Mening qolyma oida joqta osy ghylymy maqala kelip týsti. Oqyp kórdim, qazaqtyng Qarajorgha biyining tarihy men tehnikasy turaly ghylymilyghy óte joghary zertteu enbek eken. Sýisindim, riza boldym.

Búl maqalanyng avtory qazaq bolsa onsha tanghalmas edim, qytay bolghandyqtan amalsyz tanday qaqtym. Tanday qaqqanym, el arasynda osy Qarajorgha biyine kýmәnmen qarap, «qazaqtyng bii emes, mongholdyng biyi» dep, qoygha qosylghan qotyr eshkidey qualaghasy keletinder payda bolghanyn joqqa shyghara almaspyz. Ana jyly mýizi qaraghayday, aty Alatauday tanymal jazushy aghamyzdyng ózi «Qazaqta múnday by bolmaghan, búl mongholdyng bii sekildi, búl tynghylyqty zertteudi qajet etedi» dep aityp qalghany bar edi. Jaqynnan beri de osy әngime qayta qozghala bastapty. Abay.kz portalynda jariyalanghan "Qarajorgha biyi: qazaqtiki me, qalmaqtiki me» degen  maqaladan da oqyp qaldym. Ary qaray sózdi kóbeytip qaytemiz, últy qytay, mәdeniyet tanushy ghalym Chyn Jiyang Chiyúnning maqalasyn birlikte oqyp kórelik. Maqalanyng avtory QHR Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq Mәdeniyet-kórkemóner zertteu mekemesini agha zertteushisi eken. Maqala Qytaydyng «Shalghay shekara ónirlerding ekonomikasy men mәdeniyeti» jurnalynda (No 9, 2015 j.) jariyalanghan eken. Maqalany qazaqsha sóiletken qandas, bauyrymyz Baqty Sharyphanúly.

Maqalany tóte jazudan dayyndap sizderding nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyn.

Qúrmetpen Álimjan Áshimúly.

Qarajorgha bii – qazaq halqynyng dalalyq mәdeniyetin beyneleytin uәkildik sipatqa ie halyqtyq biylerining ishindegi biregeyi esepteledi. Negizi eki alaqandy, bilekti kezek audaryp-tónkeru, iyq pen jauyryndy qozghalta terbeu, jorgha jýriske basyp, sekirtpe qimyldar jasau arqyly oryndalady. Erkekter jaghy kóbinde attyng jýrisine, shabysyna, sekiruine, orghuyna eliktep biyleydi, býkil deneni әreketke keltiru, eki qoldy alma kezek ishke orau arqyly erlerge tәn asqaqtyqty, qaysarlyqty, darqandyqty beyneleydi. Al, әiel biyshilerding әreketinen jandy, jalyndy jaghymdylyq bayqalyp, gýlge degen qúshtarlyq, úyalshaqtyq, nәzik qimyldary jasalady. Biyding beynelegish qasiyety asa kýshti bolyp, túla boyynan sahara mәdeniyetining iyisi anqyp túrghanday әser beredi. Qarajorgha – ortagha qaray, kónil ashu maqsatynda biylenetin halyqtyq bi. Ony bir adam da, eki adam da, kóp bolyp ta biyley beredi. Biyleu formasy әr elde, әr jerde әrtýrli bolady. Qarajorgha biyining óz әuenimen 2/4 yrghaq boyynsha biylenetin búl by elimizdegi qazaqtar jii qonystanghan ónirlerde keng taralghan. Áueli key ónirlerdegi auyldyq mektepterde sabaq aralyghyndaghy gimnastika retinde oinalyp jatqany da jasyryn jay emes. Qarajorgha biyining qalyptasqan jyldary turaly mәdeniyettik sózdikter men tanystyru sipatyndaghy maqalalarda jazylyp jýr. Biraq tanymnyng terendeuine baylanysty, osy saladaghy mamandar tayau jyldardan beri Qarajorgha bii jónindegi búrynghy tanymdar men týsinikterge kýmәnmen qaray bastady. Soghan oray men búl maqalamda Qarajorgha biyining shyghu tegi turaly óz kózqarasymdy nazarlarynyzgha úsynbaqpyn. Birinshi, biyding shyghu tegi turaly anyzdar. Mening biluimshe, Qarajorgha biyining shyghu tegi turaly qazaq halqy arasynda tarap jýrgen ýsh týrli anyz bar.

Onyng birinshi variyantynda: «Ertede sahara tósinde kele jatqan bir jigit bir ýiir jylqygha kez bolady da bitimi shymyr, bógenayy bólek, qara týsti bir qyl qúiryqty  qúryqtaydy. Sodan jylqy qúmar atbegi jigit bar ónerin salyp jýrip, nebir mashaqatty kýnderdi basynan keshirip jýrip, әlgi qara jylqyny baptap jorgha etip shygharady. Jigit sol qarajorghasyn minip, maz-mayram bolyp auylyna kelgende dos-jarandary aldynan shyghady. Jigit at ýstinde túryp bir jaghynan qarajorghasynyng jýrisine salsa, endi bir jaghynan qarajorghany ústaghandaghy jәne ony ýiretkendegi qimyl-әreketin maqtanyshpen kósile otyryp kórsetedi. Sodan bastap at bapkerligi taqyrybyndaghy at ýiretudi, túlparlardyng saharadaghy shabysyn beyneleytin Qarajorgha bii qazaq halqy arasynda keninen tarap ketken», - deydi eken.

Ekinshi variyantynda: «Sonau ertede Shynjandaghy Sayram kólining jaghasynda aq shaghaladay kiyiz ýy tigip, mal baghumen tirshilik qúryp otyrghan bir qazaq otbasy bolypty, onda jasy jetip qartayghan shal men kempir jәne olardyng aiday súlu qyzy túrady eken. Súlulyghy Jetisudyng arjaghyna mashhúr bolghan qyzgha ondaghy júrt baryn alyp, baqanyn tayanyp qúdalyq aittyryp kelip jatatyn kórinedi. Bәrine qyzdyng qart әke-sheshesi maqúldyq bermepti. Sol tústa Sayram saharasynda sol qyzgha esinen tana ghashyq bolyp jýrgen bir kedey jylqyshy jigit bolypty, ol da kelip qyzdyng әke-sheshesine kýieu bolu niyetin bildiredi eken. Bir kýni ol qara jorgha atyn minip, sol shal-kempirding ýiining aldyna kelip kónilin bildirse kerek, sonda ýy syrtynda is tigip otyrghan qyzdyng sheshesi: - Eger sen myna kiyimning bir týimeligin men tigip bolghansha aldaghy atynmen myna Sayram kólin bir ailanyp shyghatyn bolsang qyzymdy saghan beremin, - deydi eken. Sayramdy bir ailanyp shyghudyng ózi 90 shaqyrym bolady eken, jigit qart әjeyding aitqanyna kónip, oinaqtap túrghan qara jorghasyn taypalta jóneledi eken. Sonda, at ýstinde ketip bara jatqan jigitting shymyr bitimine, atqa otyrysyna, atynyng jorghasyna dәn riza bolghan qart sheshey qara jorgha attyng jorghasyna eliktep biyley jónelipti, sodan baryp Qarajorgha bii qalyptasqan eken, sóitip, shal men kempir jigitke razy bolyp, qyzyn bergen eken», - deydi.

Býl ekeui de óte ertedegi anyz, ertegi retinde aitylady, biraq qay dәuirde bolghany belgisiz.

Ýshinshi variyantynda: «Qazaq saqarasyna monghol shapqynshylary taghy bir shabuyldaghan jyldary qazaqtardyng ýiir-ýiir jylqysy men qora-qora qoy, siyryn tartyp alyp ketedi, qasyret shegip tús-túsqa bytyray qashqan qazaqtar mongholdar úzap ketken song kýnirenip bir tóbege jiylady. Sol kezde bir qazaq malshy qazaqtyng bayyrghy muziykә aspaby sybyzghyny ýrleydi, talay beldi asyp, mongholdardyng qolynda ketken qara jorgha at sybyzghy ýnin estip elendep, jalyn tikireytip, osqyrynyp, bir ýiir jylqyny bastap qazaqtar jaqqa lap beredi. Sol qara jorgha atqa dәn riza bolghan qazaqtar onyng jorghasyna salyp, Qarajorgha biyin jәne onyng әuenin shygharghan, - delinedi.

Qazaqtar búl anyzdaghy әngime negizi HIII ghasyrdyng basynda Shynghys han qalyng qol bastap batysqa joryq jasaghan jyldary bolghan dep biledi.

Ekinshi, biyding qalyptasqan jyldary turaly zertteu qazaq halqynyng halyqtyq bii Qarajorghanyng qalyptasqan jyldary turaly «Qytay halyqtyq biylerining toptamasy, Shynjang jinaghynda» jogharydaghy anyzdardyng birinshisi aityla kelip, «Qaba audanynyng tanbaly tastary bar taulary men Dórbiljin audanynyng Mayly tauyndaghy Tanbaly qora dep atalatyn jerlerde jartastargha oiylyp salynghan Qarajorgha biyining әreketterine negizinen úqsap ketetin jartas suretteri bayqalghan. Búl jartas suretterining tarihy myng jyldyng arghy jaghynda jatyr» delingen.

Qazaq halqynyng halyqtyq bii Qarajorghanyng qalyptasqan jyldary turaly 2013 jyly aqpanda Ile oblystyq Mәdeniyet-dene tәrbie jәne radio, kino-telefilim mekemesi ótkizgen «Memlekettik beyzattyq mәdeny múra — qazaqtyng Qarajorgha bii jónindegi zertteu-talqylau mәjilisinde» Shynjang Qoghamdyq ghylymdar akademiyasynyng zerttermeni Yasyn Qúmarúly «2000 jyldan astam tariyhqa ie biyler» atty dissertasiyasyn oqyp, júrt nazaryn barynsha audarghan edi. Men de negizinen sol kisining kózqarasyn jaqtaymyn.

Qúmarúly Yasyn myrzanyng dissertasiyasynda Qarataudan bayqalghan jartas suretterindegi biylerding әreketteri Qarajorgha biyine úqsap ketedi, biylerding jartastargha oiylyp salynghan uaqyty qazaqtyng arghy tegi bolyp keletin nókster men ýisinder jasaghan jyldarmen túspa-tús keledi, biyshilerding kiyim kiyisi de qazaqtyng arghy atalarynyng kiyim kiyisine úqsap ketedi, onyng ýstine búghan negiz bolarlyq derekterdi qazaqtardyng qazyrgi kiyim ýlgilerinen tabugha bolady dep, qarataudaghy jartastargha oiylyp salynghan suretterding avtorlary qazaqtyng arghy tegi bolyp keletin nókster men ýisinder ekendigin, al, olardyng sol tústaghy  biylegen biyleri qazirgi deyin ómirshendik quaty ýdep túrghan, qazaqy týs alghan Qarajorgha bii ekendigin dәleldeydi.

Qaratau jartas suretterining avtorlary jәne suretterding salynghan jyldary turaly Gay Shanlin men Gay Jyhaular da «Jibek joly jәne jartas suretterin zertteu» atty enbekterinde ”Qaratau jartas suretteri chiyang últtary men nóksterding arghy ata-babalarynyng tuyndysy boluy mýmkin" - dep jazghan. «Qytaydyng batys teristigindegi az últtar tarihynyng Chiyn, batys Han patshalyghyna arnalghan jinaghynda» da Qaratauda jasaghan nóksterding jartas suretterinde biyleu, jattyghu, qúral ústap sayysu mazmúrndary bar delinedi.

Mening kózqarasysha qazaqtyng halyqtyq bii Qarajorghanyng qalyptasqan jyldaryna eng kýshti dәlel bola alatyny Qútyby audanynyng Tas basbaldaq ónirindegi jynystyq mýshege tabynu mazmúnyndaghy jartas suretteri me eken deymin. Kerishke qashalghan ol suretterding kólemi 120 sharshy metrden asady, surettegi adamdardyng qarasy 200, 300 dey bar, adamdardyng ýlkeni qazirgi adamdardan ýlken de, úsaqtary 10, 20 santy metr shamasynda. Biylerining әreketi jýieli, tizesin býgip qasqayyp, bókse qimylyn jasap túrghan, ong qolyn iyghymen bir syzyqta ústaghan, bilegin joghary qaray kótergen, sol qolyn da iyghymen bir syzyqta ústaghan, biraq bilegin tómen qaray týsirgen by әreketteri osylay qaytalana beredi.

Jartas suretterining salynghan zamany jәne qay últtiki ekeni jóninde Gay Shanlin myrza men Gay Jyhau myrza ózderining birlesip jazghan «Jibek joly jәne sahara mәdeniyeti turaly zertteu», "Jibek joly jәne jartas suretteri turaly zertteu» atty enbekterinde jana eradan búrynghy H ghasyr men V ghasyr aralyghynda sol ónirde jasaghan saqtardyng tuyndysy deydi. «Qytay biyleri turaly ýlken sózdikte» by jónindegi ataulargha týsinik bergende de « Qútyby jartas suretindegi biyshilerding obrazdaryn» jana eradan 1000 jyl búryn jasaghan bayyrghy saqtar alghashqy qoghamnyng songhy mezgilindegi atalyq qogham túsynda jasaghan bolu kerek dep túspaldaydy. Shue Zúnjyng bas bolyp qúrastyrghan «Qytay Shynjang bayyrghy qogham tirshilik tarihynda» ”Qútyby audanynyng Tas basbaldaq ónirindegi jartas suretteri bizge saqtardyng asa kólemdi biylerining kartinasyn kórsetip berdi“ - dep jazady.

Men sol jartas suretterdegi biylerding qimyl-әreketterin Qarajorghanykimen salystyra kelip, ekeuindegi kóp úqsastyqty bayqadym. Ásili qazaqtyng Qarajorgha biyining alghashqy formalary jana eradan búrynghy H ghasyrdan V ghasyrgha deyingi aralyqta jasaghan, qazaqtardyng arghy tegining biri bolyp keletin saqtardyng arasynda taraghan bolu kerek.

Áriyne, qazirgi belgili bir últty bayyrghy zamandaghy mәlim bir últ pen úlystyn, úru-taypalardyng ózi dep kesip aituymyzdyng jóni joq shyghar, sebebi, neshe myng jyldyq tarihy damu barysynda últtardyng toghysuy tarihtyng negizgi jelisine ainalghan. Biraq sahara mәdeniyeti men egistik ónirler mәdeniyetinde orasan zor paryq bolghan. Desede, sahara mәdeniyetinde kóp úqsastyqtar bolghan. Mysaly mongholdardyng Sauyrdyn biyi, sibelerding Beylún bii qarajorgha tektes bolyp keledi, biyding aty da, biyleu formasy da biri-birine jaqyn. Ásirese eki alaqan men eki bilekti audaryp-tqnkerip, jauyryn men iyqty kezek qozghaytyn әreketter qazaq, monghúl, sibe, qyrghyz, manjur últtarynyng biyinde jalpy bettik saqtalghan. Mine búl biyding osy últtardyng últ bolyp qalyptasuynan búryn bar, sol kezdegi elimizding soltýstik saharasynda jasaghan últtargha ortaq by formasy ekenin týsindiredi. Ýshinshi, biyding damuy jәne taraluy turaly saqtar, ýisinder, úly nókster, ghúndar jәne qanlylar úlan baytaq saharada jasap, mal sharuashylyghymen ainalysqan kóshpendi halyq. At olardyng negizgi óndiris materialy jәne qatynas kóligi esepteledi. Qazaqtardyng ata-babasy atty erekshe qasterlegen, jylqyny kiyeli mal dep bilip, jylqy iyesi Qambar atagha siynghan.

Neshe myng jyl boyy kóship-qoeyp jýrip mal baghyp, ang aulap tirshilik etkendigi sebepti qazaq últynyng biylerinde kóbinde malshylyq tirlik, hayuanattardyng qimyl-әreketine elikteu, óndiris-enbek barysy beynelenedi. Atap aitar bolsaq, Qarajorgha biyinde jorghanyng әsem jýrisi, bitimi, kósile taypalghandaghy súlu kelbeti jinaqy әri aishyqty beynelengen.

Qazaqtyng Qarajorgha biyining qazirgi taralu jaghdayyn myna jaqtardan bayandaghandy jón kóremin:

1. Malsharuashylyq ónirlerinde taralu jaghdayy

Býgingi tanda qay qazaqtyng kiyiz ýiine kirseniz nemese saharagha bara qalsanyz bir qansha adam jiylghan jerde dombyranyng ýnin estimey qalmaysyz, al Qarajorgha biyining әueni dombyrada, sóz joq, oryndalatyn әuenderding biri esepteledi. Dombyra nebәri eki ishekti jәy aspap bolghanymen attyng ayanyn, jelisin, jorghasyn, shabysyn, t.b. qimyl-әreketterin erkin beyneley alady, yrghaqtary kýrdeli, qúbylmaly, riytimge bay keledi. Qarajorgha biyining әueni kemeldi eki melodiya negizinde týrlenip otyrady, әr eki buynnan anyq estiletin ekpin biyshining qimyl-әreketimen, ayaq alysymen jymdasyp, bir túlghalanyp ketip jatady. Biyding әuenin bir dombyramen dara oryndaugha da, kóp dombyramen toptyq oryndaugha da bolady.

Dombyrada Qarajorgha biyining әueni kóterile qalghan sәtte qazaqtyng jigit-jelenderinin, kәri-jasynyng delebesi qozyp, keyde birden, keyde ekiden, keyde әueli top-tobimen biylep shygha keletin jaylar jii kezdesip túrady. Biyding túraqty biyleu tәrtibi bolmaydy nemese belgili ret-tәrtip boyynsha qatarlasyp biyleu talap etilmeydi. Biyleushiler muzykalyq riytim boyynsha erkin biyley alady, qalaghan kezde biyge qosylyp, qalaghan kezde biyden shyghyp ketuyne bolady. By sharyqtau shynyna shyqqan tústa tónirektegi tamashashyl júrt ”bәrekeldi“, ” oi, pәle“ - desip, biyshilerdi shabyttandyryp, aighay salyp jatady. Osy tústa biyleushilerding kóbi bir-birlep sheginip shyghyp, erekshe jaqsy biyletin biyshilerding jarysa óner kórsetuine mýmkindik beredi. Sonymen birge biyding qyzyqty, kýldirgili tústarynan lәzzat alghan kórermender qaryq bolyp, biyshilerge rizashylyghy men alghysyn jaudyryp jatady.

Biyleu barysynda biyshiler ara bәseke bolady, betpe-bet kelip nemese arqa sýiesip, alaqandary men bilekterin audaryp-tónkeru, jauyryn men iyqty qozghalta terbeu arqaly qimyl-areketterining әdemiligimen kózge týsuge tyrysady. Er-әiel bolyp júptasyp biylegende erkekter jaghy qarymdy, alymdy әreketter jasaydy da, әielder jaghy gýl minez kórsetip, úyalshaqtyq tanytady, gýldi kóilegining etegin jaya biyge basady, oinaqy qimyldarmen jan súlulyghyn әdeppen, ibamen kórsetuge qúlshynady. Erkekting alymdy da qarymdy әreketi men әiel jaqtyng әdemi, úyang qimylynan erekshe mazmún bayqalyp, biyshilerding ishki sezimimen, qyzyqty da qyzygharlyghy mol qylyghymen bir túlghalanyp jatady.

2. Qala-qalashyqtarda taralu jaghdayy

(1) Qala-qalashyq túrghyndary arasynda

Qalalasu qadamynyng tezdeuine baylanysty qazaq halqy arasynan qalalargha (qalashyqtargha) kelip júmys isteytinderdin, oqityndardyng nemese sauda isteytinderding qatary barghan sayyn molayyp keledi, sonyng nәtiyjesinde qazaq mәdeniyetining qala-qalashyqtargha tanys bolyp jatqany barshamyzgha ayan. Qazir qazaq halqynyng ýilenu toy, sýndet toy, syrgha toy siyaqty dastýrli qimyldar ótkizetin kólemdi ashanalar men toy saraylary qala-qalashyqtarda túratyn qazaqtardyng mәdeniyet kenistigine ainalghan. Osynday bas qosu oryndarynda saharagha tәn mәdeny qimyldardyn, mysaly әn salu, óleng oqu, muzika aspaptaryn oinau jәne biyleu siyaqty kónil ashu qimyldarynyng bolatyny tabighi. Osy qimyldar sharyqtau shegine jete bere qyzyq – toydaghy júrt Qarajorgha muzikasy bastalysymen japatarmaghay ortagha shyghyp, kósile biylep jatatyny da kópke mәlim jaghday.

(2) Sahnalasuy

Qazaq últynyng halyqtyq bii Qarajorgha óte ertede sahnalasyp, ózining aishyqty tanbasy men formasy arqyly osyzamanghy biyler qatarynan oryn alghan, әueni de alghashqy dombyramen oryndaludan keneyip últ muzika aspaptarymen oryndalatyn dengeyge jetken. Jaqynghy jyldardan beri aituly kórkemóner ýiirmeleri Qarajorgha biyin janghyrtu barysynda nemese Qarajorgha biyin negiz etken biylerdi oryndau barysynda konflikt jәne oqigha jelisin engizip, sahnada oryndalatyn Qarajorgha biyine lirikalyq jәne dramalyq mazmún qosa bastady. Qazirgi Qarajorgha biyining әuenine layyqtap jazylghan bir qansha núsqadaghy әn mәtini de bar, sonyng ishindegi bireui mynaday:

Qarajorgha bolmasa,
Biyding sәni keler me.
Qos etek kóilek kiymese,
Qyzdyng sәni keler me.
Al qaneky joldastar,
Bireuing shyq toy bastar.
Toy degende deydi eken,
Domalaydy qu bastar.
Al qalayyq biylender,
Biylenizder súiine.
Basynyzdar shattanyp,
Qarajorgha biyine.
Qozsyn barlyq delebe,
Qan tarasyn denege.
Qarajorgha bolmasa,
Toydyng sәni kele me.
Qarajorgha oinandar,
Qoy dese de
qoymandar.
Qos jýrekting shattyghyn,
Dәl osylay toylandar.
Bola bermes ynghay da,
Dәl osynday kýn qayda.
Shaldar jýrsin shattanyp,
Janarynan ot janyp.
By biylesin maydanda,
Kempirine maqtanyp.
Kempir jýrsin kenkildep,
Aq jaulyghy jelpildep.
Shaldaryna kóz qysyp,
By biylesin selkildep.
Biyle jengem, tilegim,
Myna toydyng gýli edin.
Aghalardyng qalayda,
Dir-dir etkiz jýregin.
Salauatty aghasy,
Azamattyng sarasy.
Biylep jatqan sylqyldap,
Kelinshekterge qarashy.
Biyle, biyle jigitter,
Janyp túrghan ýmitter.
Shyqqanynsha toqtama,
mandayynnan túnyq ter.
Biyle qyzdar, búratyl,
Sauyq-sayran qúra túr.
Jaulasyn bir ot sezim,
Jýrekterdi súrapyl.
Qyzdar qalay mazdasyn,
Jýrek qylyn qozghasyn.
Kórgen kezde jigitter,
Talyp týse jazdasyn.
Ghashyqtargha til qatyp,
Jýrekterdi jyrghatyp.
Qyz ben jigit qosylyp,
Biyleu degen bir baqyt.
Biyle, biyle súluym,
Qanday ghajap kýluin.
Syrtyldasyn sausaghyn,
Bylqyldasyn buynyn.
Ana túrghan boyjetken,
Sýikimdi edi-au, oi, netken.
Talaylaghan jigittin,
Jýrekterin sóiletken.
Qarajorgha bolmasa,
Bidyng sәni keler me.
Qos etek kóilek kiymese,
Qyzdyng sәni keler me.
Al qaneky joldastar,
Bireuing shyq toy bastar.
Toy degede deydi eken,
Domalaydy qu bastar.
Domalaydy qu bastar.

(3) Shetelderde taraluy

Dýniyejýzi boyynsha aitar bolsaq, qazaq bar jerding bәrinde Qarajorgha syndy osy bir halyqtyq by biylenedi dep aitugha negizimiz joq. Býgingi tandaghy Qazaqstan elin aitar bolsaq, onyng shyghysy men ontýstigindegi qazaqtar jii qonystanghan ónirlerinde Qarajorgha bii biylenedi eken de, batysy men soltýstigindegi qazaqtardyng búdan derlik habary joq kórinedi. Soghan qarap, kezinde úly jýz ben orta jýz qonystanghan ónirlerge tarap, kishi jýz qonystanghan ónirler shet qalghan ba eken degen oy keledi.

Qarajorgha – qazaq biylerining ishinde birshama zor uәkildik sipat alghan, qalyptasu tarihy úzaq, kónil ashu negizinde biylenetin, suyryp salmalyghy kýshti halyqtyq biylerding biregeyi dedik. Búl biyding qazirge deyin elimiz ishindegi qazaqtar arasynda qyzuy basyla qoyghan joq, toy-tomalaq, bas qosular sayyn orny ógeysimey keledi, uaqyttyng ótuine baylanysty qazaq mәdeniyetining manyzdy qúramdas bólegine ainalyp, aishyqty últtyq jәne ónirlik týs alyp bara jatqany da kópke ayan.

«Qarajorgha» bolyp atalyp ketken osy bir biyding atyn jazyluyna qarap qara týsti jorgha at dep qana týsinu, meninshe, jetkiliksiz. sebebi, ”qara“ sózining etimologyasynda úlylyq, jalpylyq, biyiktik, búqaralyq mәnindegi sózderge baylanysty kóptik úghym jatyr. Osyghan negizdele otyryp óz basym búl biydi halyqtyq bi, kópting biyi, buyn-buyndy әrekettendiretin by dep te týsingenimiz jón be eken deymin. Qazaqtyng Qarajorgha biyine qatysty sózdik qordyng ishinde ”Iyq-jauyryndy qozghalta terbeu“ deytin aitylym bar, osy әreketting Qútybiydegi Tas baspaldaq jartas suretterinde, Qaratau janqa tastaryndaghy suretterde beynelengenine qaraghanda, Qarajorgha bii eki de ýsh myng jyldyng aldynda qalyptasqan dep aitugha bolady. Áriyne, Qarajorgha biyining iyesi bolghan qazaq halyqynyng osy bir bayyrghy by formasyn janghyrtyp, damytyp, býgingi tandaghy ýlkendi-kishili kónil ashu qimyldarynda orynyn ógeysitpey qadirlep biylep, sol by arqyly ózderining iydeyasyn, ómirge degen mahabbat sezimin pash etip kele jatqanyna kóz júma almaymyz.

Paydalanylghan әdebiyetter:

(1) Qytay by shejiresin qúrastyru komissiyasy. Qytay by shejiresi, Shynjang jinaghy [M], Shanhay: Shuelin baspasy, 2007 j.

(2) Chyn Jiyanchiyún. Qarajorgha biyin qayta tanu [J]. bi, 2013 j. (9).

(3)Shue Zúnjyn. Qytay Shynjang bayyrghy qogham tirshilik tarihy[M]. Ýrimji: Shynjang halyq baspasy, 1997 j.

Abai.kz