Ótken aptada «Halyq parlamenti» kezekti otyrysyn ótkizip, onda qogham qauip qylghan taqyryptar sóz boldy. Sonyng biri – Qazaqstan men Qytay arasyndaghy vizasyz qarym-qatynas rejiymi. Búl qoghamnyng qyzuyn qatty kóterip túrghan taqyryp bolghandyqtan, tómende osy orayda tanymal publisist-qayratker Núrtaza Qadyrniyazovtyng jiynda jasaghan bayandamasyn qaz-qalpynda jariyalap otyrmyz.

18 mamyr kýni preziydent Toqaevtyng Qytaygha resmy sapary ayasynda eki elding arasynda 30 kýn, 180 kýn aralyghynda – 90 kýnge qytaylyqtardyng bizding elge VIZASYZ KIRUINE rúqsat beretin qújatqa qol qoyylmaqshy. Osy mәselege qatysty birneshe problemagha nazar audarghym keledi.

BIRINShISI – Qazaqstannyng Qytay aldyndaghy QARYZY – býgingi kýni 9 mlrd dollar.

Al halyqaralyq «Aiy-Data» statistika agenttigining aqpary boyynsha, bizding elding Qytay aldyndaghy «jasyryn» qaryzy – 31 mlrd 536 mln dollar (búl jerde «materinskiy» kompaniyalardyn, «dochkalardyn» jәne kvaziy-memlekettik sektordyng qaryzy aitylyp otyr).

Toqaev myrzanyng preziydenttigi kezinde – 2020 jyldyng qarasha aiynda Aziyalyq damu banki men Aziyalyq infrastrukturalyq investisiya bankterinen 1,5 mlrd euro qaryz aldyq. Búl bankterding artynda da Qytay qarjy instituttary túr.

Sonymen qatar, bizding Últtyq bankting resmy aqparaty boyynsha, Qytay Qazaqstangha 21 mlrd 300 mln dollar investisiya qúighan. Al resmy emes aqparatqa sýiensek, qytaylyqtar qazaq dalasyna 40 milliardtan – 85 mlrd dollargha deyin investisiya salghan. Búl jerde Qazaqstannyng Qytaydan kóshirip әkelemiz degen 54 zavody taghy bar.

Shynyn aitu kerek, ekonomist-qarjygerler biledi – «investisiya» degenimiz de qarjylyq mindetteme. Sebebi bizding elge qúiylghan investisiya mol paydamen Qytaygha qaytuy kerek, investisiyanyng negizgi halyqaralyq ekonomikalyq maqsaty – PAYDA TABU!

Qytay aldynda qaryz batpaghyna belsheden batu problemasyn aitqan kezde mynaghan erekshe nazar audaruymyz kerek: Qytay eshqashan bekerden-beker qaryzday kómek bermeydi jәne ol bergen qaryzyn eshqashan keshirmeydi.

Osyghan qatysty myndaghan dәlelder keltiruge bolady:

Mysaly: Qaryzgha belshesinen batqan Gresiya biyligi ózderining Jerorta tenizindegi «Piyrey» portyn Qytaygha 436 mln dollargha satugha mәjbýr boldy;

– Shriy-Lankany 20 jyl biylep-tóstegen preziydent Radjapakstardyng paraqor semiyalyq klany (ózderi 8 aghayyndy – Gatobaya – preziydent, aghasy Mahinda – premier-ministr, inisi Bezil – qarjy ministri, kishi inisi Chamali – parlament spiykeri). Búlar Shriy-Lankanyng ekonomikasyn Qytaydyng 1,1 mlrd dollar qaryzyna batyryp, aqyry Qytay investisiyasyna salynghan eng iri «Hambontota» aeroporty men múhit portyn Qytaydyng menshigine beruge mәjbýr boldy.

Byltyr jazda Shriy-Lankada benziyn, azyq-týlik, dәri-dәrmek qymbattaghanda, halyq kóteriliske shyghyp, Radjapakstar klanyn elden quyp shyqty. Sonda osy semiyalyq klan qapshyq-qapshyq dollardy úshaqqa tiyep, elden qashyp ketti. Alayda Qytaydyng qaryzy elding moynynda problema bolyp qaldy!

Zimbabveni 35 jyl basqarghan preziydent Robert Mugabe eldi qytay qarjy-investisiyalyq qaryzyna batyryp, aqyr ayaghynda altyn, platina, almaz shygharatyn iri ken oryndaryn Qytaygha berip, qytay әskery bazasyn elge ornalastyryp, tipten inflyasiya jep qoyghan óz aqshalarynan da aiyrylyp, yuanidy últtyq valuta qylyp engizuge mәjbýr boldy.

Qytay qaryzyna batqan Djibuty óz jerlerin qytaylyqtargha 20 mln dollargha jalgha beruge mәjbýr bolyp otyr.

EKINShI ÝLKEN PROBLEMA – ol Qazaqstannyng eng iri múnay-gaz ken oryndaryn iygerip jatqan memleketting menshigindegi iri kompaniyalardy Qytaygha satyp jiberu!

​Men «Qytay aidahary qazaqtyng moynyna salghan investisiyalyq-kredittik qyl arqany», «Qytaydyng Qazaqstangha ekspansiyasy – fantastika emes, 21 ghasyrdyng ashy shyndyghy», «Qytaylyq gastarbayterlerding Taldyqorghandaghy kýzi», «Qytaydyng etnikalyq túzaghyna týsken elderding tarihy bizge sabaq bolsyn», «Qytay-Zimbabve-Qazaqstan – mәngilik dostar» atty maqalalarymda ol turaly kóp jazdym.

Sondyqtan bizding biylik Qytay menshigine satyp jibergen birneshe múnay-gaz kompaniyasyna ghana toqtalayyn.

​Mysaly, Aqtóbe oblysyndaghy eng iri múnay-gaz shygharatyn «Aqtóbemúnaygaz» kompaniyasy tolyqtay Qytay menshiginde;

• Aqtóbedegi «Martuk múnay», «Kókjiyde múnay», «Qúmsay múnay» atty eng iri múnay-gaz kompaniyalary – tolyqtay Qytay menshigine satylyp ketti («Kókjiyde» múnay ken ornynyng astynan iri taza su qoymasy tabylghan bolatyn, sol taza sugha qazir qauip tónip túr);
• Qyzylorda oblysyndaghy eng iri «Qúmkól» múnay-gaz kompaniyasy, Shymkentting «ShNOS» benzin shygharatyn zauytymen qosa Qytay menshiginde;
• «Manghystaumúnaygaz» (49 %), «Qarajanbasmúnay» eng iri múnay-gaz kompaniyalary jartylay Qytay menshiginde.

Jalpy aitqanda, Aqtóbe oblysynyng múnay-gaz óndirisining 90 payyzy, Qyzylorda oblysynyng múnay-gaz óndirisining 65 payyzy, Atyrau oblysynyng múnay-gaz óndirisining 30 payyzy Qytay kompaniyalarynyng ýlesinde.

Yaghni, Qytay kompaniyalary ekonomikamyzdyng әr salasyna barynsha kirip jatyr jәne olargha bizding biylik satyp jibergen aksiyalar ýlesin keri qaytaryp alu óte qiyn, tipten mýmkin emes deuge bolady.

ÝShINShI ENG NEGIZGI PROBLEMA – Qytaydyng migrasiya mәselesi.

Qytay halqynyng sany biyl 1 mlrd 425 milliongha jetti.

Jyl sayynghy Qytay halqy sanynyng ósimi 10–12 mln. Qytay biyligi 2016 jyldan bastap «Bir semiya – bir bala» degen zandy alyp tastady. Qytay demograftarynyng aituy boyynsha, qalalarda 40 mln-nan astam janúya taghy bir bala tuudy josparlap otyr.

2016 jyly Qytayda 17 mln 800 myng bala dýniyege keldi – búl rekordtyq kórsetkish. (Qazaqstanda bala tuudyng maksimaldy rekordy 330 myng ghana).

Qytayda «Bir semiya – bir bala» degen sayasattyng kesirinen «genderlik disbalans» payda boldy – ol degenimiz er balanyng qyz baladan kóp boluy. Yaghni, 2021 jylghy statistika boyynsha, er adamdardyng sany әielderden 34 mln 900 myngha kóp bolyp shyqty, al bizde kerisinshe.

Qytayda 16 men 20 jastaghy jigitterge 13 mln qyz bala jetispeydi, olar qazir qyzdardy Laos pen Vietnam memleketterinen satyp alyp otyr.

Qytaydyng bir ghana Guandun provinsiyasynda (oblysynda) 126 mln halyq túrady, bir ghana Shanhay qalasynda – 24 mln túrghyn bar.

Bir sharshy kilometrdegi halyqtyng tyghyzdyghy 153 adam, key provinsiyasynda 400 adam, al bizde 7-aq adam.

Qytayda ishki migrasiya qorqynyshty qauipte ósude jәne qazir onyng mólsheri 261 milliongha jetti, sonyng ishinde auyldan júmys tappaghan 188 mln sharua qalagha kóshken, al 24 mln júmyssyz – qaladan-qalagha kóshkender. Yaghni, Qytayda 261 mln adam túraqty júmys tappay, kóship jýrgender.

Resmy aqparatqa sýiensek, Qytayda 7 mln júmyssyz bar, jylyna 12 mln týlek oqu ornyn bitirip, júmys naryghyna shygharylady, olardyng bәrine júmys tauyp beru mýmkin emes.

Qytayda júmyssyzdardyng narazylyghy kýshengde, tek bir jyldyng ishinde 87 myng búqaralyq narazylyq (protest, bunt) oryn alghan, júmyssyzdyq kovid epiydemiyasyna baylanysty tipten órship ketti.

Sondyqtan Qytay biyligi «Ishki júmys naryghyn túraqtandyru, júmysqa jaramdy adam resurstaryn júmyspen qamtamasyz etu» atty jasyryn qújat-baghdarlama qabyldaghan bolatyn. Sol baghdarlamagha sәikes, júmyssyzdardyng bir bóligi shekaralas memleketterge – Resey men Qazaqstangha eksporttaugha baghyttaluy kerek.

Qazirgi kezde Qytaydyng syrtynda 40 mln qytaylyq túraqty túryp jatyr, resmy statistikagha senetin bolsaq, jyl sayyn 300 myng qytay basqa elderding júmys naryghyna eksporttalady. Al 4 mln qytaylyq resmy týrde shetelderde júmys istep jatyr. Alayda búl sifr óte az, shyndyghynda jartylay jasyryn júmys istep jýrgen qytaylyqtar shetelde әldeqayda kóp.

2019 jyldyng qazan aiynda Almaty – Óskemen avtojolyn salyp jatqan qytaydyng «Sitis konstrakshn» kompaniyasynda júmys istep jýrgen 134 qytaydyng 70-si Qazaqstanda zansyz jýrgen bolyp shyqty.

Qazaqstanda 2674 qytay kompaniyalary júmys isteydi, sonda olarda qansha qytay zandy jәne zansyz júmys istep jýrgenin kim biledi?

Búl – vizamen kirgen qytaylar, al VIZANY ALYP TASTASAQ, NE BOLMAQShY?!

Últtyq bankting aqparaty boyynsha, 2019 jyldyng birinshi jartysynda qytaylyqtar Qazaqstannan 14 mlrd 300 mln tenge, dollargha shaqqanda, 38 mln 600 myng dollar alyp ketken.

Al 2022 jyly Qytay azamattary bizding elden 33 mlrd 700 mln tenge, dollargha shaqqanda, 74 mln dollardy eline audarghan. Búl tek Qytaydyng iri kompaniyalaryn aitpaghanda.

Bizding ózimizde 3,5 mln adam júmyssyz (ýkimet olardy «samozanyatye» dep ataydy), al qytaylardy VIZASYZ JIBERSEK, ishki júmys naryghyn kim qorghaydy?

Manghystau oblysyndaghy júmyssyzdardyng Astanagha kelip, ministrlikti qorshaghan janayqayyn estidinizder, negizinen solargha tiyesili júmys ornynyng birshamasyn sheteldikter alyp otyr!

Bayandamamdy qorytyndylay kelip, sizderding nazarlarynyzdy myna faktilerge erekshe audarghym keledi:

Biz Qytaymen kórshiles nemese oghan jaqyn ornalasqan memleketterdegi Qytay etnosy problemasynyng tәjiriybesine basty nazar audaruymyz kerek.

Mysaly, Indoneziyada 8 mln-nan astam, Malayziyada – 6,5 mln, Filippinde – 1 mln 200 myn, Miyanmada – 1 mln-nan astam etnikalyq qytay sol elding azamattyghyn alghan.

Sonyng ishinde Avstraliyagha erekshe toqtalghym keledi: Territoriyasy 7,7 mln kv. km, al halqynyng sany – biz siyaqty – 25 mln-nan sәl asady. (Bizde 2,7 mln kv. km keng baytaq jerimiz bar, al halqymyzdyng sany 19,7 mln).

Sol Avstraliya HH ghasyrdyng 90-jyldarynda ózderinde júmys qoly jetispey, qytaylardy vizasyz kirgizgen bolatyn. Sonyng saldarynan qazir Avstraliyada 1,5 MLN etnikalyq qytay sol elding azamattyghyn alghan, al 1 mln 200 myng qytay sol elding «enbek vizasyn» alyp, júmys istep otyr.

Jyl sayyn Avstraliyagha 200 myng júmysshy kelse, sonyng 70 payyzy – etnikalyq qytaylyqtar.

Eng qorqynyshtysy – Avstraliyada jylyna tuatyn sәbiylerding ishinde etnikalyq qytay balalarynyng ÝLESI jyldan-jylgha kóbeyip bara jatyr jәne anglo týstes aq nәsildi әielderding etnikalyq qytaygha túrmysqa shyghu faktisi kóbeydi.

Bizding qyzdarymyzdyng da qytaygha túrmysqa shyghu faktileri bar, qytaylyqtardyng Qazaqstan azamattyghyn alu faktileri de az emes!

Biz Gresiya men Venesuela siyaqty Qytaydan myndaghan kilometr qashyqtyqta jatqan el emespiz, bizding Qytaymen birlesken shekaramyz 1 myng 783 km.

Sondyqtan qytaydy qazaq dalasyna VIZASYZ kirgizu – ýlken sayasy soqyrlyq. Búl – qazaq elining bolashaghyna balta shabatyn sayasat. BÚL SOQYR SAYaSATQA JOL BERMEUIMIZ KEREK!

Men 17 sәuirde preziydent Toqaevqa, Senat tóraghasy Áshimbaevqa, Mәjilis tóraghasy Qoshanovqa Qytaydy Qazaqstangha vizasyz kirgizu qújatyna qol qoyylmasyn» dep PETISIYa jazdym. Sol petisiyagha qol (podpisi) jinap jatyrmyn, soghan qol qoilarynyzdy ótinemin.

Sóz sonynda mynaday úsynystarym bar:

• Qytaydyng jeke menshigine satylyp ketken múnay-gaz ken oryndaryn iygerushi iri kompaniyalardyng aksiyasy memlekettin, yaghny HALYQTYNG MENShIGINE QAYTARYLSYN!
• Qytaydan 30 jylda alynghan qaryz aqsha tolyqtay ózderine qaytarylsyn, bolashaqta Qytaydan bizding biylikting QARYZ ALUYNA ZANG JÝZINDE TOSQAUYL QOYYLSYN!
• Qytay men Qazaqstan arasynda vizasyz rejimge rúqsat beretin qújatqa QOL QOYYLMASYN! BIZ QYTAYLYQTARDYNG QAZAQ ELINE VIZASYZ KIRUINE QARSYMYZ!

Núrtaza Qadyrniyazov,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz