Sonymen Ortalyq Aziya ýshin kýres jana dengeyge kóterlip, iri әlemdik oiynshylarynyng mýdesi týrli baghyttarda ekendigin anyqtap berdi. AQSh ýshin búl aimaq «kólenkeli» effektige iye. Egerde dәl qazirge deyingi onjyldyqta energetika qauipsizdik jaghdayynda әlem naryghyna múnay aghynynyng erkin qozghalysyn qamtamasyz etu basty motiv bolsa, endi ol mýldem manyzdy emes. Osy ghasyrdyng basynda bastalghan slans tónkerisi AQSh múnay men gaz óndirude jetekshi oryngha shygharyp, qazirgi kezde ol әlem naryghyna iri gaz eksporttaushy elge ainaldy.

Degenmen OA AQSh ýshin birde kýsheyip, endi birde bәsendeytin ústanymdary bar qos bәsekelesi Qytay men RF foktoryn algha tartady. RF ekonomikasy AQSh tipten qyzyqtyrmaydy dese de bolady, býgingi tandaghy eki el arasyndaghy tauar ainalymy nólge deyin qúldyrauy әbden mýmkin. AQSh sayasatynda basty orynda әli kýnge deyin RF yadrolyq qarugha ie әskery qauip tóndiretin el dap tanu túrady. Sondyqtan qazirgi Ukrainadaghy soghys ahualy jaghdayynda RF әleuetin tek ekonomikalyq qana emes, onyng izin ala qorghanys kýsh-quaty jaghynan әlsiretu kózdelinip otyr.

Al, Qytaygha kelgende mýldem ózge jaghday. Búl el eksport kólemi jaghynan birinshi oryn alady. Ol AQSh tauar eksporttaushy eng basty memleket retinde 2022 jyly 540 mlrd $ nemese 17% qúrady. Búl el amerika tauaryn satyp alatyn elderding ishinde 150 mlrd $ júmsap ýshinshi oryndy iyelendi.

Búzan bólek eksport/import qyzmetindegi tepe-tendik óte manyzdy. AQSh eksporttyq qyzmet úsynu jaghynan birinshi orynda 926 mlrd $ túr, búl degenniniz trilliongha juyq. Amerikalyq tauarlardy satyp aludaghy basty bestikke kóz jýgireteyik: Irlandiya (83 mlrd), Britaniya (81), Almaniya (72), Kanada (70), Shveysariya (52) al Qytaydiki – 42 mlrd $ ghana.

Myna bir eki bir sәt ózine nazar audartady. Birinshiden, AQSh 25.5 trillion $ túratyn JIÓ 7.2 trillion $ syrtqy sauda ainalymy. Bar joghy 30% ghana, búl az ba, әlde kóp pe? Bir qaraghanda búl kóp kórinui mýmkini, óitkeni, qansha aitqanmen 7 trillion ghoy. Salystyru ýshin alsaq, Almaniyanyng barsha JIÓ 4.3 trillion kóleminde ghana. Kórip túrghanynyzday, amerikanyng syrtqy ainalymdaghy saudasynyng qasynda jip ese almaydy. AQSh ekonomikasynyng 70% ózining ishki tútynymyn qamtamasyz ete biledi. Bir sózben aitqanda AQSh óz kezeginde Almaniya, Japoniya nemese Qytay siyaqty import-eksportqa әste baylauly emes.

Ekinshi bir nazar audaratyn sәt Irlandiyanyng eng iri amarikalyq tauardy tútynushygha qalay ainalghandyghy? Bәride statitistikalyq esep-qisaptyng tóniregine kelip tireledi. Salyqty ontaylandyru ýshin, mysalgha Apple men Microsoft Irlandiyada enshiles kompaniyalar ashyp, olargha (patentter, Apple Muzyka) jәne App Store satudyng intellektualdyq menshikting qúqyghyn berdi. Shyndyghynda irlandiyalyq kompaniya әlem boyynsha sauda qyzmetin atqaryp, sayyp kelgende amerikalyq kompaniyalargha qajetti qarjyny tóleydi. Osylaysha, Irlandiya әri iri eksportshy, әri iri importshygha ainalyp otyrghan jayy bar.

Statistikadaghy taghy bir nuans: jalghaneksport pen jalghanimport. Qytaydyng AQSh importynyng 70% óndiristik tapsyrysy bolyp keledi. Nike nemese Bose ózi jobalaghan tauarlaryn: ayaq kiyim, elektronika degen tapsyrysqa qatysty shiykizat pen bólshekterdi Qytay men әlem elderine ornalastyryp, olardy qytaydaghy zauyttar tigip nemese qúrastyryp, aqyr ayaghynda dayyn ónimdi AQSh jóneltedi. Qaghaz jýzinde búnyng bәri qytaydiki kóringenimen, 20-40%-gha olargha tiyseli. Búl arada  ayaq kiyimning bólek saudadaghy dayyndaugha ketetin qúnynyng 20-30% dayyndau qúrasa, qalghany iydeya, dizayn, marketing, distribusiya t.b. tiyseli bolyp keledi..

Yaghni, búl jerde biz biluge tiyis jayt: Kóp jaghdayda Qytaydyng Batys jәne AQSh elderine ónim eksporttaudaghy zor tabysynyng astarynda sheteldik kompaniyalardyng jobalary boyynsha óz elinde ónim óndiruinde jatyr. Olar basqalardyng ishki naryghy ýshin qay jerde shygharylghany esh qajet emes kerekti ónimin dayyndap berude. Búl arda qytaylyq biznesmender men júmysshylardyng sheteldik tәjiriybeni ýirenu men tapsyrysty talapqa say oryndaudaghy yjdahattylyghyn bóle-jara atuymyz kerek.

Bәride tap osylay. Qytaymen qarym-qatynas baqylaudan shyghyp ketti. Shәkirt endi óz ústazyn high-tech (high technology) týrli baghyttary boyynsha ayaqtan shala bastady. Qytaydyng DJI koptereri әlem boyynsha jaqsy satyla bastady. Huawei jәne ZTE 5G baylanysy naryghynda ýstemdikke iye. Avtomobili shygharudaghy elektronikanyng kópshiligi Qytayda shygharylyp, patenttengen. Kýn pәnelderi men jel túrbyndarynyng kópshiligi Qytayda shygharylyp jatyr t.s.s.

Eshkimde Qytaygha ne aila qylaryn bilmey otyrghanymen, әzirge janashyl batystyq tehnologiyalargha qoljetimdiligin shekteumen ghana ishten tynyp otyr. QHR qarsy kez kelgen әreket onyng bastamashysy bolghan elderge de óz kesirin tiygizedi. Demek tayaqtyng eki basy bar degenimiz osy.

Bәrimiz biletin (1+5) túrpatyndaghy jana klubtardyng EO jәne OA, AQSh jәne OA, tipti RF jәne OA kezdesui oryn aluda jaqynda búghan Sianda (Qytaydyng kóne astanasy) ótken QHR jәne OA qosylyp, oghan OA preziydentteri barlyq bardy. Ári Qytay «naqty da, ózekti» әngimening tizginshisi bolyp, isker bastamalardy algha tartty. Sammit nәtiyjesinde búnday jiyn eki jylda bir ret ótip, kelesi joly OA basshylary Qazaq Elinde bas qosyp jiylatyn bolyp kelisildi.

Kóbine qansha jerden tamasha bolyp kóringenimen bolashaghy búlynghyr mәlimdemeler qabyldanatyn ózge sammitter men isker kezdeulerden ózgeshelegi Qytaydaghy basqosuda olar bar mýmkindik eskerilip, naqty keninen oilastyrghan jospardy úsyna bildi. Onyng ýstine, әr el jeke-jeke emes, bayypty messedjben qajetke oray aimaqty әriptestikte birlese әreket etetin bolady. Búl OA elderi ýshin de, Qytay jaghy ýshin de óte paydaly bolghandyqtan, aimaq bay jәne tartymdy bola týsedi. Bәrinizge berer kenesimiz Sian deklarasiyasyn zer sala oqyp shyghynyzdar.

Keltirgen dәlelderimiz dýmbilezdeu bolmas ýshin sóz týiinde aitarymyz, Qytay jaghy eki bastama turaly mәlim etti. Birinshisi,QHR OA elderine 3.7 mlrd $ grant týrinde bóledi (eng qyzyghy kimge qansha tiyetindigi). Ekinshiden, osy elder OA elderinde júmys oryndaryn ashu ýshin qytaylyq biznesmenderge óz kәsiporyndaryn qúrugha kómek beredi.

Bir sózben aitqanda, úsynystar men mýmkindikter asa mol, bir nәrse aiqyn ózara әrekettestikting týrli núsqalaryn qarastyruda AQSh; EO jәne QHR bastary bir jerge qosylyp otyr. Jәne barylyghy bizge búrynghyday Mәskeuge jaltaqtamay bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharugha shaqyruda? Mәskeusiz mәsele sheshilmeytindigi tarih qoynauyna ketti. Bizding әriptesterimiz búdan bylay bizdi Reseyding «jeke mýddesi» toghysqan әldebir aumaq dep esh sanamaydy. Onyng barlyghy ótkenning enshisinde, tarihtyng qanjyghasynda kete bardy.

Illustrasiyada: grafikada sektorlar jәne patent alghan elder kórinis tapqan. Qytay onda alghan patentteri boyynsha birinshi oryngha ghana shyghyp qoyghan joq. 29 sala boyynsha aiqyn ýstemdikke iyelik etedi.

Almas Chukiyn

Orysshadan audarghan: Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz