سونىمەن ورتالىق ازيا ءۇشىن كۇرەس جاڭا دەڭگەيگە كوتەرلىپ، ءىرى الەمدىك ويىنشىلارىنىڭ مۇدەسى ءتۇرلى باعىتتاردا ەكەندىگىن انىقتاپ بەردى. اقش ءۇشىن بۇل ايماق «كولەڭكەلى» ەففەكتىگە يە. ەگەردە ءدال قازىرگە دەيىنگى ونجىلدىقتا ەنەرگەتيكا قاۋىپسىزدىك جاعدايىندا الەم نارىعىنا مۇناي اعىنىنىڭ ەركىن قوزعالىسىن قامتاماسىز ەتۋ باستى موتيۆ بولسا، ەندى ول مۇلدەم ماڭىزدى ەمەس. وسى عاسىردىڭ باسىندا باستالعان سلانتس توڭكەرىسى اقش مۇناي مەن گاز وندىرۋدە جەتەكشى ورىنعا شىعارىپ، قازىرگى كەزدە ول الەم نارىعىنا ءىرى گاز ەكسپورتتاۋشى ەلگە اينالدى.

دەگەنمەن وا اقش ءۇشىن بىردە كۇشەيىپ، ەندى بىردە باسەڭدەيتىن ۇستانىمدارى بار قوس باسەكەلەسى قىتاي مەن رف فوكتورىن العا تارتادى. رف ەكونوميكاسى اقش تىپتەن قىزىقتىرمايدى دەسە دە بولادى، بۇگىنگى تاڭداعى ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى نولگە دەيىن قۇلدىراۋى ابدەن مۇمكىن. اقش ساياساتىندا باستى ورىندا ءالى كۇنگە دەيىن رف يادرولىق قارۋعا يە اسكەري قاۋىپ توندىرەتىن ەل داپ تانۋ تۇرادى. سوندىقتان قازىرگى ۋكرايناداعى سوعىس احۋالى جاعدايىندا رف الەۋەتىن تەك ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ونىڭ ءىزىن الا قورعانىس كۇش-قۋاتى جاعىنان السىرەتۋ كوزدەلىنىپ وتىر.

ال، قىتايعا كەلگەندە مۇلدەم وزگە جاعداي. بۇل ەل ەكسپورت كولەمى جاعىنان ءبىرىنشى ورىن الادى. ول اقش تاۋار ەكسپورتتاۋشى ەڭ باستى مەملەكەت رەتىندە 2022 جىلى 540 ملرد $ نەمەسە 17% قۇرادى. بۇل ەل امەريكا تاۋارىن ساتىپ الاتىن ەلدەردىڭ ىشىندە 150 ملرد $ جۇمساپ ءۇشىنشى ورىندى يەلەندى.

بۇزان بولەك ەكسپورت/يمپورت قىزمەتىندەگى تەپە-تەڭدىك وتە ماڭىزدى. اقش ەكسپورتتىق قىزمەت ۇسىنۋ جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا 926 ملرد $ تۇر، بۇل دەگەننىڭىز تريلليونعا جۋىق. امەريكالىق تاۋارلاردى ساتىپ الۋداعى باستى بەستىككە كوز جۇگىرەتەيىك: يرلانديا (83 ملرد), بريتانيا (81), المانيا (72), كانادا (70), شۆەيتساريا (52) ال قىتايدىكى – 42 ملرد $ عانا.

مىنا ءبىر ەكى ءبىر ءسات وزىنە نازار اۋدارتادى. بىرىنشىدەن، اقش 25.5 تريلليون $ تۇراتىن ءجىو 7.2 تريلليون $ سىرتقى ساۋدا اينالىمى. بار جوعى 30% عانا، بۇل از با، الدە كوپ پە؟ ءبىر قاراعاندا بۇل كوپ كورىنۋى مۇمكىنى، ويتكەنى، قانشا ايتقانمەن 7 تريلليون عوي. سالىستىرۋ ءۇشىن الساق، المانيانىڭ بارشا ءجىو 4.3 تريلليون كولەمىندە عانا. كورىپ تۇرعانىڭىزداي، امەريكانىڭ سىرتقى اينالىمداعى ساۋداسىنىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە المايدى. اقش ەكونوميكاسىنىڭ 70% ءوزىنىڭ ىشكى تۇتىنىمىن قامتاماسىز ەتە بىلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اقش ءوز كەزەگىندە المانيا، جاپونيا نەمەسە قىتاي سياقتى يمپورت-ەكسپورتقا استە بايلاۋلى ەمەس.

