HH ghasyrdaghy əlemdik teatr ónerining damuyna ólsheusiz ýles qosqan aghylshyn halqynyng ataqty dramaturgy, Nobeli syilyghynyng laureaty Djordj Bernard Shoudyng (George Bernard Shaw, 1856–1950) shygharmashylyq múrasynda 47 piesa bar. Onyng 1912 jyly jaryq kórgen «Pigmalion» (Pygmalion) atty piesasy komediya janryna jatady. Piesa bes perdeden túrady. Avtor piesanyng atauyn ejelgi Grekiyada balshyqtan qyz mýsinin jasap, oghan ghashyq bolyp qalghan sheber Pigmalion turaly anyzdan alghan.

Piesa sujetining órbuine negiz bolghan jayt – professor Higinsting polkovnik Piykeriynmen bəstesui: professor kóshede kokny dialektinde sambyrlap gýl satyp túrghan kir-qojalaq boyjetkenge sóileu mədeniyetin ýiretse, qyzdyng ómirinde ondy ózgeris bolatynyna  senimdi.  Boyjetken  – qoqys jinaushy maskýnemning qyzy. Ne isher asqa, ne kiyer kiyimge jarymaghan, ómirinde adam balasynan bir jyly sóz estimegen, ata-anadan təlimdi tərbie kórmegen Elayza, basqany aitpaghanda, óz ana tilinde dúrys sóileudi de bilmeydi. Əytse de, professor Higins polkovnik Piykeriyndi «Eger men onyng tilin ýsh ay búrap, dúrys sóileudi ýiretsem, diplomatiyalyq qabyldau dərejesindegi top jiyndarda da ony aqsýiek lediylerden esh ajyrata almaydy. Eger menen biraz sabaq alsa, búl qyz kez kelgen ataqty ýige – kýtushi, nemese kez kelgen ýlken sauda ornyna satushy bop júmysqa ornalasa alady. Al onday júmysqa ornalasu ýshin dybystardy aiqyn aityp, taza sóiley bilu kerek», – dep nandyrady. Bəs sharty boyynsha professor Elayzanyng tilin syndyryp, sauatty sóileuge ýiretedi. Sosyn bir kýni joghary mərtebeli meymandar jinalghan keshke ony ózimen birge ertip baryp, aqsýiek qyz retinde tanystyrady. Eger keshke jinalghan Londonnyng yghay men syghay snobtary Elayzany jatsynbasa, kóshede gýl satumen kýn kórip jýrgen qarataban ekenin sezip qoymasa, ol sóilegende kózderin baqyraytyp, múryndaryn tyrjyitpay ózderimen teng dərejeli adamday qabyldasa, demek, professor Higinsting jengeni; demek, jaqsy tərbie beru, oqytu-aghartu, dúrys sóiletip ýiretu arqyly-aq taptyq tensizdik tanbasyn óshiruge bolady. Al, eger Elayzanyng búryn boyyna singen ədeti syr berip, professor Higinsting ótirigi shyghyp qalatyn bolsa…

Sóitip sabaq bastalyp ta ketedi. Ústaz da, onyng shәkirti de kózdegen maqsattaryna jetu ýshin talmay enbektenedi. Əriyne, ər týrli taptan shyqqan, ər týrli ortada ósken eki adamnyng arasynda qayshylyqtar, týsinispeushilikter bolmay qoymaydy. Eshkim eshqashan jyly qabaq tanytpaghan Elayzagha professor Higinsting dosy, salauatty da syrbaz polkovnik Piykering kóp əser etedi. Bekzat janmen az uaqyt syilastyqtyng ózi qyzdyng taptalghan kónilin ósirip, ózin-ózi baghalay biludi ýiretedi.  Bir kýni olar professordyng anasy missis Higinsting qabyldauynda bolady. Aristokrattargha tәn sóileu məneri men əbden jattyqtyrylghan əuezdi dauys yrghaqtary kóshening qaradýrsin leksikonymen qabattasyp, Elayza talay kýlkili jaghdaylargha qalady. Sonda múghalim naghyz mədeniyetti adam tərbiyeleu ýshin erin men til, tanday men tynys joldaryn ghana jattyqtyrudyng jetkiliksiz ekenin týsinedi.

Odan keyingi jogharghy mərtebeli elshining sarayynda bolghan qabyldauda Elayza has aqsýiek tekti biykeshterge tən minez-qúlyq tanytyp, synaqtan mýdirmey ótedi. Biraq oghan búl jenis jenildik əkelmeydi. Professordyng ýiindegi sabaghy bitkende Elayza búrynghy əleumettik jaghdayymen betpe-bet qalady. Ayyrmashylyghy: endi ol «ótkenine qaytyp orala almaydy», «endi qaytip qaradýrsin, dóreki adamdarmen syiysa almaydy». Jana bolmysyna eski túrmys jaghdayy səykes kelmegen qyz alghashqyda ne isterin bilmey daghdarady. «Qayran, mening gýl sebetim! Saghan qaytyp orala alsam ghoy, shirkin! Eshkimge kýnim týspes edi. Təuelsizdigimnen nege airyldym? Osy oqugha qaydan ghana kelistim eken?!» dep dal bolady. Alayda piesa optimistik notamen ayaqtalady. Avtor Elayzanyng baqytty bolashaghyn turalay surettemese de, oqighalardyng órbu barysynan ony ong ózgerister kýtip túrghanyn boljaugha bolady. Elayzagha – Fredy Aynsford Hil degen təp-təuir jas jigit essiz ghashyq bolyp, sóz aityp jýr. Professor Higins «sabaq bitti, endi ket» dep Elayzany ýiinen quyp otyrghan joq, kerisinshe, ol ony ózine kómekshi etip alugha qarsy emes. Professordyng anasy missis Higins te qyzgha esigin aiqara ashyp, dos kónilmen qaraydy. Polkovnik Piykering Elayzagha qomaqty qarjy berip, materialdyq kómek kórsetuge əzir. Eng bastysy, Elayza – búrynghy qúldyq psihologiyadan arylghan, kózi ashyq, kónili oyau, óz ana tilinde taza sóiley alatyn jana adam. Piesada avtordyng tilge adam ruhyn oyaudyng kúraly retinde qarauy kezdeysoqtyq emes. Bernard Shou «Pigmaliondy» jazar aldynda fonetikamen ainalysqan, Oksford uniyversiytetinde fonetika pəninen sabaq beretin professor Genry Suitpen jaqsy tanys bolghan, ony Higinsting prototiypi etip alghan.

«Pigmaliondaghy» Higinsting təjiriybe sabaqtary avtordyng lingvistikagha degen kózqarasymen týiisedi. Ózining keyipkeri siyaqty Shou da sóz qúdiretine sengen, sózden adam sanasyn ósiretin qúral jasaugha tyrysqan. Ol búl maqsatqa jetuding bir joly aghylshyn tilining ishindegi aiyrmashylyqtardy joi dep eseptegen. Bilimdi, mədeniyetti baylar men Londonnyng shetinde túratyn kedey-kepshik kokniylerding tilinde leksikalyq ghana emes, aitylymdyq da ýlken aiyrmashylyqtar bar. Higinsting maqsaty əleumettik tensizdikting kesirinen bolghan osy aiyrmashylyqtardy joi boldy.

Qazaq topyraghynda da talay «Elayzalar» jýr. Óz ana tilinde taza sóiley almau býgingi tanda býkil qazaq halqynyng qasiretine ainaldy. Key qyzdarymyzdyng sózdik qorynda on-aq etistik bar; qalghany «jariti ettim», «obeshati ete almaymyn», «neghyldyq», «nettim», «sporlastyq», «podshivati etu kerek»… Jastar týgili alpysty alqymdaghan marqasqa aghalarymyzdyng da [n] dybysyna tili kelmeytinin estip jýrmiz. Qazaq tilining tól dybystaryn [q], [gh], [ə], [ý], [ú] búzyp sóileu sənge ainalyp bara jatqan syndy.

Býgingi kýni qazaq qoghamyn latyn qarpine kóshu-kóshpeu məselesi qatty mazalap otyr. Aghylshynnyng 44 dybysyn latynnyng 26 ərpimen ghana beynelep jazugha məjbýr bolghan Bernard Shoudy da búl súraq kóp oilandyrghan. «Pigmaliongha» jazghan alghy sózinde ol aghylshyn tili aitylymynyng ər jerde ərqalay ala-qúlalyghynyng sebebin alfavitting jetilmegendiginen kórip: «Aghylshyn tilining orfografiyasynyng qiyndyghy sonsha, ony óz betimen oqyp ýirengisi kelgen adam birden jeniliske úshyraydy. Aghylshyndar birining sóilegenin biri únatpaydy, bir aghylshynnyng auzynan shyqqan aghylshyn dybysy ekinshi aghylshynnyng qúlaghyna týrpidey tiyedi. Sheteldikter ýshin nemis tili men ispan tilin ýirenu onsha qiyn emes. Al, aghylshyn tilin aghylshyndardyng ózderi jóndep ýirene almaydy. Býgingi tanda Angliyagha óz isine janynday berilgen, myqty fonetist kerek. Reforma jasaytyn fonetist kerek. Sondyqtan da, piesamnyng basty keyipkerin fonetist etip aldym”, – deydi. Bernard Shoudyng búl sózine últ kósemi Ahmet Baytúrsynúly da ýn qosqanday. «It dep jazyp, shoshqa dep oqityn til» dep aitqan ol kisi aghylshyn tili turaly. Men ol kisini sәl týzetip, «Shoshqa dep jazyp, it dep oqityn til» der edim. Óitkeni «Shoshqa» degen sózde bes әrip, «iyt» degen sózde eki-aq dybys. Aghylshyn tilining sózdik qoryndaghy sózderding deni kóp әrippen jazylyp, az dybyspen dybystalady. Mysaly, jazyluy – school, aitylymy – skul;  jazyluy – daughter, aitylymy – dote; jazyluy – knight, aitylymy – nayt. Az әrippen jazyp, әrpinen kóp dybyspen dybystaytyn sózderi de bar. Mysaly, jazylymy – no, aitylymy – nóu. Jazuyn jazyp, mýlde dybystamay qoyatyn әripteri de bar. Ol әrip dauysty bolsa meyli, «E-e, qoyshy, bizding batysta da sóitedi ghoy» deytin. Baqanday dauyssyz dybysty beyneleytin әripti jazady da, ony dybystamay qoyady. Mysaly: know – nóu; write – rayt, plumb – plam.  Latyn jazuyna kóshsek, bizdi de óstip qara basa ma dep uayymdaysyng osyndaydy kórgende.

Qoryta aitqanda, «Pigmaliondy» halqymyzdyng jandy jerine tiyetin shygharma sanaymyz. Qazaq kórermenderi búl piesany tamashalasa, ondaghy uytty əzil, kónildi kórinisterden raqattansa, professor Higinsting auzynan «Óz ana tilindegi dybystardy dúrys aita almaytyn adamnyng esh jerde júmys isteuge qúqy joq» degen sózdi estise, estetikalyq ləzzatqa bólenumen qatar, ómirlik sabaq ta alar edi dep oilaymyz.

Ýriylә Kenesbay

Abai.kz