Редакциядан: биыл көрнекті сыншы, мәдениеттанушы, баспагер, ҚР Мемлекеттік сыйлығының, Халықаралық «Алаш» сыйлықтарының лауреаты  Зейнолла Серікқалиұлының туғанына 75 жыл. Сыншының өзі арамызда жоқ болса да «қуатты ойдан бас алып» айтылған терең де  өзекті ойлары  бүгінгілерді де ойлантарлықтай соңғы сұхбатын  назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Көрнекті сыншы, мәдениеттанушы

Зейнолла Серкіқалиұлының соңғы сұхбаты

*   *   *

Редакциядан: биыл көрнекті сыншы, мәдениеттанушы, баспагер, ҚР Мемлекеттік сыйлығының, Халықаралық «Алаш» сыйлықтарының лауреаты  Зейнолла Серікқалиұлының туғанына 75 жыл. Сыншының өзі арамызда жоқ болса да «қуатты ойдан бас алып» айтылған терең де  өзекті ойлары  бүгінгілерді де ойлантарлықтай соңғы сұхбатын  назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Көрнекті сыншы, мәдениеттанушы

Зейнолла Серкіқалиұлының соңғы сұхбаты

*   *   *

«Интеллектуалды ортаның әлсiздiгi дүмбiлездiкке  даңғыл жол ашады...» Өткен ғасыр гуманизмінің соңғы могикандарының біріндей хас сыншы Зейнолла Серікқалиұлы осылай дейді. «Өнер адамы көзі тірісінде өзінің  парасат зердесі мен ар-ожданын пір тұтып, артында қалдырар жазбаларымен келешек ұрпақ алдында да жауапты екенін ешқашан естен шығармауы тиіс».  Бұл да Серікқалиұлы. Ол осы талапты ең алдымен өзіне қойды және осы биік талап үдесінен шығып күн кешті.   Көзқарақты қауым біледі: бұлай күн кешу, бүкіл ғұмырын  туған әдебиеті мен мәдениетінің өркендеуі жолындағы еңбек -  әдеби сынға қалтқысыз арнау оңай емес. Ол арнады. Өйткені ол өнерді қорғау арқылы адамды,  қоғамды қорғауға боларын әу бастан-ақ терең түйсінген еді.  Және де ақтық демі шыққанша осы ұстанымынан айныған жоқ. Осының бір көрінісі - назарларыңызға ұсынылып отырған сұхбат. Сыншының соңғы сұхбаты.

- Зейнолла аға, әдебиет пен өнердегі терең өзгерістер қоғам    дамуымен тікелей байланысты. Сіздің буын әдебиетке 60-жылдары өте қуатты келді, ұлт үшiн  барынша қызмет еттi, әдебиет пен өнерде сапалы өзгеріс жасады. Одан бері де қырық жылдан астам уақыт өтіпті. Бүгінгі таңда қоғам түгелімен ерлік өзгерді делiнедi, яғни адамдар да ... Әдебиет онша өзгере қоймаған сияқты. Бұл жақсы ма, әлде... және, сіздіңше, мұның себебі неде?

- Әңгімені қоғам түгелімен дерлік өзгерді дегеніңнен бастайық. Қоғам өзгерді, бірақ, қалай өзгерді. Мұның жақсы мен жаманы неде. Қоғам өзгергені қоғамдық қатынастар өзгерді, нарық келді, дейміз. Бәрі жақсы, бірақ,бұл өзгерiстердiң барлығы әзiрше тілек, ниет деңгейіндегі ғана нәрсе болып отыр. Утилитарлық деңгейде.

Үңіліңкіреп қарайықшы: не өзгеріс бар? Адамның туабітті емес, бірақ, атавизм деңгейінде деуге болатын мінез-қылығына, құлқына мейлінше жол берілетін жағдай қалыптасты. Қоғамды дүниеқоңыздық жайлап барады. Мысалы,  қыз баланың қуыршақ ойнауға барынша құлшынатыны сияқты жағдай бұл. Утилитарлық қарым-қатынас мейлiнше орнығып барады...

Жаңа қарым-қатынастар жолында бәрі талақ етілді. Бүкіл қоғамның құндылықтары өзгерді. Жаңа қарым-қатынастарда алдыңғы қатарға ақша, байлық шықты. Заңдастырылған ұрлық белең алды. Қаржы атаулы шетелге өтті. Енді оны қайтарамыз деп, заңды деп мойындадық. Тіпті оны қорғауға мәжбүрміз. Сонда мұның бәрі не?..Мұның бәрі қоғамдағы өзгеріс сырттай ғана өзгеріс екенін көрсетеді.

Санадағы өзгеріс сапалы өзгеріс болғанда ғана өзгеріс. Ал, қазіргі жүріп жатқанның бәрі - атавизм. Ешкімді жазғырып отырғаным жоқ, бірақ та, өмірбойы маңдай терін төккен зейнеткерлер жиған-тергенінен айырылып, бала-шағаның  «Мерседес» мініп жүруі осыған нақты дәлел. Ғылым зерттеулеріне қарағанда, қылмыс негізінен жақын адамдар арасында жасалады, санға шаққанда қылмыстың 4/3 бөлігі жақын адамдар үлесінде екен. Оның басты себебі: мен жоғарыда айтқан атавистік пиғылдардың өршуінен: қызғаншақтық; дүниеқоңыздық, т.б... Бұған антикалық өмірден көп мысал келтiруге  болады.

Жалпы адамдардың мінезі баяу өзгереді. «Ақшалы адам - қадірлі, адал адам - Мырқымбай» психологиясы қалыптасқан қоғамда, ең бастысы, кімнің кім екенін тануға мүмкіндік туды.  Қоғам өзгерді дегенде мен, ең алдымен, адамдардың сұрыпталуы басталғанын айтар едім. Бұл кездің жақсылығы да осы...

- Сіздер әдебиетке қоғам біртұтас болып, бір жұдырыққа жұмылып   тұрғанда келдіңіздер. Әдебиетпен ғана тыныстап, өмірден гөрі әдебиет қызықты болған шақта өнiмдi жаздыңыздар. Қоғамның бiртұтас кезеңi мен  қазіргі ақпараттық қоғамда күн кешетін  жазушылықтың айырмашылығы туралы не айтасыз?  Қазақ жазушысы «өнер - жекенің ісі» дегенге қалай қарайды?

-  «Уызына жарыған» ұғымына не жетеді? Әдебиет, мәдениет  аурасында күн кешкен қоғам мен бүгінгі өзің айтып отырған ақпараттық қоғам арасында бар болғаны он шақты жыл жүзі болыпты. Сонда қас пен көздің арасында не өзгерді? Қазақ оқушыларының әдебиетке ыждағаты кеміді ме? Жоқ, мүлдем бұлай емес. Себеп -  даму үлгісін (моделін) дұрыс таңдамағанымыз. Бұл модель дамыған елдерге жарасады.   «Өнер - жекенің ісі» соларға жарасады. Бұқаралық мәдениет  салтанат құрған елдердiң болашағы мықты деу қиын.

Біз сол модельді алдық, бізге ол модель зорлап таңылды... Бұған барлығы кінәлі. Жазушылар да кінәлі. Өйткені бәрі жабылып билікке қызмет жасады. Ал, билік олармен санасқан жоқ.  Кезінде жазушылардың бәрі өз-өзіне қарсы қызмет жасады. Шығармашылық ұйымдардың қоғамдық ұйымға айналуына өз қолымен, белсеніп үлес қосты.

Әдебиеттің беделі жоғары еді. Сондықтан да әдебиетпен күрес басталды. Көзге көрінбейтін жолмен өнерді - жекенің ісіне айналдырғысы келді. Мұндай ұстаным экономикасы дамыған, алды-артын түгел түгендеген, бақуатты елдерге жарасады, бiрақ, бiзге емес. Бiзге бұл ерте.

- Қазiргi ақпараттық қоғамда әдебиет - жалпықоғамдық құбылыс болудан қалып барады. Ақпараттық кеңiстiк те жазушыны  кейiнге ысыруға тырысып бағады. Көптеген объективтi және субъективтi себептерге байланысты ма, қалай дегенде де тұтас бір әдеби дәуір артта қалмай ма?..

- «Ақпараттық кеңістік жазушыны ысыруға тырысып бағады» дейсің - ақпараттық кеңістіктегі саясат әдебиетке қарсы жүргізіліп жатса, басқаша қалай болушы еді... Ал, әдебиеттің жалпықоғамдық құбылыс болудан қалуы тым жақсы нәрсе дей алмаймын. Объективтi-субъективтi себептер дегенге тұтас бiр зерттеу жасауға болады...

Жазушы беделіне нұқсан келтірілсе, яғни жазушы өз басымен қайғы болып кетсе, көп нәрсені оңай шешуге болатын болды.  Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары сонау 32-жылдар сияқты. Сол 90-жылдары  бұрынғы бардың бәрін құртты. Бәрін жаңадан бастаймыз деді. Мұның өзі сонау большевиктік революцияны еске салады.

Жазушының еңбегі құнсызданды, төккен тері еш болды. Жұрттың бәрінің есінде болар, бүкіл кітапхана біткен қолдан құртылды, онда қаншама кітап қоры босқа рәсуа болды. 1995-жылы Абайдың 150 жылдығы өткен соң бүкіл кінә  Қажыгелдинге аударылды. Бір адамға аудара салу оңай еді, өйткені кінәні біреуге аударып, немесе соның  атын жамылып, мал табу оңай. Сол кезде сондай малатабарлар өте көп болды.

Жазушының еңбегі қаналып отыр. Шығармасы шығады, бірақ, өтемақысы жоқ. Жазушы ахуалын көтеру мемлекеттік масштабта жүзеге асуы керек. Бұрынғы министр Мұхтар Құл-Мұхаммед осыдан екі жыл бұрын айтты: қаламақылық саясатты жөндейміз, деді. Өзгергені шамалы. Министрлiкте, керек десеңiз, үкiметте қаламақылық сасат жасалуы, интеллектуалдық еңбек лайықты бағалануы керек. Бір топ жазушыға  Президенттік стипендия беріледі. Оған ырзамыз.  Бірақ, стипендия алмайтын жазушы қалай күн көреді? Өйткені, баспасөз еңбегіңді пайдаланады, радио мен телевидение барынша пайдаланады, бірақ, «қаламақы» деген сөзді мүлдем ұмытып та қалған болуы керек. Мұның бәрі намысы бар жазушыға қорланатын тіршілік емес пе? Тұтас бір дәуір солай өтіп барады. Бұған тіпті үрейленіп қарауға болады.

Тұтас бір әдеби дәуір артта қала ма деген алаңың орынды. Бірақ, бұл - сол  ортаның рухани әлеуетіне, потенциалына  байланысты мәселе.  Қазір, мысалы, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Тұтас бір дәуір артта қалмайды. Ол ұрпақтың жадында, өзімен бірге жүруі тиіс. Мысалы, жазушы Тобық Жармағамбетовті алайық. Жақсы жазушы. Оның әдеби процестегі орны қалай анықталады, кім анықтайды?..

Менiңше, жалпы рухани атмосфераны потенциалы мықты он адам жасай алады, жасай алар едi... Ол үшiн  жазушы атаулы кез, қай заманда да ыңғайға жығылмай, өз сөзін айта алатын болуы керек, азаматтық-суреткерлік сөзін. Бiзде өзi қызық. Былай қарағанда бәрі жақсы, бірақ, жалпы алғанда, писательство унижено и оскорблено...

- Қоғам бiртұтастығы жоғалған соң бiртұтас оқырмандық кеңiстiк те сетiнедi. Тап қазiргi жағдай жалғаса берсе, және де әлеуметшiл әдебиеттен әдебиетшiл әдебиетке  өту үдерiсi тым баяу болса да жүрiп жатқандықтан  күндердiң күнiнде әдебиет  тек мәдени, дәлiрегi әдеби қауымның ғана қалауы болып қалу қаупi туып келе жатқан жоқ па?

- Менiңше, ондай қауiп жоқ. Себебi, қоғам өседi,  оқушы сезеді. Өз керегін алады. Бәрі де өзімізге, өз жауапкершiлiгiмiзге  байланысты. Ал, әлеуметшіл әдебиеттен әдебиетшіл әдебиетке бет бұру - жақсы. Алайда осы бағытпен жүріп, өнер өнер сыпатына ие бола алмаса, суррогаттан  айырма болмайды.

- Соңғы он-он екi жылдағы әдебиетінің жалпы бағыт-сипаты туралы не айтуға болады?

- Бұл мәселенің шет жағын жоғарыда айттық. Мен әдебиет деп шектемей, жалпы мәдениет, руханият, деп кеңірек сөз қозғар едім. 91-жылға дейін дұрыс дамыған әдебиеттің  4-5 жыл ішінде быт-шыты шықты, қайыршылыққа ұшырады. Оңтайландыру  саясаты басталғанда кітапханаға шабуыл жасалғанын жаңа да айтып өттік. Менiңше, 2000-жылға дейінгі кезең - әдебиеттің қаралы кезеңі деу керек.

Президент сайлауы қарсаңында жағдай шамалы түзеле бастады. Тәуелсіздіктің 10 жылдығы қарсаңындағы Иманғали Тасмағамбетовтің «Отырар кітапханасы» жобасына біреу сенді, біреу сенбеді. Өйткені, билікке сөзінде тұрмау деген түк емес-ті.  Ғасыр айырығында есімізді жинадық. Мәдениет жылы бірталай жұмыс жасалды. Кітапханалар қалпына келтіріле бастады. Бұл орайда Президентке, сол кезде үкіметте болған, қазіргі Мемлекеттік хатшы Иманғали Тасмағамбетовке алғыс айту керек... Бiрақ, ең өкініштісі - бәрін құртып, қайтадан бастаймыз дегенше мыңдаған халтурщиктің бағы жанды.

Ғылым саласында да Академияны құртып, ғылымды дамытамыз, деу - мыйға сыймайды.  Ғалымдардың мәртебесі Академияны таратып жібермей тұрып-ақ аяқ асты етілген. Ғылым докторы, профессор, бөлім меңгерушісінің еңбекақысы 10 мың болды. Не деген сұмдық!  Мүйізі қарағайдай академиктеріміз бірнеше жерге жүгіріп жүріп жұмыс істеді, әр жерден 5 мыңнан айлық алып, күн кешті.

Бiр парадокс - ғалым атануға жоғарғы билiк қатты ынталы. Соңғы кезеңде жалған ғалымдар көбейді. Бұл туралы кезінде Серік аға Қирабаев  «Жалған ғалымдардан арылайық» деп жазды да. Кеңес кезінде ғылыми коммунизм пәні болды. Кейін ол саясаттану болып атын өзгертті. Билік басындағылардың бәрі жаппай саясаттану ғылымының кандидаты, докторлары атана бастады. Кеңесшiлерi үлкен ғалымдар. «Ұялғаннан дауыс беремiз» дейдi академиктер. «Жаңа заманның жаңа ғалымдарын шығарамыз» дегеннiң сиқы осы. Айналдырған екi-үш жылда  кемiнде 70 пайыздай жалған ғалым дүниеге келдi. Жоғарғы аттестациялық комиссия ғылым орнына жаңа типаж шығарды. Жалған типаж. Билікте отырып, қолдан жасалған беделдер, ғалымдар... Мұның бәрі мәдениетке, ғылымға жасалған қылмыс.

Қорыта келгенде, соңғы он жылдық кезең әдебиет пен ғылымның қаралы кезеңі. Жалған ғылымды негіздеп, әдебиетті тұмылдырықтаған кезең.

- «Сын жанры жоғалды» деген пікірлер көбірек айтылады. Осының объективті-субъективті себептері...

- Дәл осы арада, қарағым Әлия, ортанқол жазушы емес, ортақол жазушылардың ыңғайында кеттің. Басқа басқа, бірақ, сыншы адамның сын жанрының жоғалуы туралы ауызға алуының өзi  мүлдем орынсыз. Сыншының өзі сын жанры жоғалды деп жүрсе, өзге ағайынға не жорық. Ақыр әңгіме басталып қалды, көптен ойда жүрген бір түйткілді айтайын. Алдымен бірер мысал келтірейін. Есімдерін атағаныма қаламдастар ренжімес, дұрыс түсінер деймін. Съезд қарсаңында ақын Исраил Сапарбай  «Қазақ әдебиеті» газетінде «сын өлді!» деп жазды. Алдымен ақын, сонсоң, бір есептен, «Қазақ әдебиетінің» сол кездегі басшылығы сынға кесек лақтырды.  Сонда сауал туындайды. Қабдолов, Кәкішев, Қирабаевтар бастаған адамдар не істеп жатыр?.. «Азаттық» радиостанциясында Амангелді Кеңшілікұлы Исраилмен сұхбат жасады. Ол сонда да «мен бір-екі кітап  шығарып едім, сын ауыз ашпады» деді. Осы пікірлерінен кейін кітаптарын алып оқысам, Исраил сол баяғы Исраил... сылдыраған, қатардағы өлеңдер. Сондықтан да оның «сын өлді» деуі беспардонный тіршілік. Тіпті жала. Мен бұған неге соншалықты шұқшиып отырмын. Өйткені, «сын жоқ, сын пәлен, сын түген» деген  бір жаппай әдет болған сияқты. Мысалы, осыдан екі жылдай бұрын 70 жылдығы кезінде Шерхан Мұртазамен «Парасатта» Болат Мүрсәлім сұхбат жасады. «Сын 60-жылдары болды, одан бері сын жоқ» деді жазушы. Тура Шерағаңа қатысты айтатын болсақ, соңғы екi-үш жылда оның шығармашылығы туралы 2-3 диссертация қорғалды, Сайлаубек Жұмабековтің «Жұлдызды тағдыр» кітабы, Тұрлыбек Мәмесейітовтің зерттеу кітабы, тағы да екі-үш кітап шықты.  Жазушы ең болмаса өз шығармашылығына ілтипатпен қараған адамға құрметпен қарамай ма? Бүкіл әдебиет Шерағаңнын тұрмайды ғой. Мұртазаны Қабдолов «Халықтың ар-ұжданы» деді. Бұдан артық нендей баға керек? Шерағаң үлкен адам, қадірлі адам. Қоғамдық пікірге тон беретін адам. Сондықтан да әр пікірді абайлаңқырау  керек сияқты. Пікірді кім-кім де байқап айтуы шарт.

Бұл жерде жалпы біздің қауымның пікір мәдениеті, жалпы әдеби үрдісті білмеуі сияқты мәселелер шығады. Жазушылар сыналып жатса, ол сын емес пе...  Сын сонда қызмет көрсетуші персонал емес қой. Ал, сында не бар дегенде,  соңғы төрт-бес жыл көлемінде жаңа аталған кiтаптардан өзге де қаншама жақсы кітаптар шықты. Мысалы, жастардан Бауыржан Омаровтың «Зар заман мен нар заман», Амантай Шәріптің «Қазақ символизмі», Айгүл Ісімақованың «Қазақ көркем прозасы: поэтика, стиль», сондай-ақ Дихан Қамзабек, Гүлзия Пiрәлиева,..  тағы да басқалардың еңбектерi   тұтас  бір буынды тәрбилеп отыр.

- Мен бұл пікірді сынның, кеңiрек алсақ, мәдениет пен өнердiң  күнделікті тыныс-тіршілігін зерделеп отыруды ұйымдастыру жағын, бүгінгі тілмен қисындағанда менеждментіне байланысты айтқан едім.  Баспасөз сыны тек ұйымдастырумен ғана болатын нәрсе емес пе? Кезінде әдеби басылымдардың мықтылығы, бір есептен, сын бөлімдерінің мықтылығына байланысты болды. Ал, қазiр сын жанрына онша мән бермейтінінің себептері, сiздiңше, қандай?

- Сынның белсенділігі бiрнеше себептерге байланысты. Соның ең бастысы, сөз жоқ, әдеби де, өзге де басылымдардың сынға деген көзқарасына, қоғамның қозғаушы күші сын екенін қаншалықты түсіну деңгейіне байланысты. Мысалы, «Қазақ әдебиетінде» съезге дейін жібі түзу бір рецензия болмады. Сын дегенiңiз тек  қарсы пікір болды.

Ал, енді әңгімені тереңдетсек, объективті баспасөзге, сынның дамуына мемлекет мүдделі емес, министрлiк те.  Мысалы, баспасөз тарихына қарасаңыз, бiрде бiр сыншы басшылықта болған емес, Билікке осы керек те сияқты. Жазушылар одағы мен министрліктің деңгейінде де. Министрлікке әдетте белгілі бір адамды қояды, өз мүддесіне орайластырып қояды. Қоғамның қозғаушы күші  - сын болашағы үшін ешкім бас  қатырған жоқ.

Сынды құрбандыққа берді, беріп келеді, бере бере ме деп қорқамын. Өйткені.... Жаңа айттым, мемлекеттің идеологиялық саясатына сынның онша керегі жоқ. Кадр саясаты сондай - кездейсоқ адамдар тағайындалады.  Кәсіби маман, парасатты адамдарды іздеу керек қой. Мамандар бар ғой. «Осы іске лайық кім бар?» деу жоқ. Әйтеуір, орынтақсыз қалғандарға бір орын тауып беру керек. Үлкен билiкте де солай. Бiр үлкен шенеунiк бiр жердегi жұмысын оңдырмады ма, оны орнынан алып, өзге бiр жерге апарып қояды. Бүгінде «жетектелген адамдар» саясаты жүріп тұр. Бірін-бірі жетектеп барып қалады.

Уақыт қажеттiлiгi  деген ұғымнан алғанда, тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында  тарихи шығармалар бiрiншi орынға шықты, тарихи таным маңызды болды. Қажеттiлiк сондай едi. Сын екiншi планда қалды. Қазiр ол кезеңнен өттiк. Ұлы дүниелер көп болса жақсы. Бiрақ, тарихи шығармаға деген сұраныс бiршама өтелдi, ол бiрiншi планнан кеттi. Есесiне жетекшi планға жартылай журналистика, жартылай  естелiк жанры шықты. Сын түгiлi таза көркем шығармалардың өзi қалтарыста қалып отыр. Бұл да бiр өткiншi кезең шығар. Мысалы, Әбiш, Дулаттардан бастап Мерекелерге дейiн публицистикаға ойысты. Бұл - қаламгер қауымның өз уақытына үн қосуы шығар. Дегенмен де тап осының жақсы-жаман жақтарын талдап көру артық емес... Жалпы алғанда жаман көркем шығармадан деректi шығарма пайдалы. Бiрақ, бұл әдебиет емес, факт ретiнде қалады. Ал, шын мәнiне келгенде...

Сыншы болу оңай шаруа емес. Мен осыдан он шақты жыл бұрынғы бiр сұхбатымда айтқанымды қайталауға тура келедi: қара қылды қақ жарған әдiлеттi сынды тек жанкештi сыншылар ғана жаза алады. Сын да, сыншылар да ең алдымен сұрыпталу белесiнен өтуi керек. Сынның сұрыпталуы, әрине, қызмет бабыңның, ғылыми дәрежеңнiң көтерiлуi емес. Кiмннiң не жазғанын, қалай жазғанын, кiмдi бағдар тұтарын, кiтабының саны емес, сапасын ұғынар ұрпақ табылады және олар өз қалауын айқындай алады деп сенемiн.

- Зейнолла аға, әңгiменiң өзi келесi сауалға ойысып келедi. Өзiңiз айтпақшы, қазiр естелiк дүниелердiң дәуiрi жүрiп тұр. Бұл да бiр заңдылық; қоғамның, мүмкiн жазушының өзiнiң жан қажетi шығар. Дегенмен де өз ойымды Д.Граниннiң мына бiр пiкiрiне қосақтасам деймiн: «Естелiктер ең қиын жанр. Өйткенi, бүге-шiгеңе дейiн шыншыл болу мүмкiн емес» дейдi суреткер.

- Даниил ақсақал, демек, өзiң де  дұрыс айтасыңдар. Естелiктер тек шыншыл болуы керек, сондықтан оны жазу қиын. Бiрақ, дәл осы жанрдан қазақтар ұтылған жоқ. Дәл осы жанр қазақтар үшiн ең оңтайлы, ең оңай жанр болып отыр. Санда бар, сапада жоқ. Булығып келген бiраз жазушының өз маңызын арттыру, жеке басының амбициясын қанағаттандыру үшiн керемет жол. Көп жағдайда естелiктердiң түрi: «Тахауи былай деп едi, Асқар былай деп едi, мен былай дедiм» болып келедi. Десе деген шығар. Бiрақ, құбылтып айтсаң да болады. Өйткенi, куәгер жоқ... Бiзде «өте бiр сенiмдi адамдардан естiдiм» деп те жаза беретiн жағдайлар бар. Естелiк қазiр ең арзанқол жанр болып тұр. Ал, естелiк дегенiңiз - тек естiген нәрсе емес, есiңде сақталған, өзiң куә болған жағдай-оқиғалар, сол арқылы талдаулар...

- Жоғарғы бiр тұста әлеуметшiл әдебиет пен әдебиетшiл әдебиет  туралы айтылып қалды. Әдебиетшiл әдебиеттiң әлеуметшіл әдебиеттен айырмашылығы - мәдени-пәлсапалық кеңiстiктегi әңгiменi қажет ететiнi. Соңғы уақытта мен оқыған көркем шығармалар iшiнде Асылбек Ықсановтың «Құмырсқасы» және Дидар Амантайдың «Гүлдер мен кiтаптары»  осы сипаттағы дүниелер. Асылбектiң «Автобус» әңгiмесi өткен жылы «Алтын Орда» апталығында талдау объектiсi болды. Сонда көптеген оқырман, тiптi кәсiби әдебиетшiлердiң өзi сол талдауларды ықыласпен оқығанын, өйткенi, әдебиет туралы кәсiби әңгiмелерге зәрулiк бар екенiн айтқан. Жалпы болмыс-құрылымы, жазылу принципi бiр-бiрiнен мүлдем өзге, бiрақ, ортақтастыратыны - жаңаша бiр дүниесезiм болып келетiн  мұндай шығармаларды талдау үшiн де күнделiктi мәдени-сыни тiршiлiк керек. Ал, ондай тiршiлiктiң күретамыры - интеллектуалдардың қоғамдағы ролi және ол ортаның құрылымдануы әлсiз сияқты...

- Әлия, қателеспесем, Өнер - Көркем текст  туралы өзiңнен оқыдым. Өнердiң өз философиясы туралы ұғымың дәл. Әдебиетке осы планда қарауымыз керек. Өнер - таным,  өнер - функция. Оу баста да солай  болған. Объективизм, тенденционизм... «Мынау рас, болған» деп қараймыз. Кезiнде өмiрден гөрi әдебиет қызық болғаны шындық. Өйткені Әдебиетте бүкiл Ұлттық идея, асыл армандар жатты.  Өнер - әлеумет, өнер - өнер араүйлесiмiн табу жолында интеллектуалдардың орны бөлек. Жалпы олардың қоғамдағы ролi жоғары болуы шарт. Осыған әлi жете алмай келемiз. Жоғарыда да бiр айтып өттiм ғой - он-он бес мықтың тұтас бiр орта жасаса әдебиеттегi, өнердегi ахуалды жасап шыға алады. Ал, бiзде әзiрше интеллектуалды ортаның құрылымдануы әлсiз болатыны - олар да бөлек-бөлек, жанбағарлық тiршiлiкпен кетiп отыр.

