حح عاسىرداعى əلەمدىك تەاتر ونەرىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان اعىلشىن حالقىنىڭ اتاقتى دراماتۋرگى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دجوردج بەرنارد شوۋدىڭ (George Bernard Shaw, 1856–1950) شىعارماشىلىق مۇراسىندا 47 پەسا بار. ونىڭ 1912 جىلى جارىق كورگەن «پيگماليون» (Pygmalion) اتتى پەساسى كومەديا جانرىنا جاتادى. پەسا بەس پەردەدەن تۇرادى. اۆتور پەسانىڭ اتاۋىن ەجەلگى گرەكيادا بالشىقتان قىز ءمۇسىنىن جاساپ، وعان عاشىق بولىپ قالعان شەبەر پيگماليون تۋرالى اڭىزدان العان.

پەسا سيۋجەتىنىڭ وربۋىنە نەگىز بولعان جايت – پروفەسسور حيگينستىڭ پولكوۆنيك پيكەريڭمەن بəستەسۋى: پروفەسسور كوشەدە كوكني ديالەكتىندە سامبىرلاپ گۇل ساتىپ تۇرعان كىر-قوجالاق بويجەتكەنگە سويلەۋ مəدەنيەتىن ۇيرەتسە، قىزدىڭ ومىرىندە وڭدى وزگەرىس بولاتىنىنا  سەنىمدى.  بويجەتكەن  – قوقىس جيناۋشى ماسكۇنەمنىڭ قىزى. نە ىشەر اسقا، نە كيەر كيىمگە جارىماعان، ومىرىندە ادام بالاسىنان ءبىر جىلى ءسوز ەستىمەگەن، اتا-انادان ءتəلىمدى تəربيە كورمەگەن ەلايزا، باسقانى ايتپاعاندا، ءوز انا تىلىندە دۇرىس سويلەۋدى دە بىلمەيدى. Əيتسە دە، پروفەسسور حيگينس پولكوۆنيك پيكەريڭدى «ەگەر مەن ونىڭ ءتىلىن ءۇش اي بۇراپ، دۇرىس سويلەۋدى ۇيرەتسەم، ديپلوماتيالىق قابىلداۋ دəرەجەسىندەگى توپ جيىنداردا دا ونى اقسۇيەك لەديلەردەن ەش اجىراتا المايدى. ەگەر مەنەن ءبىراز ساباق السا، بۇل قىز كەز كەلگەن اتاقتى ۇيگە – كۇتۋشى، نەمەسە كەز كەلگەن ۇلكەن ساۋدا ورنىنا ساتۋشى بوپ جۇمىسقا ورنالاسا الادى. ال ونداي جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن دىبىستاردى ايقىن ايتىپ، تازا سويلەي ءبىلۋ كەرەك»، – دەپ ناندىرادى. بəس شارتى بويىنشا پروفەسسور ەلايزانىڭ ءتىلىن سىندىرىپ، ساۋاتتى سويلەۋگە ۇيرەتەدى. سوسىن ءبىر كۇنى جوعارى مəرتەبەلى مەيماندار جينالعان كەشكە ونى وزىمەن بىرگە ەرتىپ بارىپ، اقسۇيەك قىز رەتىندە تانىستىرادى. ەگەر كەشكە جينالعان لوندوننىڭ ىعاي مەن سىعاي سنوبتارى ەلايزانى جاتسىنباسا، كوشەدە گۇل ساتۋمەن كۇن كورىپ جۇرگەن قاراتابان ەكەنىن سەزىپ قويماسا، ول سويلەگەندە كوزدەرىن باقىرايتىپ، مۇرىندارىن تىرجىيتپاي وزدەرىمەن تەڭ دəرەجەلى ادامداي قابىلداسا، دەمەك، پروفەسسور حيگينستىڭ جەڭگەنى; دەمەك، جاقسى تəربيە بەرۋ، وقىتۋ-اعارتۋ، دۇرىس سويلەتىپ ۇيرەتۋ ارقىلى-اق تاپتىق تەڭسىزدىك تاڭباسىن وشىرۋگە بولادى. ال، ەگەر ەلايزانىڭ بۇرىن بويىنا سىڭگەن əدەتى سىر بەرىپ، پروفەسسور حيگينستىڭ وتىرىگى شىعىپ قالاتىن بولسا…

ءسويتىپ ساباق باستالىپ تا كەتەدى. ۇستاز دا، ونىڭ شاكىرتى دە كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن تالماي ەڭبەكتەنەدى. Əرينە، əر ءتۇرلى تاپتان شىققان، əر ءتۇرلى ورتادا وسكەن ەكى ادامنىڭ اراسىندا قايشىلىقتار، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر بولماي قويمايدى. ەشكىم ەشقاشان جىلى قاباق تانىتپاعان ەلايزاعا پروفەسسور حيگينستىڭ دوسى، سالاۋاتتى دا سىرباز پولكوۆنيك پيكەريڭ كوپ əسەر ەتەدى. بەكزات جانمەن از ۋاقىت سىيلاستىقتىڭ ءوزى قىزدىڭ تاپتالعان كوڭىلىن ءوسىرىپ، ءوزىن-ءوزى باعالاي ءبىلۋدى ۇيرەتەدى.  ءبىر كۇنى ولار پروفەسسوردىڭ اناسى ميسسيس حيگينستىڭ قابىلداۋىندا بولادى. اريستوكراتتارعا ءتان سويلەۋ مəنەرى مەن əبدەن جاتتىقتىرىلعان əۋەزدى داۋىس ىرعاقتارى كوشەنىڭ قارادۇرسىن لەكسيكونىمەن قاباتتاسىپ، ەلايزا تالاي كۇلكىلى جاعدايلارعا قالادى. سوندا مۇعالىم ناعىز مəدەنيەتتى ادام تəربيەلەۋ ءۇشىن ەرىن مەن ءتىل، تاڭداي مەن تىنىس جولدارىن عانا جاتتىقتىرۋدىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن تۇسىنەدى.

ودان كەيىنگى جوعارعى مəرتەبەلى ەلشىنىڭ سارايىندا بولعان قابىلداۋدا ەلايزا حاس اقسۇيەك تەكتى بيكەشتەرگە تəن مىنەز-قۇلىق تانىتىپ، سىناقتان مۇدىرمەي وتەدى. بىراق وعان بۇل جەڭىس جەڭىلدىك əكەلمەيدى. پروفەسسوردىڭ ۇيىندەگى ساباعى بىتكەندە ەلايزا بۇرىنعى əلەۋمەتتىك جاعدايىمەن بەتپە-بەت قالادى. ايىرماشىلىعى: ەندى ول «وتكەنىنە قايتىپ ورالا المايدى»، «ەندى قايتىپ قارادۇرسىن، دورەكى ادامدارمەن سىيىسا المايدى». جاڭا بولمىسىنا ەسكى تۇرمىس جاعدايى سəيكەس كەلمەگەن قىز العاشقىدا نە ىستەرىن بىلمەي داعدارادى. «قايران، مەنىڭ گۇل سەبەتىم! ساعان قايتىپ ورالا السام عوي، شىركىن! ەشكىمگە كۇنىم تۇسپەس ەدى. تəۋەلسىزدىگىمنەن نەگە ايرىلدىم؟ وسى وقۋعا قايدان عانا كەلىستىم ەكەن؟!» دەپ دال بولادى. الايدا پەسا وپتيميستىك نوتامەن اياقتالادى. اۆتور ەلايزانىڭ باقىتتى بولاشاعىن تۋرالاي سۋرەتتەمەسە دە، وقيعالاردىڭ ءوربۋ بارىسىنان ونى وڭ وزگەرىستەر كۇتىپ تۇرعانىن بولجاۋعا بولادى. ەلايزاعا – فرەدي اينسفورد حيل دەگەن تəپ-ءتəۋىر جاس جىگىت ەسسىز عاشىق بولىپ، ءسوز ايتىپ ءجۇر. پروفەسسور حيگينس «ساباق ءبىتتى، ەندى كەت» دەپ ەلايزانى ۇيىنەن قۋىپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە، ول ونى وزىنە كومەكشى ەتىپ الۋعا قارسى ەمەس. پروفەسسوردىڭ اناسى ميسسيس حيگينس تە قىزعا ەسىگىن ايقارا اشىپ، دوس كوڭىلمەن قارايدى. پولكوۆنيك پيكەريڭ ەلايزاعا قوماقتى قارجى بەرىپ، ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋگە ءəزىر. ەڭ باستىسى، ەلايزا – بۇرىنعى قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلعان، كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ، ءوز انا تىلىندە تازا سويلەي الاتىن جاڭا ادام. پەسادا اۆتوردىڭ تىلگە ادام رۋحىن وياۋدىڭ كۇرالى رەتىندە قاراۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. بەرنارد شوۋ «پيگماليوندى» جازار الدىندا فونەتيكامەن اينالىسقان، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە فونەتيكا پəنىنەن ساباق بەرەتىن پروفەسسور گەنري سۋيتپەن جاقسى تانىس بولعان، ونى حيگينستىڭ ءپروتوتيپى ەتىپ العان.

«پيگماليونداعى» حيگينستىڭ تəجىريبە ساباقتارى اۆتوردىڭ لينگۆيستيكاعا دەگەن كوزقاراسىمەن تۇيىسەدى. ءوزىنىڭ كەيىپكەرى سياقتى شوۋ دا ءسوز قۇدىرەتىنە سەنگەن، سوزدەن ادام ساناسىن وسىرەتىن قۇرال جاساۋعا تىرىسقان. ول بۇل ماقساتقا جەتۋدىڭ ءبىر جولى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ىشىندەگى ايىرماشىلىقتاردى جويۋ دەپ ەسەپتەگەن. ءبىلىمدى، مəدەنيەتتى بايلار مەن لوندوننىڭ شەتىندە تۇراتىن كەدەي-كەپشىك كوكنيلەردىڭ تىلىندە لەكسيكالىق عانا ەمەس، ايتىلىمدىق دا ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار. حيگينستىڭ ماقساتى əلەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ كەسىرىنەن بولعان وسى ايىرماشىلىقتاردى جويۋ بولدى.

قازاق توپىراعىندا دا تالاي «ەلايزالار» ءجۇر. ءوز انا تىلىندە تازا سويلەي الماۋ بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل قازاق حالقىنىڭ قاسىرەتىنە اينالدى. كەي قىزدارىمىزدىڭ سوزدىك قورىندا ون-اق ەتىستىك بار; قالعانى «جاريت ەتتىم»، «وبەششات ەتە المايمىن»، «نەعىلدىق»، «نەتتىم»، «سپورلاستىق»، «پودشيۆات ەتۋ كەرەك»… جاستار تۇگىلى الپىستى القىمداعان مارقاسقا اعالارىمىزدىڭ دا [ڭ] دىبىسىنا ءتىلى كەلمەيتىنىن ەستىپ ءجۇرمىز. قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن [ق]، [ع]، [ə]، ء[ۇ]، [ۇ] بۇزىپ سويلەۋ سəنگە اينالىپ بارا جاتقان سىندى.

بۇگىنگى كۇنى قازاق قوعامىن لاتىن قارپىنە كوشۋ-كوشپەۋ مəسەلەسى قاتتى مازالاپ وتىر. اعىلشىننىڭ 44 دىبىسىن لاتىننىڭ 26 əرپىمەن عانا بەينەلەپ جازۋعا ءمəجبۇر بولعان بەرنارد شوۋدى دا بۇل سۇراق كوپ ويلاندىرعان. «پيگماليونعا» جازعان العى سوزىندە ول اعىلشىن ءتىلى ايتىلىمىنىڭ əر جەردە əرقالاي الا-قۇلالىعىنىڭ سەبەبىن ءالفاۆيتتىڭ جەتىلمەگەندىگىنەن كورىپ: «اعىلشىن ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىنىڭ قيىندىعى سونشا، ونى ءوز بەتىمەن وقىپ ۇيرەنگىسى كەلگەن ادام بىردەن جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. اعىلشىندار ءبىرىنىڭ سويلەگەنىن ءبىرى ۇناتپايدى، ءبىر اعىلشىننىڭ اۋزىنان شىققان اعىلشىن دىبىسى ەكىنشى اعىلشىننىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەدى. شەتەلدىكتەر ءۇشىن نەمىس ءتىلى مەن يسپان ءتىلىن ۇيرەنۋ ونشا قيىن ەمەس. ال، اعىلشىن ءتىلىن اعىلشىنداردىڭ وزدەرى جوندەپ ۇيرەنە المايدى. بۇگىنگى تاڭدا اڭگلياعا ءوز ىسىنە جانىنداي بەرىلگەن، مىقتى فونەتيست كەرەك. رەفورما جاسايتىن فونەتيست كەرەك. سوندىقتان دا، پەسامنىڭ باستى كەيىپكەرىن فونەتيست ەتىپ الدىم”، – دەيدى. بەرنارد شوۋدىڭ بۇل سوزىنە ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلى دا ءۇن قوسقانداي. «يت دەپ جازىپ، شوشقا دەپ وقيتىن ءتىل» دەپ ايتقان ول كىسى اعىلشىن ءتىلى تۋرالى. مەن ول كىسىنى ءسال تۇزەتىپ، «شوشقا دەپ جازىپ، يت دەپ وقيتىن ءتىل» دەر ەدىم. ويتكەنى «شوشقا» دەگەن سوزدە بەس ءارىپ، «يت» دەگەن سوزدە ەكى-اق دىبىس. اعىلشىن ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنداعى سوزدەردىڭ دەنى كوپ ارىپپەن جازىلىپ، از دىبىسپەن دىبىستالادى. مىسالى، جازىلۋى – school, ايتىلىمى – سكۋل;  جازىلۋى – daughter, ايتىلىمى – دوتە; جازىلۋى – knight, ايتىلىمى – نايت. از ارىپپەن جازىپ، ارپىنەن كوپ دىبىسپەن دىبىستايتىن سوزدەرى دە بار. مىسالى، جازىلىمى – no, ايتىلىمى – ءنوۋ. جازۋىن جازىپ، مۇلدە دىبىستاماي قوياتىن ارىپتەرى دە بار. ول ءارىپ داۋىستى بولسا مەيلى، «ە-ە، قويشى، ءبىزدىڭ باتىستا دا سويتەدى عوي» دەيتىن. باقانداي داۋىسسىز دىبىستى بەينەلەيتىن ءارىپتى جازادى دا، ونى دىبىستاماي قويادى. مىسالى: know – ءنوۋ; write – رايت، plumb – پلام.  لاتىن جازۋىنا كوشسەك، ءبىزدى دە ءوستىپ قارا باسا ما دەپ ۋايىمدايسىڭ وسىندايدى كورگەندە.

قورىتا ايتقاندا، «پيگماليوندى» حالقىمىزدىڭ جاندى جەرىنە تيەتىن شىعارما سانايمىز. قازاق كورەرمەندەرى بۇل پەسانى تاماشالاسا، ونداعى ۋىتتى ءəزىل، كوڭىلدى كورىنىستەردەن راقاتتانسا، پروفەسسور حيگينستىڭ اۋزىنان «ءوز انا تىلىندەگى دىبىستاردى دۇرىس ايتا المايتىن ادامنىڭ ەش جەردە جۇمىس ىستەۋگە قۇقى جوق» دەگەن ءسوزدى ەستىسە، ەستەتيكالىق لəززاتقا بولەنۋمەن قاتار، ومىرلىك ساباق تا الار ەدى دەپ ويلايمىز.

ءۇريلا كەڭەسباي

Abai.kz