وتكەن اپتادا «حالىق پارلامەنتى» كەزەكتى وتىرىسىن وتكىزىپ، وندا قوعام قاۋىپ قىلعان تاقىرىپتار ءسوز بولدى. سونىڭ ءبىرى – قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ۆيزاسىز قارىم-قاتىناس رەجيمى. بۇل قوعامنىڭ قىزۋىن قاتتى كوتەرىپ تۇرعان تاقىرىپ بولعاندىقتان، تومەندە وسى ورايدا تانىمال پۋبليتسيست-قايراتكەر نۇرتازا قادىرنيازوۆتىڭ جيىندا جاساعان بايانداماسىن قاز-قالپىندا جاريالاپ وتىرمىز.

18 مامىر كۇنى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ قىتايعا رەسمي ساپارى اياسىندا ەكى ەلدىڭ اراسىندا 30 كۇن، 180 كۇن ارالىعىندا – 90 كۇنگە قىتايلىقتاردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە ۆيزاسىز كىرۋىنە رۇقسات بەرەتىن قۇجاتقا قول قويىلماقشى. وسى ماسەلەگە قاتىستى بىرنەشە پروبلەماعا نازار اۋدارعىم كەلەدى.

ءبىرىنشىسى – قازاقستاننىڭ قىتاي الدىنداعى قارىزى – بۇگىنگى كۇنى 9 ملرد دوللار.

ال حالىقارالىق «اي-داتا» ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ اقپارى بويىنشا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ قىتاي الدىنداعى «جاسىرىن» قارىزى – 31 ملرد 536 ملن دوللار (بۇل جەردە «ماتەرينسكي» كومپانيالاردىڭ، «دوچكالاردىڭ» جانە كۆازي-مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ قارىزى ايتىلىپ وتىر).

توقاەۆ مىرزانىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە – 2020 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ازيالىق دامۋ بانكى مەن ازيالىق ينفراسترۋكتۋرالىق ينۆەستيتسيا بانكتەرىنەن 1,5 ملرد ەۋرو قارىز الدىق. بۇل بانكتەردىڭ ارتىندا دا قىتاي قارجى ينستيتۋتتارى تۇر.

سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانكتىڭ رەسمي اقپاراتى بويىنشا، قىتاي قازاقستانعا 21 ملرد 300 ملن دوللار ينۆەستيتسيا قۇيعان. ال رەسمي ەمەس اقپاراتقا سۇيەنسەك، قىتايلىقتار قازاق دالاسىنا 40 ميللياردتان – 85 ملرد دوللارعا دەيىن ينۆەستيتسيا سالعان. بۇل جەردە قازاقستاننىڭ قىتايدان كوشىرىپ اكەلەمىز دەگەن 54 زاۆودى تاعى بار.

شىنىن ايتۋ كەرەك، ەكونوميست-قارجىگەرلەر بىلەدى – «ينۆەستيتسيا» دەگەنىمىز دە قارجىلىق مىندەتتەمە. سەبەبى ءبىزدىڭ ەلگە قۇيىلعان ينۆەستيتسيا مول پايدامەن قىتايعا قايتۋى كەرەك، ينۆەستيتسيانىڭ نەگىزگى حالىقارالىق ەكونوميكالىق ماقساتى – پايدا تابۋ!

قىتاي الدىندا قارىز باتپاعىنا بەلشەدەن باتۋ پروبلەماسىن ايتقان كەزدە مىناعان ەرەكشە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك: قىتاي ەشقاشان بەكەردەن-بەكەر قارىزداي كومەك بەرمەيدى جانە ول بەرگەن قارىزىن ەشقاشان كەشىرمەيدى.

وسىعان قاتىستى مىڭداعان دالەلدەر كەلتىرۋگە بولادى:

مىسالى: قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان گرەتسيا بيلىگى وزدەرىنىڭ جەرورتا تەڭىزىندەگى «پيرەي» پورتىن قىتايعا 436 ملن دوللارعا ساتۋعا ءماجبۇر بولدى;

– شري-لانكانى 20 جىل بيلەپ-توستەگەن پرەزيدەنت رادجاپاكستاردىڭ پاراقور سەميالىق كلانى (وزدەرى 8 اعايىندى – گاتوبايا – پرەزيدەنت، اعاسى ماحيندا – پرەمەر-مينيستر، ءىنىسى بەزيل – قارجى ءمينيسترى، كىشى ءىنىسى چامال – پارلامەنت سپيكەرى). بۇلار شري-لانكانىڭ ەكونوميكاسىن قىتايدىڭ 1,1 ملرد دوللار قارىزىنا باتىرىپ، اقىرى قىتاي ينۆەستيتسياسىنا سالىنعان ەڭ ءىرى «حامبونتوتا» اەروپورتى مەن مۇحيت پورتىن قىتايدىڭ مەنشىگىنە بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.

بىلتىر جازدا شري-لانكادا بەنزين، ازىق-تۇلىك، ءدارى-دارمەك قىمباتتاعاندا، حالىق كوتەرىلىسكە شىعىپ، رادجاپاكستار كلانىن ەلدەن قۋىپ شىقتى. سوندا وسى سەميالىق كلان قاپشىق-قاپشىق دوللاردى ۇشاققا تيەپ، ەلدەن قاشىپ كەتتى. الايدا قىتايدىڭ قارىزى ەلدىڭ موينىندا پروبلەما بولىپ قالدى!

زيمبابۆەنى 35 جىل باسقارعان پرەزيدەنت روبەرت مۋگابە ەلدى قىتاي قارجى-ينۆەستيتسيالىق قارىزىنا باتىرىپ، اقىر اياعىندا التىن، پلاتينا، الماز شىعاراتىن ءىرى كەن ورىندارىن قىتايعا بەرىپ، قىتاي اسكەري بازاسىن ەلگە ورنالاستىرىپ، تىپتەن ينفلياتسيا جەپ قويعان ءوز اقشالارىنان دا ايىرىلىپ، يۋاندى ۇلتتىق ۆاليۋتا قىلىپ ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولدى.

قىتاي قارىزىنا باتقان دجيبۋتي ءوز جەرلەرىن قىتايلىقتارعا 20 ملن دوللارعا جالعا بەرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىر.

ەكىنشى ۇلكەن پروبلەما – ول قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى مۇناي-گاز كەن ورىندارىن يگەرىپ جاتقان مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندەگى ءىرى كومپانيالاردى قىتايعا ساتىپ جىبەرۋ!

​مەن «قىتاي ايداھارى قازاقتىڭ موينىنا سالعان ينۆەستيتسيالىق-كرەديتتىك قىل ارقانى»، «قىتايدىڭ قازاقستانعا ەكسپانسياسى – فانتاستيكا ەمەس، 21 عاسىردىڭ اششى شىندىعى»، «قىتايلىق گاستاربايتەرلەردىڭ تالدىقورعانداعى كۇزى»، «قىتايدىڭ ەتنيكالىق تۇزاعىنا تۇسكەن ەلدەردىڭ تاريحى بىزگە ساباق بولسىن»، «قىتاي-زيمبابۆە-قازاقستان – ماڭگىلىك دوستار» اتتى ماقالالارىمدا ول تۋرالى كوپ جازدىم.

سوندىقتان ءبىزدىڭ بيلىك قىتاي مەنشىگىنە ساتىپ جىبەرگەن بىرنەشە مۇناي-گاز كومپانياسىنا عانا توقتالايىن.

​مىسالى، اقتوبە وبلىسىنداعى ەڭ ءىرى مۇناي-گاز شىعاراتىن «اقتوبەمۇنايگاز» كومپانياسى تولىقتاي قىتاي مەنشىگىندە;

• اقتوبەدەگى «مارتۋك مۇناي»، «كوكجيدە مۇناي»، «قۇمساي مۇناي» اتتى ەڭ ءىرى مۇناي-گاز كومپانيالارى – تولىقتاي قىتاي مەنشىگىنە ساتىلىپ كەتتى («كوكجيدە» مۇناي كەن ورنىنىڭ استىنان ءىرى تازا سۋ قويماسى تابىلعان بولاتىن، سول تازا سۋعا قازىر قاۋىپ ءتونىپ تۇر);
• قىزىلوردا وبلىسىنداعى ەڭ ءىرى «قۇمكول» مۇناي-گاز كومپانياسى، شىمكەنتتىڭ «شنوس» بەنزين شىعاراتىن زاۋىتىمەن قوسا قىتاي مەنشىگىندە;
• «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» (49 %), «قاراجانباسمۇناي» ەڭ ءىرى مۇناي-گاز كومپانيالارى جارتىلاي قىتاي مەنشىگىندە.

جالپى ايتقاندا، اقتوبە وبلىسىنىڭ مۇناي-گاز ءوندىرىسىنىڭ 90 پايىزى، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ مۇناي-گاز ءوندىرىسىنىڭ 65 پايىزى، اتىراۋ وبلىسىنىڭ مۇناي-گاز ءوندىرىسىنىڭ 30 پايىزى قىتاي كومپانيالارىنىڭ ۇلەسىندە.

ياعني، قىتاي كومپانيالارى ەكونوميكامىزدىڭ ءار سالاسىنا بارىنشا كىرىپ جاتىر جانە ولارعا ءبىزدىڭ بيلىك ساتىپ جىبەرگەن اكتسيالار ۇلەسىن كەرى قايتارىپ الۋ وتە قيىن، تىپتەن مۇمكىن ەمەس دەۋگە بولادى.

ءۇشىنشى ەڭ نەگىزگى پروبلەما – قىتايدىڭ ميگراتسيا ماسەلەسى.

قىتاي حالقىنىڭ سانى بيىل 1 ملرد 425 ميلليونعا جەتتى.

جىل سايىنعى قىتاي حالقى سانىنىڭ ءوسىمى 10–12 ملن. قىتاي بيلىگى 2016 جىلدان باستاپ «ءبىر سەميا – ءبىر بالا» دەگەن زاڭدى الىپ تاستادى. قىتاي دەموگرافتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، قالالاردا 40 ملن-نان استام جانۇيا تاعى ءبىر بالا تۋدى جوسپارلاپ وتىر.

2016 جىلى قىتايدا 17 ملن 800 مىڭ بالا دۇنيەگە كەلدى – بۇل رەكوردتىق كورسەتكىش. (قازاقستاندا بالا تۋدىڭ ماكسيمالدى رەكوردى 330 مىڭ عانا).

قىتايدا «ءبىر سەميا – ءبىر بالا» دەگەن ساياساتتىڭ كەسىرىنەن «گەندەرلىك ديسبالانس» پايدا بولدى – ول دەگەنىمىز ەر بالانىڭ قىز بالادان كوپ بولۋى. ياعني، 2021 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا، ەر ادامداردىڭ سانى ايەلدەردەن 34 ملن 900 مىڭعا كوپ بولىپ شىقتى، ال بىزدە كەرىسىنشە.

قىتايدا 16 مەن 20 جاستاعى جىگىتتەرگە 13 ملن قىز بالا جەتىسپەيدى، ولار قازىر قىزداردى لاوس پەن ۆەتنام مەملەكەتتەرىنەن ساتىپ الىپ وتىر.

قىتايدىڭ ءبىر عانا گۋاندۋن پروۆينتسياسىندا (وبلىسىندا) 126 ملن حالىق تۇرادى، ءبىر عانا شانحاي قالاسىندا – 24 ملن تۇرعىن بار.

ءبىر شارشى كيلومەتردەگى حالىقتىڭ تىعىزدىعى 153 ادام، كەي پروۆينتسياسىندا 400 ادام، ال بىزدە 7-اق ادام.

قىتايدا ىشكى ميگراتسيا قورقىنىشتى قاۋىپتە وسۋدە جانە قازىر ونىڭ مولشەرى 261 ميلليونعا جەتتى، سونىڭ ىشىندە اۋىلدان جۇمىس تاپپاعان 188 ملن شارۋا قالاعا كوشكەن، ال 24 ملن جۇمىسسىز – قالادان-قالاعا كوشكەندەر. ياعني، قىتايدا 261 ملن ادام تۇراقتى جۇمىس تاپپاي، كوشىپ جۇرگەندەر.

رەسمي اقپاراتقا سۇيەنسەك، قىتايدا 7 ملن جۇمىسسىز بار، جىلىنا 12 ملن تۇلەك وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، جۇمىس نارىعىنا شىعارىلادى، ولاردىڭ بارىنە جۇمىس تاۋىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس.

قىتايدا جۇمىسسىزداردىڭ نارازىلىعى كۇشەيۋدە، تەك ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 87 مىڭ بۇقارالىق نارازىلىق (پروتەست، بۋنت) ورىن العان، جۇمىسسىزدىق كوۆيد ەپيدەمياسىنا بايلانىستى تىپتەن ءورشىپ كەتتى.

سوندىقتان قىتاي بيلىگى «ىشكى جۇمىس نارىعىن تۇراقتاندىرۋ، جۇمىسقا جارامدى ادام رەسۋرستارىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ» اتتى جاسىرىن قۇجات-باعدارلاما قابىلداعان بولاتىن. سول باعدارلاماعا سايكەس، جۇمىسسىزداردىڭ ءبىر بولىگى شەكارالاس مەملەكەتتەرگە – رەسەي مەن قازاقستانعا ەكسپورتتاۋعا باعىتتالۋى كەرەك.

قازىرگى كەزدە قىتايدىڭ سىرتىندا 40 ملن قىتايلىق تۇراقتى تۇرىپ جاتىر، رەسمي ستاتيستيكاعا سەنەتىن بولساق، جىل سايىن 300 مىڭ قىتاي باسقا ەلدەردىڭ جۇمىس نارىعىنا ەكسپورتتالادى. ال 4 ملن قىتايلىق رەسمي تۇردە شەتەلدەردە جۇمىس ىستەپ جاتىر. الايدا بۇل تسيفر وتە از، شىندىعىندا جارتىلاي جاسىرىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قىتايلىقتار شەتەلدە الدەقايدا كوپ.

2019 جىلدىڭ قازان ايىندا الماتى – وسكەمەن اۆتوجولىن سالىپ جاتقان قىتايدىڭ «سيتيس كونستراكشن» كومپانياسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن 134 قىتايدىڭ 70-ءسى قازاقستاندا زاڭسىز جۇرگەن بولىپ شىقتى.

قازاقستاندا 2674 قىتاي كومپانيالارى جۇمىس ىستەيدى، سوندا ولاردا قانشا قىتاي زاڭدى جانە زاڭسىز جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىن كىم بىلەدى؟

بۇل – ۆيزامەن كىرگەن قىتايلار، ال ۆيزانى الىپ تاستاساق، نە بولماقشى؟!

ۇلتتىق بانكتىڭ اقپاراتى بويىنشا، 2019 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قىتايلىقتار قازاقستاننان 14 ملرد 300 ملن تەڭگە، دوللارعا شاققاندا، 38 ملن 600 مىڭ دوللار الىپ كەتكەن.

ال 2022 جىلى قىتاي ازاماتتارى ءبىزدىڭ ەلدەن 33 ملرد 700 ملن تەڭگە، دوللارعا شاققاندا، 74 ملن دوللاردى ەلىنە اۋدارعان. بۇل تەك قىتايدىڭ ءىرى كومپانيالارىن ايتپاعاندا.

ءبىزدىڭ وزىمىزدە 3,5 ملن ادام جۇمىسسىز (ۇكىمەت ولاردى «ساموزانياتىە» دەپ اتايدى), ال قىتايلاردى ۆيزاسىز جىبەرسەك، ىشكى جۇمىس نارىعىن كىم قورعايدى؟

ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى جۇمىسسىزداردىڭ استاناعا كەلىپ، مينيسترلىكتى قورشاعان جانايقايىن ەستىدىڭىزدەر، نەگىزىنەن سولارعا تيەسىلى جۇمىس ورنىنىڭ ءبىرشاماسىن شەتەلدىكتەر الىپ وتىر!

باياندامامدى قورىتىندىلاي كەلىپ، سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى مىنا فاكتىلەرگە ەرەكشە اۋدارعىم كەلەدى:

ءبىز قىتايمەن كورشىلەس نەمەسە وعان جاقىن ورنالاسقان مەملەكەتتەردەگى قىتاي ەتنوسى پروبلەماسىنىڭ تاجىريبەسىنە باستى نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.

مىسالى، يندونەزيادا 8 ملن-نان استام، مالايزيادا – 6,5 ملن، فيليپپيندە – 1 ملن 200 مىڭ، ميانمادا – 1 ملن-نان استام ەتنيكالىق قىتاي سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان.

سونىڭ ىشىندە اۆسترالياعا ەرەكشە توقتالعىم كەلەدى: تەرريتورياسى 7,7 ملن كۆ. كم، ال حالقىنىڭ سانى – ءبىز سياقتى – 25 ملن-نان ءسال اسادى. (بىزدە 2,7 ملن كۆ. كم كەڭ بايتاق جەرىمىز بار، ال حالقىمىزدىڭ سانى 19,7 ملن).

سول اۆستراليا حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا وزدەرىندە جۇمىس قولى جەتىسپەي، قىتايلاردى ۆيزاسىز كىرگىزگەن بولاتىن. سونىڭ سالدارىنان قازىر اۆستراليادا 1,5 ملن ەتنيكالىق قىتاي سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان، ال 1 ملن 200 مىڭ قىتاي سول ەلدىڭ «ەڭبەك ۆيزاسىن» الىپ، جۇمىس ىستەپ وتىر.

جىل سايىن اۆسترالياعا 200 مىڭ جۇمىسشى كەلسە، سونىڭ 70 پايىزى – ەتنيكالىق قىتايلىقتار.

ەڭ قورقىنىشتىسى – اۆستراليادا جىلىنا تۋاتىن سابيلەردىڭ ىشىندە ەتنيكالىق قىتاي بالالارىنىڭ ۇلەسى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ بارا جاتىر جانە انگلو تۇستەس اق ءناسىلدى ايەلدەردىڭ ەتنيكالىق قىتايعا تۇرمىسقا شىعۋ فاكتىسى كوبەيدى.

ءبىزدىڭ قىزدارىمىزدىڭ دا قىتايعا تۇرمىسقا شىعۋ فاكتىلەرى بار، قىتايلىقتاردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ فاكتىلەرى دە از ەمەس!

ءبىز گرەتسيا مەن ۆەنەسۋەلا سياقتى قىتايدان مىڭداعان كيلومەتر قاشىقتىقتا جاتقان ەل ەمەسپىز، ءبىزدىڭ قىتايمەن بىرلەسكەن شەكارامىز 1 مىڭ 783 كم.

سوندىقتان قىتايدى قازاق دالاسىنا ۆيزاسىز كىرگىزۋ – ۇلكەن ساياسي سوقىرلىق. بۇل – قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنا بالتا شاباتىن ساياسات. بۇل سوقىر ساياساتقا جول بەرمەۋىمىز كەرەك!

مەن 17 ساۋىردە پرەزيدەنت توقاەۆقا، سەنات توراعاسى اشىمباەۆقا، ءماجىلىس توراعاسى قوشانوۆقا قىتايدى قازاقستانعا ۆيزاسىز كىرگىزۋ قۇجاتىنا قول قويىلماسىن» دەپ پەتيتسيا جازدىم. سول پەتيتسياعا قول (پودپيس) جيناپ جاتىرمىن، سوعان قول قويۋلارىڭىزدى وتىنەمىن.

ءسوز سوڭىندا مىناداي ۇسىنىستارىم بار:

• قىتايدىڭ جەكە مەنشىگىنە ساتىلىپ كەتكەن مۇناي-گاز كەن ورىندارىن يگەرۋشى ءىرى كومپانيالاردىڭ اكتسياسى مەملەكەتتىڭ، ياعني حالىقتىڭ مەنشىگىنە قايتارىلسىن!
• قىتايدان 30 جىلدا الىنعان قارىز اقشا تولىقتاي وزدەرىنە قايتارىلسىن، بولاشاقتا قىتايدان ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قارىز الۋىنا زاڭ جۇزىندە توسقاۋىل قويىلسىن!
• قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا ۆيزاسىز رەجيمگە رۇقسات بەرەتىن قۇجاتقا قول قويىلماسىن! ءبىز قىتايلىقتاردىڭ قازاق ەلىنە ۆيزاسىز كىرۋىنە قارسىمىز!

نۇرتازا قادىرنيازوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz