Oqu-aghartu ministrining nazaryna!

Qazaqstan tәuelsizdik alghanyna otyz jyldan astam uaqyt ótti. Osy uaqyt ishinde elding sayasi-ekonomikalyq jýiesi ghana emes, qoghamdyq sanasy, ruhany baghyty da eleuli ózgeristerge úshyrady.

Qazaq tili memlekettik til mәrtebesine ie bolsa da, әli kýnge deyin bilim salasynda ol әli kýnge deyin tolyqqandy ýstemdik ete almay keledi. Onyng eng aiqyn mysaly – qazaq mektepterinde orys tili men orys әdebiyetining mindetti pәn retinde oqytyluy. Búl jaghday songhy jyldary qoghamda jii talqylanyp, әrtýrli pikirtalastar tudyrdy Yaghny aitqanda, orys tilining qajettiligi kýn sanap elimizde tómendep kele jatqanyn, degenmen, onyn osy uaqytqa deyin, qazaq tilining kenistigin taryltyp kele jatqandyghy shyndyq. Alayda, osy súraqty emosiyamen emes, jýieli taldau arqyly qarap, pragmatikalyq әri últtyq mýddege say sheshim qabyldau – qazirgi kýni asa ózekti.

Jaghdaydyng tarihy negizi

Kenes Odaghy kezinde qazaq mektepterining baghdarlamasyna orys tili men әdebiyeti tereng engizildi, al qazaq tilining qoldanu ayasy әkimshilik, ghylym jәne joghary bilim salasynda qatty shekteldi. Tәuelsizdik alghannan keyin til sayasaty birtindep ózgergenimen, bilim jýiesinde orys tilining ýlesi aitarlyqtay saqtalyp qaldy. Búl – sol kezendegi sayasy jaghdaydyn, halyq qúramynyn, kadr tapshylyghynyng jәne iynersiyalyq jýiening saldary.

Alayda býgingi Qazaqstan – 1990-jyldardaghy Qazaqstan emes. Qazaq tildi mektepterding sany jyl sayyn dýrkirep ósip keledi, balalardyng kópshilik bóligi qazaq tilinde oqidy, qoghamnyng aqparattyq ortasy qazaqshalanyp jatyr. Múnday jaghdayda orys tili men әdebiyetining mindetti pәn retinde saqtaluy – qazaq halqy men qazaq memleketine tóngen qauip. Qazirgi kýnderi, Qazaqstannyng 77 payyzyn qazaqtar qúraydy.

Mindetti pәnnen alyp tastaudyng qajettiligi

Qazaq mektepteri eng aldymen Qazaqstannyng memlekettik tilinde oilaytyn, sóileytin, jazatyn azamattardy qalyptastyruy tiyis. Til – últtyq qauipsizdiktin, mәdeny tútastyqtyng jәne aqparattyq derbestikting basty kepili. Eger oqushylardyng aptalyq oqu jýktemesining aitarlyqtay bóligi orys tiline arnalsa, qazaq tilining damuyna bólinetin uaqyt avtomatty týrde qysqarady. Sonymen qatar, orys mektebinde oqyghan qazaq balalarynyng elge, otangha degen patriotizm ruhy mýlde tómendeydi. Onyng ýstine, qazirgi sifrlyq jәne jahandyq bilim úsynu kenistigi aghylshyn tilin negizgi halyqaralyq kommunikasiya tiline ainaldyryp otyr. Demek, qazaq mektebining negizgi basymdyghy – qazaq tili men aghylshyn tilining sapasyn kóteru boluy kerek.

Orys tili qazirgi tanda búrynghyday halyqaralyq til emes. Ony mengeruding qajettiligi joq.

Mindetti pәnder jýktemesin ontaylandyru 

Qazirgi mektep baghdarlamasynyng kýrdeliligi men balagha týsetin jýkteme turaly ata-analar men pedagogtar jii kóteredi. Qazaq mektepterinde әr synypta aptasyna 5–6 saghat orys tili men әdebiyetine bólinedi. Osy jaghday – bir jylda shamamen 180 saghat. Osy uaqytty qazaq tilin terendetuge, qazaqstandyq әdebiyetti oqytugha, shygharmashylyq jazu daghdylaryn damytugha nemese funksionaldyq sauattylyqqa jiberuge bolady.

Oqushylardyng oqu motivasiyasy da manyzdy. Qazaq mektebine sanaly týrde bergen ata-analardyng kóbi balasynyng qazaqy ortada, últtyq qúndylyqtardy mengergen, qazaq tilinde erkin sóileytin azamat boluyn qalaydy.

Qazaq mektepterinen orys tili men orys әdebiyetin mindetti pәnnen alyp tastau – býgingi kýnning negizgi problemasy. Osy ýshin birneshe naqty qadam jasau kerek:

Oqu baghdarlamasyn qayta qarau

Aldymen Bilim ministrligi qazaq mektepterindegi pәnder jýktemesin saralap, tilder balansyn qayta jasauy qajet. Orys tili men әdebiyetin mindetti emes, tandau pәni retinde qaldyru turaly úsynys normativtik ózgerister arqyly bekitilui tiyis.

Pedagogikalyq kadrlardy qayta dayarlau

Bosaytyn saghattardyng ornyna qazaq tili, qazaq әdebiyeti, aghylshyn tili, informatika siyaqty pәnderge qosymsha saghat bólinedi. Osynau baghyttarda kadrlar tapshylyghy bayqalady. Sondyqtan múghalimderdi qayta dayarlau, jana baghdarlamalar men oqulyqtardy dayyndau qajet.

Áleumettik kommunikasiya

Búl súraq sayasy emosiya tudyruy mýmkin. Sondyqtan qoghamgha, ata-analargha, múghalimderge reforma maqsaty men artyqshylyqtary jýieli týsindirilui kerek. Osy jaghdaydyng týiini – orys tilin tyiyp tastau emes, qazaq tilining pozisiyasyn kýsheytu jәne oqu jýktemesin ontaylandyru.

Kezen-kezenmen engizu

Reforma, mysaly, birinshi synyptardan bastalyp, tolyq jýiege 10–12 jylda engizilse, eshqanday әleumettik keri әser tumaydy. Búl kezeng ishine jana oqulyqtar, kadrlar dayarlau, әdistemelik qoldau bәri kiredi.

Qazaq tilinin jәne qazaq memleketinin bolashaghy – qazaq mektebinde

Qazaq mektebi – qazaq tilining tiregi. Eger sol mektepting ishinde basqa tilge kónil bólinse, qazaq tili eshqashan qoghamnyng tolyq qúqyghy bar tiline ainalmaydy. Sondyqtan reforma – tek til sayasaty emes, memleketting iydeologiyalyq baghytynyn, aqparattyq tәuelsizdigining jәne mәdeny egemendigining kórsetkishi.

Qazaq mektepterinen orys tili men orys әdebiyetin mindetti pәn qatarynan shygharu – әlemdik tәjiriybege de, últtyq mýddege de say keledi. Búl sheshim bir tilge qarsy baghyttalghan sayasat emes, qazaq tilining damuyna, últtyq bilim jýiesining kýshengine, oqu jýktemesining ontaylanuyna baghyttalghan manyzdy qadam.

Qazaq qoghamy ýshin eng manyzdysy – memlekettik tilding sapaly oqytyluy, últtyq әdebiyetting tereng zerttelui jәne jahandyq bәsekege qabiletti bolu ýshin aghylshyn tilin mengeru. Osy ýshtik kýsheyse, Qazaqstan aqparattyq, mәdeny jәne ghylymy kenistikte óz ornyn nyqtay alady.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz