مەنىڭ قولىما ويدا جوقتا وسى عىلىمي ماقالا كەلىپ ءتۇستى. وقىپ كوردىم، قازاقتىڭ قاراجورعا ءبيىنىڭ تاريحى مەن تەحنيكاسى تۋرالى عىلىميلىعى وتە جوعارى زەرتتەۋ ەڭبەك ەكەن. ءسۇيسىندىم، ريزا بولدىم.

بۇل ماقالانىڭ اۆتورى قازاق بولسا ونشا تاڭعالماس ەدىم، قىتاي بولعاندىقتان امالسىز تاڭداي قاقتىم. تاڭداي قاققانىم، ەل اراسىندا وسى قاراجورعا بيىنە كۇمانمەن قاراپ، «قازاقتىڭ ءبيى ەمەس، موڭعولدىڭ ءبيى» دەپ، قويعا قوسىلعان قوتىر ەشكىدەي قۋالاعاسى كەلەتىندەر پايدا بولعانىن جوققا شىعارا الماسپىز. انا جىلى ءمۇيزى قاراعايداي، اتى الاتاۋداي تانىمال جازۋشى اعامىزدىڭ ءوزى «قازاقتا مۇنداي بي بولماعان، بۇل موڭعولدىڭ ءبيى سەكىلدى، بۇل تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى» دەپ ايتىپ قالعانى بار ەدى. جاقىننان بەرى دە وسى اڭگىمە قايتا قوزعالا باستاپتى. اباي.كز پورتالىندا جاريالانعان "قاراجورعا ءبيى: قازاقتىكى مە، قالماقتىكى مە» دەگەن  ماقالادان دا وقىپ قالدىم. ارى قاراي ءسوزدى كوبەيتىپ قايتەمىز، ۇلتى قىتاي، مادەنيەت تانۋشى عالىم چىن جياڭ ءچيۇڭنىڭ ماقالاسىن بىرلىكتە وقىپ كورەلىك. ماقالانىڭ اۆتورى قحر ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ مەكەمەسىنى اعا زەرتتەۋشىسى ەكەن. ماقالا قىتايدىڭ «شالعاي شەكارا وڭىرلەردىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى» جۋرنالىندا (No 9, 2015 ج.) جاريالانعان ەكەن. ماقالانى قازاقشا سويلەتكەن قانداس، باۋىرىمىز باقتى شارىپحانۇلى.

ماقالانى توتە جازۋدان دايىنداپ سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىن.

قۇرمەتپەن ءالىمجان ءاشىمۇلى.

قاراجورعا ءبيى – قازاق حالقىنىڭ دالالىق مادەنيەتىن بەينەلەيتىن ۋاكىلدىك سيپاتقا يە حالىقتىق بيلەرىنىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى ەسەپتەلەدى. نەگىزى ەكى الاقاندى، بىلەكتى كەزەك اۋدارىپ-توڭكەرۋ، يىق پەن جاۋىرىندى قوزعالتا تەربەۋ، جورعا جۇرىسكە باسىپ، سەكىرتپە قيمىلدار جاساۋ ارقىلى ورىندالادى. ەركەكتەر جاعى كوبىندە اتتىڭ جۇرىسىنە، شابىسىنا، سەكىرۋىنە، ورعۋىنا ەلىكتەپ بيلەيدى، بۇكىل دەنەنى ارەكەتكە كەلتىرۋ، ەكى قولدى الما كەزەك ىشكە وراۋ ارقىلى ەرلەرگە ءتان اسقاقتىقتى، قايسارلىقتى، دارقاندىقتى بەينەلەيدى. ال، ايەل بيشىلەردىڭ ارەكەتىنەن جاندى، جالىندى جاعىمدىلىق بايقالىپ، گۇلگە دەگەن قۇشتارلىق، ۇيالشاقتىق، نازىك قيمىلدارى جاسالادى. ءبيدىڭ بەينەلەگىش قاسيەتى اسا كۇشتى بولىپ، تۇلا بويىنان ساحارا مادەنيەتىنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى. قاراجورعا – ورتاعا قاراي، كوڭىل اشۋ ماقساتىندا بيلەنەتىن حالىقتىق بي. ونى ءبىر ادام دا، ەكى ادام دا، كوپ بولىپ تا بيلەي بەرەدى. بيلەۋ فورماسى ءار ەلدە، ءار جەردە ءارتۇرلى بولادى. قاراجورعا ءبيىنىڭ ءوز اۋەنىمەن 2/4 ىرعاق بويىنشا بيلەنەتىن بۇل بي ەلىمىزدەگى قازاقتار ءجيى قونىستانعان وڭىرلەردە كەڭ تارالعان. اۋەلى كەي وڭىرلەردەگى اۋىلدىق مەكتەپتەردە ساباق ارالىعىنداعى گيمناستيكا رەتىندە وينالىپ جاتقانى دا جاسىرىن جاي ەمەس. قاراجورعا ءبيىنىڭ قالىپتاسقان جىلدارى تۋرالى مادەنيەتتىك سوزدىكتەر مەن تانىستىرۋ سيپاتىنداعى ماقالالاردا جازىلىپ ءجۇر. بىراق تانىمنىڭ تەرەڭدەۋىنە بايلانىستى، وسى سالاداعى ماماندار تاياۋ جىلداردان بەرى قاراجورعا ءبيى جونىندەگى بۇرىنعى تانىمدار مەن تۇسىنىكتەرگە كۇمانمەن قاراي باستادى. سوعان وراي مەن بۇل ماقالامدا قاراجورعا ءبيىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ءوز كوزقاراسىمدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنباقپىن. ءبىرىنشى، ءبيدىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى اڭىزدار. مەنىڭ بىلۋىمشە، قاراجورعا ءبيىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى قازاق حالقى اراسىندا تاراپ جۇرگەن ءۇش ءتۇرلى اڭىز بار.

ونىڭ ءبىرىنشى ۆاريانتىندا: «ەرتەدە ساحارا توسىندە كەلە جاتقان ءبىر جىگىت ءبىر ءۇيىر جىلقىعا كەز بولادى دا ءبىتىمى شىمىر، بوگەنايى بولەك، قارا ءتۇستى ءبىر قىل قۇيرىقتى  قۇرىقتايدى. سودان جىلقى قۇمار اتبەگى جىگىت بار ونەرىن سالىپ ءجۇرىپ، نەبىر ماشاقاتتى كۇندەردى باسىنان كەشىرىپ ءجۇرىپ، الگى قارا جىلقىنى باپتاپ جورعا ەتىپ شىعارادى. جىگىت سول قاراجورعاسىن ءمىنىپ، ماز-مايرام بولىپ اۋىلىنا كەلگەندە دوس-جاراندارى الدىنان شىعادى. جىگىت ات ۇستىندە تۇرىپ ءبىر جاعىنان قاراجورعاسىنىڭ جۇرىسىنە سالسا، ەندى ءبىر جاعىنان قاراجورعانى ۇستاعانداعى جانە ونى ۇيرەتكەندەگى قيمىل-ارەكەتىن ماقتانىشپەن كوسىلە وتىرىپ كورسەتەدى. سودان باستاپ ات باپكەرلىگى تاقىرىبىنداعى ات ۇيرەتۋدى، تۇلپارلاردىڭ ساحاراداعى شابىسىن بەينەلەيتىن قاراجورعا ءبيى قازاق حالقى اراسىندا كەڭىنەن تاراپ كەتكەن»، - دەيدى ەكەن.

ەكىنشى ۆاريانتىندا: «سوناۋ ەرتەدە شىنجاڭداعى سايرام كولىنىڭ جاعاسىندا اق شاعالاداي كيىز ءۇي تىگىپ، مال باعۋمەن تىرشىلىك قۇرىپ وتىرعان ءبىر قازاق وتباسى بولىپتى، وندا جاسى جەتىپ قارتايعان شال مەن كەمپىر جانە ولاردىڭ ايداي سۇلۋ قىزى تۇرادى ەكەن. سۇلۋلىعى جەتىسۋدىڭ ارجاعىنا ماشھۇر بولعان قىزعا ونداعى جۇرت بارىن الىپ، باقانىن تايانىپ قۇدالىق ايتتىرىپ كەلىپ جاتاتىن كورىنەدى. بارىنە قىزدىڭ قارت اكە-شەشەسى ماقۇلدىق بەرمەپتى. سول تۇستا سايرام ساحاراسىندا سول قىزعا ەسىنەن تانا عاشىق بولىپ جۇرگەن ءبىر كەدەي جىلقىشى جىگىت بولىپتى، ول دا كەلىپ قىزدىڭ اكە-شەشەسىنە كۇيەۋ بولۋ نيەتىن بىلدىرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى ول قارا جورعا اتىن ءمىنىپ، سول شال-كەمپىردىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ كوڭىلىن بىلدىرسە كەرەك، سوندا ءۇي سىرتىندا ءىس تىگىپ وتىرعان قىزدىڭ شەشەسى: - ەگەر سەن مىنا كيىمنىڭ ءبىر تۇيمەلىگىن مەن تىگىپ بولعانشا الداعى اتىڭمەن مىنا سايرام كولىن ءبىر ايلانىپ شىعاتىن بولساڭ قىزىمدى ساعان بەرەمىن، - دەيدى ەكەن. سايرامدى ءبىر ايلانىپ شىعۋدىڭ ءوزى 90 شاقىرىم بولادى ەكەن، جىگىت قارت اجەيدىڭ ايتقانىنا كونىپ، ويناقتاپ تۇرعان قارا جورعاسىن تايپالتا جونەلەدى ەكەن. سوندا، ات ۇستىندە كەتىپ بارا جاتقان جىگىتتىڭ شىمىر بىتىمىنە، اتقا وتىرىسىنا، اتىنىڭ جورعاسىنا ءدان ريزا بولعان قارت شەشەي قارا جورعا اتتىڭ جورعاسىنا ەلىكتەپ بيلەي جونەلىپتى، سودان بارىپ قاراجورعا ءبيى قالىپتاسقان ەكەن، ءسويتىپ، شال مەن كەمپىر جىگىتكە رازى بولىپ، قىزىن بەرگەن ەكەن»، - دەيدى.

ءبۇل ەكەۋى دە وتە ەرتەدەگى اڭىز، ەرتەگى رەتىندە ايتىلادى، بىراق قاي داۋىردە بولعانى بەلگىسىز.

ءۇشىنشى ۆاريانتىندا: «قازاق ساقاراسىنا موڭعول شاپقىنشىلارى تاعى ءبىر شابۋىلداعان جىلدارى قازاقتاردىڭ ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى مەن قورا-قورا قوي، سيىرىن تارتىپ الىپ كەتەدى، قاسىرەت شەگىپ تۇس-تۇسقا بىتىراي قاشقان قازاقتار موڭعولدار ۇزاپ كەتكەن سوڭ كۇڭىرەنىپ ءبىر توبەگە جيىلادى. سول كەزدە ءبىر قازاق مالشى قازاقتىڭ بايىرعى مۋزيكا اسپابى سىبىزعىنى ۇرلەيدى، تالاي بەلدى اسىپ، موڭعولداردىڭ قولىندا كەتكەن قارا جورعا ات سىبىزعى ءۇنىن ەستىپ ەلەڭدەپ، جالىن تىكىرەيتىپ، وسقىرىنىپ، ءبىر ءۇيىر جىلقىنى باستاپ قازاقتار جاققا لاپ بەرەدى. سول قارا جورعا اتقا ءدان ريزا بولعان قازاقتار ونىڭ جورعاسىنا سالىپ، قاراجورعا ءبيىن جانە ونىڭ اۋەنىن شىعارعان، - دەلىنەدى.

قازاقتار بۇل اڭىزداعى اڭگىمە نەگىزى ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا شىڭعىس حان قالىڭ قول باستاپ باتىسقا جورىق جاساعان جىلدارى بولعان دەپ بىلەدى.

ەكىنشى، ءبيدىڭ قالىپتاسقان جىلدارى تۋرالى زەرتتەۋ قازاق حالقىنىڭ حالىقتىق ءبيى قاراجورعانىڭ قالىپتاسقان جىلدارى تۋرالى «قىتاي حالىقتىق بيلەرىنىڭ توپتاماسى، شىنجاڭ جيناعىندا» جوعارىداعى اڭىزداردىڭ ءبىرىنشىسى ايتىلا كەلىپ، «قابا اۋدانىنىڭ تاڭبالى تاستارى بار تاۋلارى مەن ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ مايلى تاۋىنداعى تاڭبالى قورا دەپ اتالاتىن جەرلەردە جارتاستارعا ويىلىپ سالىنعان قاراجورعا ءبيىنىڭ ارەكەتتەرىنە نەگىزىنەن ۇقساپ كەتەتىن جارتاس سۋرەتتەرى بايقالعان. بۇل جارتاس سۋرەتتەرىنىڭ تاريحى مىڭ جىلدىڭ ارعى جاعىندا جاتىر» دەلىنگەن.

قازاق حالقىنىڭ حالىقتىق ءبيى قاراجورعانىڭ قالىپتاسقان جىلدارى تۋرالى 2013 جىلى اقپاندا ىلە وبلىستىق مادەنيەت-دەنە تاربيە جانە راديو، كينو-تەلەفيلم مەكەمەسى وتكىزگەن «مەملەكەتتىك بەيزاتتىق مادەني مۇرا — قازاقتىڭ قاراجورعا ءبيى جونىندەگى زەرتتەۋ-تالقىلاۋ ماجىلىسىندە» شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ زەرتتەرمەنى ياسىن قۇمارۇلى «2000 جىلدان استام تاريحقا يە بيلەر» اتتى ديسسەرتاتسياسىن وقىپ، جۇرت نازارىن بارىنشا اۋدارعان ەدى. مەن دە نەگىزىنەن سول كىسىنىڭ كوزقاراسىن جاقتايمىن.

قۇمارۇلى ياسىن مىرزانىڭ ديسسەرتاتسياسىندا قاراتاۋدان بايقالعان جارتاس سۋرەتتەرىندەگى بيلەردىڭ ارەكەتتەرى قاراجورعا بيىنە ۇقساپ كەتەدى، بيلەردىڭ جارتاستارعا ويىلىپ سالىنعان ۋاقىتى قازاقتىڭ ارعى تەگى بولىپ كەلەتىن نوكستەر مەن ۇيسىندەر جاساعان جىلدارمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى، بيشىلەردىڭ كيىم كيىسى دە قازاقتىڭ ارعى اتالارىنىڭ كيىم كيىسىنە ۇقساپ كەتەدى، ونىڭ ۇستىنە بۇعان نەگىز بولارلىق دەرەكتەردى قازاقتاردىڭ قازىرگى كيىم ۇلگىلەرىنەن تابۋعا بولادى دەپ، قاراتاۋداعى جارتاستارعا ويىلىپ سالىنعان سۋرەتتەردىڭ اۆتورلارى قازاقتىڭ ارعى تەگى بولىپ كەلەتىن نوكستەر مەن ۇيسىندەر ەكەندىگىن، ال، ولاردىڭ سول تۇستاعى  بيلەگەن بيلەرى قازىرگى دەيىن ومىرشەڭدىك قۋاتى ۇدەپ تۇرعان، قازاقي ءتۇس العان قاراجورعا ءبيى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

قاراتاۋ جارتاس سۋرەتتەرىنىڭ اۆتورلارى جانە سۋرەتتەردىڭ سالىنعان جىلدارى تۋرالى گاي شانلين مەن گاي جىحاۋلار دا «جىبەك جولى جانە جارتاس سۋرەتتەرىن زەرتتەۋ» اتتى ەڭبەكتەرىندە ”قاراتاۋ جارتاس سۋرەتتەرى چياڭ ۇلتتارى مەن نوكستەردىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ تۋىندىسى بولۋى مۇمكىن" - دەپ جازعان. «قىتايدىڭ باتىس تەرىستىگىندەگى از ۇلتتار تاريحىنىڭ چين، باتىس حان پاتشالىعىنا ارنالعان جيناعىندا» دا قاراتاۋدا جاساعان نوكستەردىڭ جارتاس سۋرەتتەرىندە بيلەۋ، جاتتىعۋ، قۇرال ۇستاپ سايىسۋ مازمۇرندارى بار دەلىنەدى.

مەنىڭ كوزقاراسىشا قازاقتىڭ حالىقتىق ءبيى قاراجورعانىڭ قالىپتاسقان جىلدارىنا ەڭ كۇشتى دالەل بولا الاتىنى قۇتىبي اۋدانىنىڭ تاس باسبالداق وڭىرىندەگى جىنىستىق مۇشەگە تابىنۋ مازمۇنىنداعى جارتاس سۋرەتتەرى مە ەكەن دەيمىن. كەرىشكە قاشالعان ول سۋرەتتەردىڭ كولەمى 120 شارشى مەتردەن اسادى، سۋرەتتەگى ادامداردىڭ قاراسى 200, 300 دەي بار، ادامداردىڭ ۇلكەنى قازىرگى ادامداردان ۇلكەن دە، ۇساقتارى 10, 20 سانتي مەتر شاماسىندا. بيلەرىنىڭ ارەكەتى جۇيەلى، تىزەسىن بۇگىپ قاسقايىپ، بوكسە قيمىلىن جاساپ تۇرعان، وڭ قولىن يىعىمەن ءبىر سىزىقتا ۇستاعان، بىلەگىن جوعارى قاراي كوتەرگەن، سول قولىن دا يىعىمەن ءبىر سىزىقتا ۇستاعان، بىراق بىلەگىن تومەن قاراي تۇسىرگەن بي ارەكەتتەرى وسىلاي قايتالانا بەرەدى.

جارتاس سۋرەتتەرىنىڭ سالىنعان زامانى جانە قاي ۇلتتىكى ەكەنى جونىندە گاي شانلين مىرزا مەن گاي جىحاۋ مىرزا وزدەرىنىڭ بىرلەسىپ جازعان «جىبەك جولى جانە ساحارا مادەنيەتى تۋرالى زەرتتەۋ»، "جىبەك جولى جانە جارتاس سۋرەتتەرى تۋرالى زەرتتەۋ» اتتى ەڭبەكتەرىندە جاڭا ەرادان بۇرىنعى ح عاسىر مەن V عاسىر ارالىعىندا سول وڭىردە جاساعان ساقتاردىڭ تۋىندىسى دەيدى. «قىتاي بيلەرى تۋرالى ۇلكەن سوزدىكتە» بي جونىندەگى اتاۋلارعا تۇسىنىك بەرگەندە دە « قۇتىبي جارتاس سۋرەتىندەگى بيشىلەردىڭ وبرازدارىن» جاڭا ەرادان 1000 جىل بۇرىن جاساعان بايىرعى ساقتار العاشقى قوعامنىڭ سوڭعى مەزگىلىندەگى اتالىق قوعام تۇسىندا جاساعان بولۋ كەرەك دەپ تۇسپالدايدى. شۋە زۇڭجىڭ باس بولىپ قۇراستىرعان «قىتاي شىنجاڭ بايىرعى قوعام تىرشىلىك تاريحىندا» ”قۇتىبي اۋدانىنىڭ تاس باسبالداق وڭىرىندەگى جارتاس سۋرەتتەرى بىزگە ساقتاردىڭ اسا كولەمدى بيلەرىنىڭ كارتيناسىن كورسەتىپ بەردى“ - دەپ جازادى.

مەن سول جارتاس سۋرەتتەردەگى بيلەردىڭ قيمىل-ارەكەتتەرىن قاراجورعانىكىمەن سالىستىرا كەلىپ، ەكەۋىندەگى كوپ ۇقساستىقتى بايقادىم. ءاسىلى قازاقتىڭ قاراجورعا ءبيىنىڭ العاشقى فورمالارى جاڭا ەرادان بۇرىنعى ح عاسىردان V عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتا جاساعان، قازاقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلەتىن ساقتاردىڭ اراسىندا تاراعان بولۋ كەرەك.

ارينە، قازىرگى بەلگىلى ءبىر ۇلتتى بايىرعى زامانداعى ءمالىم ءبىر ۇلت پەن ۇلىستىڭ، ۇرۋ-تايپالاردىڭ ءوزى دەپ كەسىپ ايتۋىمىزدىڭ ءجونى جوق شىعار، سەبەبى، نەشە مىڭ جىلدىق تاريحي دامۋ بارىسىندا ۇلتتاردىڭ توعىسۋى تاريحتىڭ نەگىزگى جەلىسىنە اينالعان. بىراق ساحارا مادەنيەتى مەن ەگىستىك وڭىرلەر مادەنيەتىندە وراسان زور پارىق بولعان. دەسەدە، ساحارا مادەنيەتىندە كوپ ۇقساستىقتار بولعان. مىسالى موڭعولداردىڭ ساۋىردىن ءبيى، سىبەلەردىڭ بەيلۇن ءبيى قاراجورعا تەكتەس بولىپ كەلەدى، ءبيدىڭ اتى دا، بيلەۋ فورماسى دا ءبىرى-بىرىنە جاقىن. اسىرەسە ەكى الاقان مەن ەكى بىلەكتى اۋدارىپ-تقڭكەرىپ، جاۋىرىن مەن يىقتى كەزەك قوزعايتىن ارەكەتتەر قازاق، موڭعۇل، سىبە، قىرعىز، مانجۋر ۇلتتارىنىڭ بيىندە جالپى بەتتىك ساقتالعان. مىنە بۇل ءبيدىڭ وسى ۇلتتاردىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنان بۇرىن بار، سول كەزدەگى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك ساحاراسىندا جاساعان ۇلتتارعا ورتاق بي فورماسى ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ءۇشىنشى، ءبيدىڭ دامۋى جانە تارالۋى تۋرالى ساقتار، ۇيسىندەر، ۇلى نوكستەر، عۇندار جانە قاڭلىلار ۇلان بايتاق ساحارادا جاساپ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان كوشپەندى حالىق. ات ولاردىڭ نەگىزگى ءوندىرىس ماتەريالى جانە قاتىناس كولىگى ەسەپتەلەدى. قازاقتاردىڭ اتا-باباسى اتتى ەرەكشە قاستەرلەگەن، جىلقىنى كيەلى مال دەپ ءبىلىپ، جىلقى يەسى قامبار اتاعا سيىنعان.

نەشە مىڭ جىل بويى كوشىپ-قوەىپ ءجۇرىپ مال باعىپ، اڭ اۋلاپ تىرشىلىك ەتكەندىگى سەبەپتى قازاق ۇلتىنىڭ بيلەرىندە كوبىندە مالشىلىق تىرلىك، حايۋاناتتاردىڭ قيمىل-ارەكەتىنە ەلىكتەۋ، ءوندىرىس-ەڭبەك بارىسى بەينەلەنەدى. اتاپ ايتار بولساق، قاراجورعا بيىندە جورعانىڭ اسەم ءجۇرىسى، ءبىتىمى، كوسىلە تايپالعانداعى سۇلۋ كەلبەتى جيناقى ءارى ايشىقتى بەينەلەنگەن.

قازاقتىڭ قاراجورعا ءبيىنىڭ قازىرگى تارالۋ جاعدايىن مىنا جاقتاردان بايانداعاندى ءجون كورەمىن:

1. مالشارۋاشىلىق وڭىرلەرىندە تارالۋ جاعدايى

بۇگىنگى تاڭدا قاي قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە كىرسەڭىز نەمەسە ساحاراعا بارا قالساڭىز ءبىر قانشا ادام جيىلعان جەردە دومبىرانىڭ ءۇنىن ەستىمەي قالمايسىز، ال قاراجورعا ءبيىنىڭ اۋەنى دومبىرادا، ءسوز جوق، ورىندالاتىن اۋەندەردىڭ ءبىرى ەسەپتەلەدى. دومبىرا نەبارى ەكى ىشەكتى ءجاي اسپاپ بولعانىمەن اتتىڭ اياڭىن، جەلىسىن، جورعاسىن، شابىسىن، ت.ب. قيمىل-ارەكەتتەرىن ەركىن بەينەلەي الادى، ىرعاقتارى كۇردەلى، قۇبىلمالى، ريتىمگە باي كەلەدى. قاراجورعا ءبيىنىڭ اۋەنى كەمەلدى ەكى مەلوديا نەگىزىندە تۇرلەنىپ وتىرادى، ءار ەكى بۋىننان انىق ەستىلەتىن ەكپىن ءبيشىنىڭ قيمىل-ارەكەتىمەن، اياق الىسىمەن جىمداسىپ، ءبىر تۇلعالانىپ كەتىپ جاتادى. ءبيدىڭ اۋەنىن ءبىر دومبىرامەن دارا ورىنداۋعا دا، كوپ دومبىرامەن توپتىق ورىنداۋعا دا بولادى.

دومبىرادا قاراجورعا ءبيىنىڭ اۋەنى كوتەرىلە قالعان ساتتە قازاقتىڭ جىگىت-جەلەڭدەرىنىڭ، كارى-جاسىنىڭ دەلەبەسى قوزىپ، كەيدە بىردەن، كەيدە ەكىدەن، كەيدە اۋەلى توپ-توبىمەن بيلەپ شىعا كەلەتىن جايلار ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى. ءبيدىڭ تۇراقتى بيلەۋ ءتارتىبى بولمايدى نەمەسە بەلگىلى رەت-ءتارتىپ بويىنشا قاتارلاسىپ بيلەۋ تالاپ ەتىلمەيدى. بيلەۋشىلەر مۋزىكالىق ءريتىم بويىنشا ەركىن بيلەي الادى، قالاعان كەزدە بيگە قوسىلىپ، قالاعان كەزدە بيدەن شىعىپ كەتۋىنە بولادى. بي شارىقتاۋ شىڭىنا شىققان تۇستا توڭىرەكتەگى تاماشاشىل جۇرت ”بارەكەلدى“، ” وي، پالە“ - دەسىپ، بيشىلەردى شابىتتاندىرىپ، ايعاي سالىپ جاتادى. وسى تۇستا بيلەۋشىلەردىڭ كوبى ءبىر-بىرلەپ شەگىنىپ شىعىپ، ەرەكشە جاقسى بيلەتىن بيشىلەردىڭ جارىسا ونەر كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن بىرگە ءبيدىڭ قىزىقتى، كۇلدىرگىلى تۇستارىنان ءلاززات العان كورەرمەندەر قارىق بولىپ، بيشىلەرگە ريزاشىلىعى مەن العىسىن جاۋدىرىپ جاتادى.

بيلەۋ بارىسىندا بيشىلەر ارا باسەكە بولادى، بەتپە-بەت كەلىپ نەمەسە ارقا سۇيەسىپ، الاقاندارى مەن بىلەكتەرىن اۋدارىپ-توڭكەرۋ، جاۋىرىن مەن يىقتى قوزعالتا تەربەۋ ارقالى قيمىل-ارەكەتتەرىنىڭ ادەمىلىگىمەن كوزگە تۇسۋگە تىرىسادى. ەر-ايەل بولىپ جۇپتاسىپ بيلەگەندە ەركەكتەر جاعى قارىمدى، الىمدى ارەكەتتەر جاسايدى دا، ايەلدەر جاعى گۇل مىنەز كورسەتىپ، ۇيالشاقتىق تانىتادى، گۇلدى كويلەگىنىڭ ەتەگىن جايا بيگە باسادى، ويناقى قيمىلدارمەن جان سۇلۋلىعىن ادەپپەن، يبامەن كورسەتۋگە قۇلشىنادى. ەركەكتىڭ الىمدى دا قارىمدى ارەكەتى مەن ايەل جاقتىڭ ادەمى، ۇياڭ قيمىلىنان ەرەكشە مازمۇن بايقالىپ، بيشىلەردىڭ ىشكى سەزىمىمەن، قىزىقتى دا قىزىعارلىعى مول قىلىعىمەن ءبىر تۇلعالانىپ جاتادى.

2. قالا-قالاشىقتاردا تارالۋ جاعدايى

(1) قالا-قالاشىق تۇرعىندارى اراسىندا

قالالاسۋ قادامىنىڭ تەزدەۋىنە بايلانىستى قازاق حالقى اراسىنان قالالارعا (قالاشىقتارعا) كەلىپ جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ، وقيتىنداردىڭ نەمەسە ساۋدا ىستەيتىندەردىڭ قاتارى بارعان سايىن مولايىپ كەلەدى، سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ قالا-قالاشىقتارعا تانىس بولىپ جاتقانى بارشامىزعا ايان. قازىر قازاق حالقىنىڭ ۇيلەنۋ توي، سۇندەت توي، سىرعا توي سياقتى ءداستۇرلى قيمىلدار وتكىزەتىن كولەمدى اسحانالار مەن توي سارايلارى قالا-قالاشىقتاردا تۇراتىن قازاقتاردىڭ مادەنيەت كەڭىستىگىنە اينالعان. وسىنداي باس قوسۋ ورىندارىندا ساحاراعا ءتان مادەني قيمىلداردىڭ، مىسالى ءان سالۋ، ولەڭ وقۋ، مۋزيكا اسپاپتارىن ويناۋ جانە بيلەۋ سياقتى كوڭىل اشۋ قيمىلدارىنىڭ بولاتىنى تابيعي. وسى قيمىلدار شارىقتاۋ شەگىنە جەتە بەرە قىزىق – تويداعى جۇرت قاراجورعا مۋزيكاسى باستالىسىمەن جاپاتارماعاي ورتاعا شىعىپ، كوسىلە بيلەپ جاتاتىنى دا كوپكە ءمالىم جاعداي.

(2) ساحنالاسۋى

قازاق ۇلتىنىڭ حالىقتىق ءبيى قاراجورعا وتە ەرتەدە ساحنالاسىپ، ءوزىنىڭ ايشىقتى تاڭباسى مەن فورماسى ارقىلى وسىزامانعى بيلەر قاتارىنان ورىن العان، اۋەنى دە العاشقى دومبىرامەن ورىندالۋدان كەڭەيىپ ۇلت مۋزيكا اسپاپتارىمەن ورىندالاتىن دەڭگەيگە جەتكەن. جاقىنعى جىلداردان بەرى ايتۋلى كوركەمونەر ۇيىرمەلەرى قاراجورعا ءبيىن جاڭعىرتۋ بارىسىندا نەمەسە قاراجورعا ءبيىن نەگىز ەتكەن بيلەردى ورىنداۋ بارىسىندا كونفليكت جانە وقيعا جەلىسىن ەنگىزىپ، ساحنادا ورىندالاتىن قاراجورعا بيىنە ليريكالىق جانە درامالىق مازمۇن قوسا باستادى. قازىرگى قاراجورعا ءبيىنىڭ اۋەنىنە لايىقتاپ جازىلعان ءبىر قانشا نۇسقاداعى ءان ءماتىنى دە بار، سونىڭ ىشىندەگى بىرەۋى مىناداي:

قاراجورعا بولماسا،
ءبيدىڭ ءسانى كەلەر مە.
قوس ەتەك كويلەك كيمەسە،
قىزدىڭ ءسانى كەلەر مە.
ال قانەكي جولداستار،
بىرەۋىڭ شىق توي باستار.
توي دەگەندە دەيدى ەكەن،
دومالايدى قۋ باستار.
ال قالايىق بيلەڭدەر،
بيلەڭىزدەر سۇيىنە.
باسىڭىزدار شاتتانىپ،
قاراجورعا بيىنە.
قوزسىن بارلىق دەلەبە،
قان تاراسىن دەنەگە.
قاراجورعا بولماسا،
تويدىڭ ءسانى كەلە مە.
قاراجورعا ويناڭدار،
قوي دەسە دە
قويماڭدار.
قوس جۇرەكتىڭ شاتتىعىن،
ءدال وسىلاي تويلاڭدار.
بولا بەرمەس ىڭعاي دا،
ءدال وسىنداي كۇن قايدا.
شالدار ءجۇرسىن شاتتانىپ،
جانارىنان وت جانىپ.
بي بيلەسىن مايداندا،
كەمپىرىنە ماقتانىپ.
كەمپىر ءجۇرسىن كەڭكىلدەپ،
اق جاۋلىعى جەلپىلدەپ.
شالدارىنا كوز قىسىپ،
بي بيلەسىن سەلكىلدەپ.
بيلە جەڭگەم، تىلەگىم،
مىنا تويدىڭ گۇلى ەدىڭ.
اعالاردىڭ قالايدا،
ءدىر-ءدىر ەتكىز جۇرەگىن.
سالاۋاتتى اعاسى،
ازاماتتىڭ ساراسى.
بيلەپ جاتقان سىلقىلداپ،
كەلىنشەكتەرگە قاراشى.
بيلە، بيلە جىگىتتەر،
جانىپ تۇرعان ۇمىتتەر.
شىققانىنشا توقتاما،
ماڭدايىڭنان تۇنىق تەر.
بيلە قىزدار، بۇراتىل،
ساۋىق-سايران قۇرا تۇر.
جاۋلاسىن ءبىر وت سەزىم،
جۇرەكتەردى سۇراپىل.
قىزدار قالاي مازداسىن،
جۇرەك قىلىن قوزعاسىن.
كورگەن كەزدە جىگىتتەر،
تالىپ تۇسە جازداسىن.
عاشىقتارعا ءتىل قاتىپ،
جۇرەكتەردى جىرعاتىپ.
قىز بەن جىگىت قوسىلىپ،
بيلەۋ دەگەن ءبىر باقىت.
بيلە، بيلە سۇلۋىم،
قانداي عاجاپ كۇلۋىڭ.
سىرتىلداسىن ساۋساعىڭ،
بىلقىلداسىن بۋىنىڭ.
انا تۇرعان بويجەتكەن،
سۇيكىمدى ەدى-اۋ، وي، نەتكەن.
تالايلاعان جىگىتتىڭ،
جۇرەكتەرىن سويلەتكەن.
قاراجورعا بولماسا،
بيدىڭ ءسانى كەلەر مە.
قوس ەتەك كويلەك كيمەسە،
قىزدىڭ ءسانى كەلەر مە.
ال قانەكي جولداستار،
بىرەۋىڭ شىق توي باستار.
توي دەگەدە دەيدى ەكەن،
دومالايدى قۋ باستار.
دومالايدى قۋ باستار.

(3) شەتەلدەردە تارالۋى

دۇنيەجۇزى بويىنشا ايتار بولساق، قازاق بار جەردىڭ بارىندە قاراجورعا سىندى وسى ءبىر حالىقتىق بي بيلەنەدى دەپ ايتۋعا نەگىزىمىز جوق. بۇگىنگى تاڭداعى قازاقستان ەلىن ايتار بولساق، ونىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى قازاقتار ءجيى قونىستانعان وڭىرلەرىندە قاراجورعا ءبيى بيلەنەدى ەكەن دە، باتىسى مەن سولتۇستىگىندەگى قازاقتاردىڭ بۇدان دەرلىك حابارى جوق كورىنەدى. سوعان قاراپ، كەزىندە ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قونىستانعان وڭىرلەرگە تاراپ، كىشى ءجۇز قونىستانعان وڭىرلەر شەت قالعان با ەكەن دەگەن وي كەلەدى.

قاراجورعا – قازاق بيلەرىنىڭ ىشىندە ءبىرشاما زور ۋاكىلدىك سيپات العان، قالىپتاسۋ تاريحى ۇزاق، كوڭىل اشۋ نەگىزىندە بيلەنەتىن، سۋىرىپ سالمالىعى كۇشتى حالىقتىق بيلەردىڭ بىرەگەيى دەدىك. بۇل ءبيدىڭ قازىرگە دەيىن ەلىمىز ىشىندەگى قازاقتار اراسىندا قىزۋى باسىلا قويعان جوق، توي-تومالاق، باس قوسۋلار سايىن ورنى وگەيسىمەي كەلەدى، ۋاقىتتىڭ وتۋىنە بايلانىستى قازاق مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولەگىنە اينالىپ، ايشىقتى ۇلتتىق جانە وڭىرلىك ءتۇس الىپ بارا جاتقانى دا كوپكە ايان.

«قاراجورعا» بولىپ اتالىپ كەتكەن وسى ءبىر ءبيدىڭ اتىن جازىلۋىنا قاراپ قارا ءتۇستى جورعا ات دەپ قانا ءتۇسىنۋ، مەنىڭشە، جەتكىلىكسىز. سەبەبى، ”قارا“ ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىندا ۇلىلىق، جالپىلىق، بيىكتىك، بۇقارالىق مانىندەگى سوزدەرگە بايلانىستى كوپتىك ۇعىم جاتىر. وسىعان نەگىزدەلە وتىرىپ ءوز باسىم بۇل ءبيدى حالىقتىق بي، كوپتىڭ ءبيى، بۋىن-بۋىندى ارەكەتتەندىرەتىن بي دەپ تە تۇسىنگەنىمىز ءجون بە ەكەن دەيمىن. قازاقتىڭ قاراجورعا بيىنە قاتىستى سوزدىك قوردىڭ ىشىندە ”يىق-جاۋىرىندى قوزعالتا تەربەۋ“ دەيتىن ايتىلىم بار، وسى ارەكەتتىڭ قۇتىبيدەگى تاس باسپالداق جارتاس سۋرەتتەرىندە، قاراتاۋ جاڭقا تاستارىنداعى سۋرەتتەردە بەينەلەنگەنىنە قاراعاندا، قاراجورعا ءبيى ەكى دە ءۇش مىڭ جىلدىڭ الدىندا قالىپتاسقان دەپ ايتۋعا بولادى. ارينە، قاراجورعا ءبيىنىڭ يەسى بولعان قازاق حالىقىنىڭ وسى ءبىر بايىرعى بي فورماسىن جاڭعىرتىپ، دامىتىپ، بۇگىنگى تاڭداعى ۇلكەندى-كىشىلى كوڭىل اشۋ قيمىلدارىندا ورىنىن وگەيسىتپەي قادىرلەپ بيلەپ، سول بي ارقىلى وزدەرىنىڭ يدەياسىن، ومىرگە دەگەن ماحاببات سەزىمىن پاش ەتىپ كەلە جاتقانىنا كوز جۇما المايمىز.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

(1) قىتاي بي شەجىرەسىن قۇراستىرۋ كوميسسياسى. قىتاي بي شەجىرەسى، شىنجاڭ جيناعى [M]، شاڭحاي: شۋەلين باسپاسى، 2007 ج.

(2) چىن جياڭچيۇڭ. قاراجورعا ءبيىن قايتا تانۋ [J]. بي، 2013 ج. (9).

(3)شۋە زۇڭجىڭ. قىتاي شىنجاڭ بايىرعى قوعام تىرشىلىك تاريحى[M]. ءۇرىمجى: شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1997 ج.

Abai.kz