mýmkindik tudy.  Qogham ózgerdi degende men, eng aldymen, adamdardyng súryptaluy bastalghanyn aytar edim. Búl kezding jaqsylyghy da osy...

- Sizder әdebiyetke qogham birtútas bolyp, bir júdyryqqa júmylyp   túrghanda keldinizder. Ádebiyetpen ghana tynystap, ómirden góri әdebiyet qyzyqty bolghan shaqta ónimdi jazdynyzdar. Qoghamnyng birtútas kezeni men  qazirgi aqparattyq qoghamda kýn keshetin  jazushylyqtyng aiyrmashylyghy turaly ne aitasyz?  Qazaq jazushysy «óner - jekening isi» degenge qalay qaraydy?

-  «Uyzyna jaryghan» úghymyna ne jetedi? Ádebiyet, mәdeniyet  aurasynda kýn keshken qogham men býgingi ózing aityp otyrghan aqparattyq qogham arasynda bar bolghany on shaqty jyl jýzi bolypty. Sonda qas pen kózding arasynda ne ózgerdi? Qazaq oqushylarynyng әdebiyetke yjdaghaty kemidi me? Joq, mýldem búlay emes. Sebep -  damu ýlgisin (modelin) dúrys tandamaghanymyz. Búl modeli damyghan elderge jarasady.   «Óner - jekening isi» solargha jarasady. Búqaralyq mәdeniyet  saltanat qúrghan elderding bolashaghy myqty deu qiyn.

Biz sol modelidi aldyq, bizge ol modeli zorlap tanyldy... Búghan barlyghy kinәli. Jazushylar da kinәli. Óitkeni bәri jabylyp biylikke qyzmet jasady. Al, biylik olarmen sanasqan joq.  Kezinde jazushylardyng bәri óz-ózine qarsy qyzmet jasady. Shygharmashylyq úiymdardyng qoghamdyq úiymgha ainaluyna óz qolymen, belsenip ýles qosty.

Ádebiyetting bedeli joghary edi. Sondyqtan da әdebiyetpen kýres bastaldy. Kózge kórinbeytin jolmen ónerdi - jekening isine ainaldyrghysy keldi. Múnday ústanym ekonomikasy damyghan, aldy-artyn týgel týgendegen, baquatty elderge jarasady, biraq, bizge emes. Bizge búl erte.

- Qazirgi aqparattyq qoghamda әdebiyet - jalpyqoghamdyq qúbylys boludan qalyp barady. Aqparattyq kenistik te jazushyny  keyinge ysyrugha tyrysyp baghady. Kóptegen obektivti jәne subektivti sebepterge baylanysty ma, qalay degende de tútas bir әdeby dәuir artta qalmay ma?..

- «Aqparattyq kenistik jazushyny ysyrugha tyrysyp baghady» deysing - aqparattyq kenistiktegi sayasat әdebiyetke qarsy jýrgizilip jatsa, basqasha qalay bolushy edi... Al, әdebiyetting jalpyqoghamdyq qúbylys boludan qaluy tym jaqsy nәrse dey almaymyn. Obektivti-subektivti sebepter degenge tútas bir zertteu jasaugha bolady...

Jazushy bedeline núqsan keltirilse, yaghny jazushy óz basymen qayghy bolyp ketse, kóp nәrseni onay sheshuge bolatyn boldy.  Tәuelsizdikting alghashqy jyldary sonau 32-jyldar siyaqty. Sol 90-jyldary  búrynghy bardyng bәrin qúrtty. Bәrin janadan bastaymyz dedi. Múnyng ózi sonau bolisheviktik revolusiyany eske salady.

Jazushynyng enbegi qúnsyzdandy, tókken teri esh boldy. Júrttyng bәrining esinde bolar, býkil kitaphana bitken qoldan qúrtyldy, onda qanshama kitap qory bosqa rәsua boldy. 1995-jyly Abaydyng 150 jyldyghy ótken song býkil kinә  Qajygeldinge audaryldy. Bir adamgha audara salu onay edi, óitkeni kinәni bireuge audaryp, nemese sonyn  atyn jamylyp, mal tabu onay. Sol kezde sonday malatabarlar óte kóp boldy.

Jazushynyng enbegi qanalyp otyr. Shygharmasy shyghady, biraq, ótemaqysy joq. Jazushy ahualyn kóteru memlekettik masshtabta jýzege asuy kerek. Búrynghy ministr Múhtar Qúl-Múhammed osydan eki jyl búryn aitty: qalamaqylyq sayasatty jóndeymiz, dedi. Ózgergeni shamaly. Ministrlikte, kerek deseniz, ýkimette qalamaqylyq sasat jasaluy, intellektualdyq enbek layyqty baghalanuy kerek. Bir top jazushygha  Preziydenttik stiypendiya beriledi. Oghan yrzamyz.  Biraq, stiypendiya almaytyn jazushy qalay kýn kóredi? Óitkeni, baspasóz enbegindi paydalanady, radio men televiydenie barynsha paydalanady, biraq, «qalamaqy» degen sózdi mýldem úmytyp ta qalghan boluy kerek. Múnyng bәri namysy bar jazushygha qorlanatyn tirshilik emes pe? Tútas bir dәuir solay ótip barady. Búghan tipti ýreylenip qaraugha bolady.

Tútas bir әdeby dәuir artta qala ma degen alanyng oryndy. Biraq, búl - sol  ortanyng ruhany әleuetine, potensialyna  baylanysty mәsele.  Qazir, mysaly, «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy qabyldandy. Tútas bir dәuir artta qalmaydy. Ol úrpaqtyng jadynda, ózimen birge jýrui tiyis. Mysaly, jazushy Tobyq Jarmaghambetovti alayyq. Jaqsy jazushy. Onyng әdeby prosestegi orny qalay anyqtalady, kim anyqtaydy?..

Meninshe, jalpy ruhany atmosferany potensialy myqty on adam jasay alady, jasay alar edi... Ol ýshin  jazushy atauly kez, qay zamanda da ynghaygha jyghylmay, óz sózin aita alatyn boluy kerek, azamattyq-suretkerlik sózin. Bizde ózi qyzyq. Bylay qaraghanda bәri jaqsy, biraq, jalpy alghanda, pisatelistvo uniyjeno y oskorbleno...

- Qogham birtútastyghy joghalghan song birtútas oqyrmandyq kenistik te setinedi. Tap qazirgi jaghday jalghasa berse, jәne de әleumetshil әdebiyetten әdebiyetshil әdebiyetke  ótu ýderisi tym bayau bolsa da jýrip jatqandyqtan  kýnderding kýninde әdebiyet  tek mәdeni, dәliregi әdeby qauymnyng ghana qalauy bolyp qalu qaupi tuyp kele jatqan joq pa?

- Meninshe, onday qauip joq. Sebebi, qogham ósedi,  oqushy sezedi. Óz keregin alady. Bәri de ózimizge, óz jauapkershiligimizge  baylanysty. Al, әleumetshil әdebiyetten әdebiyetshil әdebiyetke bet búru - jaqsy. Alayda osy baghytpen jýrip, óner óner sypatyna ie bola almasa, surrogattan  aiyrma bolmaydy.

- Songhy on-on eki jyldaghy әdebiyetining jalpy baghyt-sipaty turaly ne aitugha bolady?

- Búl mәselening shet jaghyn jogharyda aittyq. Men әdebiyet dep shektemey, jalpy mәdeniyet, ruhaniyat, dep kenirek sóz qozghar edim. 91-jylgha deyin dúrys damyghan әdebiyettin  4-5 jyl ishinde byt-shyty shyqty, qayyrshylyqqa úshyrady. Ontaylandyru  sayasaty bastalghanda kitaphanagha shabuyl jasalghanyn jana da aityp óttik. Meninshe, 2000-jylgha deyingi kezeng - әdebiyetting qaraly kezeni deu kerek.

Preziydent saylauy qarsanynda jaghday shamaly týzele bastady. Tәuelsizdikting 10 jyldyghy qarsanyndaghy Imanghaly Tasmaghambetovting «Otyrar kitaphanasy» jobasyna bireu sendi, bireu senbedi. Óitkeni, biylikke sózinde túrmau degen týk emes-ti.  Ghasyr aiyryghynda esimizdi jinadyq. Mәdeniyet jyly birtalay júmys jasaldy. Kitaphanalar qalpyna keltirile bastady. Búl orayda Preziydentke, sol kezde ýkimette bolghan, qazirgi Memlekettik hatshy Imanghaly Tasmaghambetovke alghys aitu kerek... Biraq, eng ókinishtisi - bәrin qúrtyp, qaytadan bastaymyz degenshe myndaghan halturshikting baghy jandy.

Ghylym salasynda da Akademiyany qúrtyp, ghylymdy damytamyz, deu - myigha syimaydy.  Ghalymdardyng mәrtebesi Akademiyany taratyp jibermey túryp-aq ayaq asty etilgen. Ghylym doktory, professor, bólim mengerushisining enbekaqysy 10 myng boldy. Ne degen súmdyq!  Mýiizi qaraghayday akademikterimiz birneshe jerge jýgirip jýrip júmys istedi, әr jerden 5 mynnan ailyq alyp, kýn keshti.

Bir paradoks - ghalym atanugha jogharghy biylik qatty yntaly. Songhy kezende jalghan ghalymdar kóbeydi. Búl turaly kezinde Serik agha Qirabaev  «Jalghan ghalymdardan arylayyq» dep jazdy da. Kenes kezinde ghylymy kommunizm pәni boldy. Keyin ol sayasattanu bolyp atyn ózgertti. Biylik basyndaghylardyng bәri jappay sayasattanu ghylymynyng kandidaty, doktorlary atana bastady. Kenesshileri ýlken ghalymdar. «Úyalghannan dauys beremiz» deydi akademikter. «Jana zamannyng jana ghalymdaryn shygharamyz» degenning siqy osy. Aynaldyrghan eki-ýsh jylda  keminde 70 payyzday jalghan ghalym dýniyege keldi. Jogharghy attestasiyalyq komissiya ghylym ornyna jana tipaj shyghardy. Jalghan tipaj. Biylikte otyryp, qoldan jasalghan bedelder, ghalymdar... Múnyng bәri mәdeniyetke, ghylymgha jasalghan qylmys.

Qoryta kelgende, songhy on jyldyq kezeng әdebiyet pen ghylymnyng qaraly kezeni. Jalghan ghylymdy negizdep, әdebiyetti túmyldyryqtaghan kezen.

- «Syn janry joghaldy» degen pikirler kóbirek aitylady. Osynyng obektivti-subektivti sebepteri...

- Dәl osy arada, qaraghym Áliya, ortanqol jazushy emes, ortaqol jazushylardyng ynghayynda kettin. Basqa basqa, biraq, synshy adamnyng syn janrynyng joghaluy turaly auyzgha aluynyng ózi  mýldem orynsyz. Synshynyng ózi syn janry joghaldy dep jýrse, ózge aghayyngha ne joryq. Aqyr әngime bastalyp qaldy, kópten oida jýrgen bir týitkildi aitayyn. Aldymen birer mysal keltireyin. Esimderin ataghanyma qalamdastar renjimes, dúrys týsiner deymin. Sezd qarsanynda aqyn Israil Saparbay  «Qazaq әdebiyeti» gazetinde «syn óldi!» dep jazdy. Aldymen aqyn, sonson, bir esepten, «Qazaq әdebiyetinin» sol kezdegi basshylyghy syngha kesek laqtyrdy.  Sonda saual tuyndaydy. Qabdolov, Kәkishev, Qirabaevtar bastaghan adamdar ne istep jatyr?.. «Azattyq» radiostansiyasynda Amangeldi Kenshilikúly Israilmen súhbat jasady. Ol sonda da «men bir-eki kitap  shygharyp edim, syn auyz ashpady» dedi. Osy pikirlerinen keyin kitaptaryn alyp oqysam, Israil sol bayaghy Israiyl... syldyraghan, qatardaghy ólender. Sondyqtan da onyng «syn óldi» deui bespardonnyy tirshilik. Tipti jala. Men búghan nege sonshalyqty shúqshiyp otyrmyn. Óitkeni, «syn joq, syn pәlen, syn týgen» degen  bir jappay әdet bolghan siyaqty. Mysaly, osydan eki jylday búryn 70 jyldyghy kezinde Sherhan Múrtazamen «Parasatta» Bolat Mýrsәlim súhbat jasady. «Syn 60-jyldary boldy, odan beri syn joq» dedi jazushy. Tura Sheraghana qatysty aitatyn bolsaq, songhy eki-ýsh jylda onyng shygharmashylyghy turaly 2-3 dissertasiya qorghaldy, Saylaubek Júmabekovting «Júldyzdy taghdyr» kitaby, Túrlybek Mәmeseyitovting zertteu kitaby, taghy da eki-ýsh kitap shyqty.  Jazushy eng bolmasa óz shygharmashylyghyna iltipatpen qaraghan adamgha qúrmetpen qaramay ma? Býkil әdebiyet Sheraghannyn túrmaydy ghoy. Múrtazany Qabdolov «Halyqtyng ar-újdany» dedi. Búdan artyq nendey bagha kerek? Sheraghang ýlken adam, qadirli adam. Qoghamdyq pikirge ton beretin adam. Sondyqtan da әr pikirdi abaylanqyrau  kerek siyaqty. Pikirdi kim-kim de bayqap aituy shart.

Búl jerde jalpy bizding qauymnyng pikir mәdeniyeti, jalpy әdeby ýrdisti bilmeui siyaqty mәseleler shyghady. Jazushylar synalyp jatsa, ol syn emes pe...  Syn sonda qyzmet kórsetushi personal emes qoy. Al, synda ne bar degende,  songhy tórt-bes jyl kóleminde jana atalghan kitaptardan ózge de qanshama jaqsy kitaptar shyqty. Mysaly, jastardan Bauyrjan Omarovtyng «Zar zaman men nar zaman», Amantay Shәripting «Qazaq simvolizmi», Aygýl Isimaqovanyng «Qazaq kórkem prozasy: poetika, stili», sonday-aq Dihan Qamzabek, Gýlziya Pirәliyeva,..  taghy da basqalardyng enbekteri   tútas  bir buyndy tәrbiylep otyr.

- Men búl pikirdi synnyn, kenirek alsaq, mәdeniyet pen ónerdin  kýndelikti tynys-tirshiligin zerdelep otyrudy úiymdastyru jaghyn, býgingi tilmen qisyndaghanda menejdmentine baylanysty aitqan edim.  Baspasóz syny tek úiymdastyrumen ghana bolatyn nәrse emes pe? Kezinde әdeby basylymdardyng myqtylyghy, bir esepten, syn bólimderining myqtylyghyna baylanysty boldy. Al, qazir syn janryna onsha mәn bermeytinining sebepteri, sizdinshe, qanday?

- Synnyng belsendiligi birneshe sebepterge baylanysty. Sonyng eng bastysy, sóz joq, әdeby de, ózge de basylymdardyng syngha degen kózqarasyna, qoghamnyng qozghaushy kýshi syn ekenin qanshalyqty týsinu dengeyine baylanysty. Mysaly, «Qazaq әdebiyetinde» sezge deyin jibi týzu bir resenziya bolmady. Syn degeniniz tek  qarsy pikir boldy.

Al, endi әngimeni terendetsek, obektivti baspasózge, synnyng damuyna memleket mýddeli emes, ministrlik te.  Mysaly, baspasóz tarihyna qarasanyz, birde bir synshy basshylyqta bolghan emes, Biylikke osy kerek te siyaqty. Jazushylar odaghy men ministrlikting dengeyinde de. Ministrlikke әdette belgili bir adamdy qoyady, óz mýddesine oraylastyryp qoyady. Qoghamnyng qozghaushy kýshi  - syn bolashaghy ýshin eshkim bas  qatyrghan joq.

Syndy qúrbandyqqa berdi, berip keledi, bere bere me dep qorqamyn. Óitkeni.... Jana aittym, memleketting iydeologiyalyq sayasatyna synnyng onsha keregi joq. Kadr sayasaty sonday - kezdeysoq adamdar taghayyndalady.  Kәsiby maman, parasatty adamdardy izdeu kerek qoy. Mamandar bar ghoy. «Osy iske layyq kim bar?» deu joq. Áyteuir, oryntaqsyz qalghandargha bir oryn tauyp beru kerek. Ýlken biylikte de solay. Bir ýlken sheneunik bir jerdegi júmysyn ondyrmady ma, ony ornynan alyp, ózge bir jerge aparyp qoyady. Býginde «jetektelgen adamdar» sayasaty jýrip túr. Birin-biri jetektep baryp qalady.

Uaqyt qajettiligi  degen úghymnan alghanda, tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda  tarihy shygharmalar birinshi oryngha shyqty, tarihy tanym manyzdy boldy. Qajettilik sonday edi. Syn ekinshi planda qaldy. Qazir ol kezennen óttik. Úly dýniyeler kóp bolsa jaqsy. Biraq, tarihy shygharmagha degen súranys birshama óteldi, ol birinshi plannan ketti. Esesine jetekshi plangha jartylay jurnalistika, jartylay  estelik janry shyqty. Syn týgili taza kórkem shygharmalardyng ózi qaltarysta qalyp otyr. Búl da bir ótkinshi kezeng shyghar. Mysaly, Ábish, Dulattardan bastap Merekelerge deyin publisistikagha oiysty. Búl - qalamger qauymnyng óz uaqytyna ýn qosuy shyghar. Degenmen de tap osynyng jaqsy-jaman jaqtaryn taldap kóru artyq emes... Jalpy alghanda jaman kórkem shygharmadan derekti shygharma paydaly. Biraq, búl әdebiyet emes, fakt retinde qalady. Al, shyn mәnine kelgende...

Synshy bolu onay sharua emes. Men osydan on shaqty jyl búrynghy bir súhbatymda aitqanymdy qaytalaugha tura keledi: qara qyldy qaq jarghan әdiletti syndy tek jankeshti synshylar ghana jaza alady. Syn da, synshylar da eng aldymen súryptalu belesinen ótui kerek. Synnyng súryptaluy, әriyne, qyzmet babynnyn, ghylymy dәrejenning kóterilui emes. Kimnning ne jazghanyn, qalay jazghanyn, kimdi baghdar tútaryn, kitabynyng sany emes, sapasyn úghynar úrpaq tabylady jәne olar óz qalauyn aiqynday alady dep senemin.

- Zeynolla agha, әngimening ózi kelesi saualgha oiysyp keledi. Óziniz aitpaqshy, qazir estelik dýniyelerding dәuiri jýrip túr. Búl da bir zandylyq; qoghamnyn, mýmkin jazushynyng ózining jan qajeti shyghar. Degenmen de óz oiymdy D.Graninning myna bir pikirine qosaqtasam deymin: «Estelikter eng qiyn janr. Óitkeni, býge-shigene deyin shynshyl bolu mýmkin emes» deydi suretker.

- Daniil aqsaqal, demek, ózing de  dúrys aitasyndar. Estelikter tek shynshyl boluy kerek, sondyqtan ony jazu qiyn. Biraq, dәl osy janrdan qazaqtar útylghan joq. Dәl osy janr qazaqtar ýshin eng ontayly, eng onay janr bolyp otyr. Sanda bar, sapada joq. Bulyghyp kelgen biraz jazushynyng óz manyzyn arttyru, jeke basynyng ambisiyasyn qanaghattandyru ýshin keremet jol. Kóp jaghdayda estelikterding týri: «Tahauy bylay dep edi, Asqar bylay dep edi, men bylay dedim» bolyp keledi. Dese degen shyghar. Biraq, qúbyltyp aitsang da bolady. Óitkeni, kuәger joq... Bizde «óte bir senimdi adamdardan estidim» dep te jaza beretin jaghdaylar bar. Estelik qazir eng arzanqol janr bolyp túr. Al, estelik degeniniz - tek estigen nәrse emes, esinde saqtalghan, ózing kuә bolghan jaghday-oqighalar, sol arqyly taldaular...

- Jogharghy bir tústa әleumetshil әdebiyet pen әdebiyetshil әdebiyet  turaly aitylyp qaldy. Ádebiyetshil әdebiyetting әleumetshil әdebiyetten aiyrmashylyghy - mәdeniy-pәlsapalyq kenistiktegi әngimeni qajet etetini. Songhy uaqytta men oqyghan kórkem shygharmalar ishinde Asylbek Yqsanovtyng «Qúmyrsqasy» jәne Didar Amantaydyng «Gýlder men kitaptary»  osy sipattaghy dýniyeler. Asylbekting «Avtobus» әngimesi ótken jyly «Altyn Orda» aptalyghynda taldau obektisi boldy. Sonda kóptegen oqyrman, tipti kәsiby әdebiyetshilerding ózi sol taldaulardy yqylaspen oqyghanyn, óitkeni, әdebiyet turaly kәsiby әngimelerge zәrulik bar ekenin aitqan. Jalpy bolmys-qúrylymy, jazylu prinsiypi bir-birinen mýldem ózge, biraq, ortaqtastyratyny - janasha bir dýniyesezim bolyp keletin  múnday shygharmalardy taldau ýshin de kýndelikti mәdeniy-syny tirshilik kerek. Al, onday tirshilikting kýretamyry - intellektualdardyng qoghamdaghy roli jәne ol ortanyng qúrylymdanuy әlsiz siyaqty...

- Áliya, qatelespesem, Óner - Kórkem tekst  turaly ózinnen oqydym. Ónerding óz filosofiyasy turaly úghymyng dәl. Ádebiyetke osy planda qarauymyz kerek. Óner - tanym,  óner - funksiya. Ou basta da solay  bolghan. Obektivizm, tendensionizm... «Mynau ras, bolghan» dep qaraymyz. Kezinde ómirden góri әdebiyet qyzyq bolghany shyndyq. Óitkeni Ádebiyette býkil Últtyq iydeya, asyl armandar jatty.  Óner - әleumet, óner - óner araýilesimin tabu jolynda intellektualdardyng orny bólek. Jalpy olardyng qoghamdaghy roli joghary boluy shart. Osyghan әli jete almay kelemiz. Jogharyda da bir aityp óttim ghoy - on-on bes myqtyng tútas bir orta jasasa әdebiyettegi, ónerdegi ahualdy jasap shygha alady. Al, bizde әzirshe intellektualdy ortanyng qúrylymdanuy әlsiz bolatyny - olar da bólek-bólek, janbagharlyq tirshilikpen ketip otyr.

Intellektualdy ortanyng әlsizdigi - dýmbilezdikke (diyletantizmge)  danghyl jol ashady. Mysaly, ótken jyly Mahambet aqynnyng 200 jyldyghy orayynda kóptegen shygharmalar jazyldy. Áli de jazylatyn shyghar. Myng san kitap. Bizdiki kóshirme, variasiyalar jasaydy. Sonda ózine deyin aitylghan pikirlerdi óziniki siyaqtandyryp bere beredi, bireuding pikirin ózine tanyp alady. Ghylymda adaldyq kerek. Ózin syilaytyn, bilimdi-bilikti jan ýnemi ózi sýiengen derekkózdi, istochnikti kórsetip otyrady. Odan sening dengeying jogharylamasa, tómendemeydi. Jazushygha maqala jazu onay, ol maqala jazugha tipti ýirenip, daghdylanyp  ketedi. Sonda da ózining aldynda, aruaqtyng aldynda adal bolayyn degen niyet joq. Sondyqtan da osylay.

- Álemdegi orasan ózgerister saldarynan  uniyversiytettik dәstýrler men intellektualdardy qalyptastyru men tәrbiyeleu әdisteri ózgeriske týse bastaghan joq pa?

- Dәstýr uniyversaldy qúbylys, sondyqtan da ol eskirmeydi. Jana men tәjiriybeden ótken dәstýr ýnemi birge jýredi.