Интеллектуалды ортаның әлсiздiгi - дүмбілездікке (дилетантизмге)  даңғыл жол ашады. Мысалы, өткен жылы Махамбет ақынның 200 жылдығы орайында көптеген шығармалар жазылды. Әлi де жазылатын шығар. Мың сан кiтап. Бiздiкi көшiрме, вариациялар жасайды. Сонда өзiне дейiн айтылған пiкiрлердi өзiнiкi сияқтандырып бере бередi, бiреудiң пiкiрiн өзiне таңып алады. Ғылымда адалдық керек. Өзiн сыйлайтын, бiлiмдi-бiлiктi жан үнемi өзi сүйенген дереккөзді, источниктi көрсетiп отырады. Одан сенiң деңгейiң жоғарыламаса, төмендемейдi. Жазушыға мақала жазу оңай, ол мақала жазуға тiптi үйренiп, дағдыланып  кетедi. Сонда да өзiнiң алдында, аруақтың алдында адал болайын деген ниет жоқ. Сондықтан да осылай.

- Әлемдегi орасан өзгерiстер салдарынан  университеттiк дәстүрлер мен интеллектуалдарды қалыптастыру мен тәрбиелеу әдiстерi өзгерiске түсе бастаған жоқ па?

- Дәстүр универсалды құбылыс, сондықтан да ол ескiрмейдi. Жаңа мен тәжiрибеден өткен дәстүр үнемi бiрге жүредi.

- Зиялылық туралы көп әңгiме айтылды, әлi айтылады.

- Бұл тақырып, шынында да жауыр болған тақырып, соған қарамастан әлсiн-әлсiн оралып отыруды қажет етедi. Соңғы жылдары талай нәрсенi көрдiк. Әдемi сөйлеп отырып-ақ өзiн-өзi әшкерелеудiң талай мысалын көрдiк. «Бiздiң зиялыларымыз, бiздiң зиялыларымыз» дейдi. Бүгiнгi зиялы. Ол кiм? Қазақтың баласы. Көп болса университет бiтiрдi. Мұхтар Әуезовтiң «Оқыған азамат» дейтiнi бар ғой... Мысалы, «Ленинград» энциклопедиясында М.Әуезов жоқ. Бұған байбалам салудың керегi бар ма? Қазiр Ленинград сенi қайтедi. Өзiң бiрiкпей отырып, өзге сенi қайтедi. «Әр қазақ - менiң жалғызым» дегендi ұстанбаған,  қадiрiн бiлмеген жан «зиялы бәленшекең» бола алмайды.  Жалпы бiзде зиялы сөзi дұрыс қолданылмайды. Ыңғайлы болған соң өзiмiздi зиялы деймiз. Никто не дает права осуждать. Шапан, күпiсiн оранып, ошақ басынан шыққан ауыл баласының бәрi зиялылық параметрiне жауап бере алмайды.

- Бүгiнгi рухани масылдық туралы...

- Аға буын ерте есейдi, бiз бала болып жүрдiк. Тәуелсiздiк, еркiндiктiң арқасында бiр сәт бәрi теңестi. Бiр кезде сiңiрген еңбегiңдi бұлдауға болмайды. Жазушы адам үнемi формада отыруы шарт. Бұл - үнемi iзденiсте отыру керек деген сөз. Мысалы, мен Асылбектiң «Құмырсқасын» көп романға айырбастамаймын. Дидар шығармашылығы туралы айтып-жазып жүрмiн. Бұлар әдебиет үшiн құбылыс.

Естиярдың бәрi өздерi туралы айтылғанға шамшыл. Адамдардың әрқайсысы өз тұрқымен авторитет, бедел болуы керек. Айталық, олар үндемей отырғанда, мен оған құрметпен қарауым керек. Ал, бiр кездегi еңбегiн сатып күлкi тудырудан қашу керек.

- Қазiр «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша жұмыс жүрiп жатыр. Ұсыныс-пiкiрлер аз емес. Сiз өз тарапыңыздан не пiкiр қосар едiңiз?

- Ең алдымен айтарым - мемлекеттiк деңгейде қолға алынған шаруа сол деңгейге лайық атқарылуы тиiс. 100-200 том шығару үшiн  институттар жанталасып баспа ашып жатыр. Мұндайда бас-басына баспа ашқаннан гөрi арнайы штат бөлiп,  орталықтандырылған  баспа жасау дұрыс болар едi. Менiңше, мұндай жауапты жұмыста мемлекеттiк комиссия құрылып, тиянақты жұмыс iстеуi шарт.