- Ziyalylyq turaly kóp әngime aityldy, әli aitylady.

- Búl taqyryp, shynynda da jauyr bolghan taqyryp, soghan qaramastan әlsin-әlsin oralyp otyrudy qajet etedi. Songhy jyldary talay nәrseni kórdik. Ádemi sóilep otyryp-aq ózin-ózi әshkereleuding talay mysalyn kórdik. «Bizding ziyalylarymyz, bizding ziyalylarymyz» deydi. Býgingi ziyaly. Ol kim? Qazaqtyng balasy. Kóp bolsa uniyversiytet bitirdi. Múhtar Áuezovting «Oqyghan azamat» deytini bar ghoy... Mysaly, «Leningrad» ensiklopediyasynda M.Áuezov joq. Búghan baybalam saludyng keregi bar ma? Qazir Leningrad seni qaytedi. Ózing birikpey otyryp, ózge seni qaytedi. «Ár qazaq - mening jalghyzym» degendi ústanbaghan,  qadirin bilmegen jan «ziyaly bәlensheken» bola almaydy.  Jalpy bizde ziyaly sózi dúrys qoldanylmaydy. Ynghayly bolghan song ózimizdi ziyaly deymiz. Nikto ne daet prava osujdati. Shapan, kýpisin oranyp, oshaq basynan shyqqan auyl balasynyng bәri ziyalylyq parametrine jauap bere almaydy.

- Býgingi ruhany masyldyq turaly...

- Agha buyn erte eseydi, biz bala bolyp jýrdik. Tәuelsizdik, erkindikting arqasynda bir sәt bәri tenesti. Bir kezde sinirgen enbegindi búldaugha bolmaydy. Jazushy adam ýnemi formada otyruy shart. Búl - ýnemi izdeniste otyru kerek degen sóz. Mysaly, men Asylbekting «Qúmyrsqasyn» kóp romangha aiyrbastamaymyn. Didar shygharmashylyghy turaly aityp-jazyp jýrmin. Búlar әdebiyet ýshin qúbylys.

Estiyardyng bәri ózderi turaly aitylghangha shamshyl. Adamdardyng әrqaysysy óz túrqymen avtoriytet, bedel boluy kerek. Aytalyq, olar ýndemey otyrghanda, men oghan qúrmetpen qarauym kerek. Al, bir kezdegi enbegin satyp kýlki tudyrudan qashu kerek.

- Qazir «Mәdeny múra» baghdarlamasy boyynsha júmys jýrip jatyr. Úsynys-pikirler az emes. Siz óz tarapynyzdan ne pikir qosar ediniz?

- Eng aldymen aitarym - memlekettik dengeyde qolgha alynghan sharua sol dengeyge layyq atqaryluy tiyis. 100-200 tom shygharu ýshin  instituttar jantalasyp baspa ashyp jatyr. Múndayda bas-basyna baspa ashqannan góri arnayy shtat bólip,  ortalyqtandyrylghan  baspa jasau dúrys bolar edi. Meninshe, múnday jauapty júmysta memlekettik komissiya qúrylyp, tiyanaqty júmys isteui shart.

- Ózinizge qoyylar negizgi saualymnyng biri baspa isine qatysty edi. Siz tәjiriybeli baspagersiz. Úzaq jyldar boyy Baspa isteri jónindegi memlekettik komiytetting Bas redaktory boldynyz. Keyingi jyldary naryqqa beyimdelgen «Rariytet» baspasynyng Bas redaktorysyz. Qazirgi kitap shygharu jәne jalpy baspa sayasatyna kóniliniz tola ma? Jazushy qauymynyng óziniz aitqan «uniyjeno y oskorbleno» ahualynda qaluynyng bir sebebi - tәuelsizdik alghaly bergi kezdegi baspa isinde oryn alyp otyrghan  kóptegen kelensizdikterge de  baylanysty emes pe?

- Búl ózi tandy tangha úryp aitugha bolatyn әngime. Ras, tәuelsizdik kelgen song búrynghy jýie búzyldy, biraq, memleket sonau qiyn kezding ózinde kitap shygharu isine qarjy bólip otyrdy ghoy. Ejelgi baspalardy birjolata túqyrtyp,   jana  baspalar, korporasiyalar ashudyng astarynda ne syr bar?  Búl jana qúrylymdar negizinen memleketting qarjysy esebinen jarqyrap shyqqanyn  jәne de ol qarjy sol ejelgi baspalar esebinen berilgenin  júrtshylyq kórip-bilmey otyrghan joq. Múnyng barlyghy da  kýnderding kýninde saralanuy tiyis  sharua, jazyluy tiyis  tariyh.

Qazir baspa isinde taghy bir qyzyq  sayasat jýrip jatyr. Ministrlikte búl salany basqaratyn jaqsy jigitter, osy salada kópten isteydi, bәrin biledi, biraq, eki sóileytinderi bar. Býginde memlekettik tapsyrys tendermen beriledi. Sonda «óz baspam jәne ózgeler» degen  bolmauy kerek. Ár ministr men ministrding orynbasary ózine beyimdep baspa asha berui qalay bolady?!. Jaqsy iydeya men jaqsy qarjyny sonda bólui she?!... Búl degening mýldem bolmaytyn sharua.

- Zeynolla agha, ózinizben әngimede Aseken, Asqar Sýleymenov turaly sóz qozghamay ketuge bolmaydy. Suretkerding «Adasqaghy», «Situasiyasy» ómirdegimen qatar ónerdegi ústanymyn jan-jaqty ashatyn tuyndylar. «Situasiya» povesi -  shamamen 60-70-jyldardaghy jazushylyq ortany beyneleydi, keyipkerleri - jazushylar. Kezinde V.Kataevtyng orys jazushylarynyng ómirinen jazghan «Almaznyy moy venes» shygharmasyn oqu qyzghylyqty boldy. «Situasiya» da solay. Keyipkerlerinin  prototipteri bar ekenin bilesiz...

- Asqardyng ereksheligi - ol adamdardy kórip otyryp jazatyn edi. Keyipkerlerding esimderi ózgertilgen. Tek Múqaghaly esimin ghana qaldyrdy. «Situasiya» ómirlik negizi bolghanmen kórkem shygharma ghoy. Eng bastysy - tuyndygha prototip bolghan geroylar  óz-ózderin tanydy. Kenirek әngimening reti keyin bir keler. Shyndyqtyng jýzine orau degen bar. Kez kelgen jazushy esesin jibermeydi. Ómirde esesi ketken jazushy Sýleymenov...

Súhbat - mening jaqsy kóretin janrym. Ánsheyin súraq-jauap emes, qoghamnyng etikalyq-estetikalyq kelbetin tanytatyn túlghalarmen súhbat, súhbattasudy aitamyn.  Sonau 90-jyldary Asqar Sýleymenovpen bastaghan súhbattar seriyamdy Zeynolla aghamen qorytamyn degen bir josparym bar-dy... Búl súhbatty synshy,  ózi aitpaqshy, «taghy bir qarap shyghuy tiyis» edi. Oghan taghdyr jazbady... Synshy pikirlerinin, әsirese, әngimening sonyna qaray  tezistik sipatta boluynyng sebebi - osy. Taghy bir aitatyn jayt - Zeynolla aghanyng tanym, talgham, әdebiyet synynyng mәrtebesi túrghysynan aitylghan  syn pikirlerin qaz-qalpynda qaldyruym onyng aruaghy aldyndaghy mindetim  dep bildim.

Áliya BÓPEJANOVA

10-qantar -10-aqpan 2004

Kórnekti synshy Zeynolla Serikqaliyúlynyn  tughanyna 75 jyl toluyna oray

QR Jazushylar odaghy basqarmasy men M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner instituty  respublikalyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya  ótkizedi. Konferensiya 2013 jyldyng 15 sәuirinde QJO Ádebiyetshiler ýiinde (Almaty, Abylayhan danghyly, 105) Bastaluy 15.00. Kelemin deushilerge esik ashyq.

Abai.kz