- Өзiңiзге қойылар негiзгi сауалымның бiрi баспа iсiне қатысты едi. Сiз тәжiрибелi баспагерсiз. Ұзақ жылдар бойы Баспа iстерi жөнiндегi мемлекеттiк комитеттiң Бас редакторы болдыңыз. Кейiнгi жылдары нарыққа бейiмделген «Раритет» баспасының Бас редакторысыз. Қазiргi кiтап шығару және жалпы баспа саясатына көңiлiңiз тола ма? Жазушы қауымының өзiңiз айтқан «унижено и оскорблено» ахуалында қалуының бiр себебi - тәуелсiздiк алғалы бергi кездегi баспа iсiнде орын алып отырған  көптеген келеңсiздiктерге де  байланысты емес пе?

- Бұл өзi таңды таңға ұрып айтуға болатын әңгiме. Рас, тәуелсiздiк келген соң бұрынғы жүйе бұзылды, бiрақ, мемлекет сонау қиын кездiң өзiнде кiтап шығару iсiне қаржы бөлiп отырды ғой. Ежелгi баспаларды бiржолата тұқыртып,   жаңа  баспалар, корпорациялар ашудың астарында не сыр бар?  Бұл жаңа құрылымдар негiзiнен мемлекеттiң қаржысы есебiнен жарқырап шыққанын  және де ол қаржы сол ежелгi баспалар есебiнен берiлгенiн  жұртшылық көрiп-бiлмей отырған жоқ. Мұның барлығы да  күндердiң күнiнде саралануы тиiс  шаруа, жазылуы тиiс  тарих.

Қазiр баспа iсiнде тағы бiр қызық  саясат жүрiп жатыр. Министрлiкте бұл саланы басқаратын жақсы жiгiттер, осы салада көптен iстейдi, бәрiн бiледi, бiрақ, екi сөйлейтiндерi бар. Бүгiнде мемлекеттiк тапсырыс тендермен берiледi. Сонда «өз баспам және өзгелер» деген  болмауы керек. Әр министр мен министрдiң орынбасары өзiне бейiмдеп баспа аша беруi қалай болады?!. Жақсы идея мен жақсы қаржыны сонда бөлуi ше?!... Бұл дегенiң мүлдем болмайтын шаруа.

- Зейнолла аға, өзiңiзбен әңгiмеде Асекең, Асқар Сүлейменов туралы сөз қозғамай кетуге болмайды. Суреткердiң «Адасқағы», «Ситуациясы» өмiрдегiмен қатар өнердегi ұстанымын жан-жақты ашатын туындылар. «Ситуация» повесi -  шамамен 60-70-жылдардағы жазушылық ортаны бейнелейдi, кейiпкерлерi - жазушылар. Кезiнде В.Катаевтың орыс жазушыларының өмiрiнен жазған «Алмазный мой венец» шығармасын оқу қызғылықты болды. «Ситуация» да солай. Кейiпкерлерiнiң  прототиптерi бар екенiн бiлесiз...

- Асқардың ерекшелiгi - ол адамдарды көрiп отырып жазатын едi. Кейiпкерлердiң есiмдерi өзгертiлген. Тек Мұқағали есiмiн ғана қалдырды. «Ситуация» өмiрлiк негiзi болғанмен көркем шығарма ғой. Ең бастысы - туындыға прототип болған геройлар  өз-өздерiн таныды. Кеңiрек әңгiменiң ретi кейiн бiр келер. Шындықтың жүзiне орау деген бар. Кез келген жазушы есесiн жiбермейдi. Өмiрде есесi кеткен жазушы Сүлейменов...

Сұхбат - менің жақсы көретін жанрым. Әншейін сұрақ-жауап емес, қоғамның этикалық-эстетикалық келбетін танытатын тұлғалармен сұхбат, сұхбаттасуды айтамын.  Сонау 90-жылдары Асқар Сүлейменовпен бастаған сұхбаттар сериямды Зейнолла ағамен қорытамын деген бір жоспарым бар-ды... Бұл сұхбатты сыншы,  өзі айтпақшы, «тағы бір қарап шығуы тиіс» еді. Оған тағдыр жазбады... Сыншы пікірлерінің, әсіресе, әңгіменің соңына қарай  тезистік сипатта болуының себебі - осы. Тағы бір айтатын жайт - Зейнолла ағаның таным, талғам, әдебиет сынының мәртебесі тұрғысынан айтылған  сын пікірлерін қаз-қалпында қалдыруым оның аруағы алдындағы міндетім  деп білдім.

Әлия БӨПЕЖАНОВА

10-қаңтар -10-ақпан 2004

Көрнекті сыншы Зейнолла Серікқалиұлының  туғанына 75 жыл толуына орай

ҚР Жазушылар одағы басқармасы мен М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты  республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция  өткізеді. Конференция 2013 жылдың 15 сәуірінде ҚЖО Әдебиетшілер үйінде (Алматы, Абылайхан даңғылы, 105) Басталуы 15.00. Келемін деушілерге есік ашық.

Abai.kz