ەكىنشى ءبىر نازار اۋداراتىن ءسات يرلانديانىڭ ەڭ ءىرى اماريكالىق تاۋاردى تۇتىنۋشىعا قالاي اينالعاندىعى؟ بارىدە ستاتيتيستيكالىق ەسەپ-قيساپتىڭ توڭىرەگىنە كەلىپ تىرەلەدى. سالىقتى وڭتايلاندىرۋ ءۇشىن، مىسالعا Apple مەن Microsoft يرلانديادا ەنشىلەس كومپانيالار اشىپ، ولارعا (پاتەنتتەر، Apple مۋزىكا) جانە App Store ساتۋدىڭ ينتەللەكتۋالدىق مەنشىكتىڭ قۇقىعىن بەردى. شىندىعىندا يرلانديالىق كومپانيا الەم بويىنشا ساۋدا قىزمەتىن اتقارىپ، سايىپ كەلگەندە امەريكالىق كومپانيالارعا قاجەتتى قارجىنى تولەيدى. وسىلايشا، يرلانديا ءارى ءىرى ەكسپورتشى، ءارى ءىرى يمپورتشىعا اينالىپ وتىرعان جايى بار.

ستاتيستيكاداعى تاعى ءبىر نيۋانس: جالعانەكسپورت پەن جالعانيمپورت. قىتايدىڭ اقش يمپورتىنىڭ 70% وندىرىستىك تاپسىرىسى بولىپ كەلەدى. Nike نەمەسە Bose ءوزى جوبالاعان تاۋارلارىن: اياق كيىم، ەلەكترونيكا دەگەن تاپسىرىسقا قاتىستى شيكىزات پەن بولشەكتەردى قىتاي مەن الەم ەلدەرىنە ورنالاستىرىپ، ولاردى قىتايداعى زاۋىتتار تىگىپ نەمەسە قۇراستىرىپ، اقىر اياعىندا دايىن ءونىمدى اقش جونەلتەدى. قاعاز جۇزىندە بۇنىڭ ءبارى قىتايدىكى كورىنگەنىمەن، 20-40%-عا ولارعا تيسەلى. بۇل ارادا  اياق كيىمنىڭ بولەك ساۋداداعى دايىنداۋعا كەتەتىن قۇنىنىڭ 20-30% دايىنداۋ قۇراسا، قالعانى يدەيا، ديزاين، ماركەتينگ، ديستريبۋتسيا ت.ب. تيسەلى بولىپ كەلەدى..

ياعني، بۇل جەردە ءبىز بىلۋگە ءتيىس جايت: كوپ جاعدايدا قىتايدىڭ باتىس جانە اقش ەلدەرىنە ءونىم ەكسپورتتاۋداعى زور تابىسىنىڭ استارىندا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ جوبالارى بويىنشا ءوز ەلىندە ءونىم وندىرۋىندە جاتىر. ولار باسقالاردىڭ ىشكى نارىعى ءۇشىن قاي جەردە شىعارىلعانى ەش قاجەت ەمەس كەرەكتى ءونىمىن دايىنداپ بەرۋدە. بۇل اردا قىتايلىق بيزنەسمەندەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ شەتەلدىك تاجىريبەنى ۇيرەنۋ مەن تاپسىرىستى تالاپقا ساي ورىنداۋداعى ىجداھاتتىلىعىن بولە-جارا اتۋىمىز كەرەك.

بارىدە تاپ وسىلاي. قىتايمەن قارىم-قاتىناس باقىلاۋدان شىعىپ كەتتى. شاكىرت ەندى ءوز ۇستازىن high-tech (high technology) ءتۇرلى باعىتتارى بويىنشا اياقتان شالا باستادى. قىتايدىڭ DJI كوپتەرەرى الەم بويىنشا جاقسى ساتىلا باستادى. Huawei جانە ZTE 5G بايلانىسى نارىعىندا ۇستەمدىككە يە. اۆتوموبيل شىعارۋداعى ەلەكترونيكانىڭ كوپشىلىگى قىتايدا شىعارىلىپ، پاتەنتتەنگەن. كۇن پانەلدەرى مەن جەل تۇربىندارىنىڭ كوپشىلىگى قىتايدا شىعارىلىپ جاتىر ت.س.س.

ەشكىمدە قىتايعا نە ايلا قىلارىن بىلمەي وتىرعانىمەن، ازىرگە جاڭاشىل باتىستىق تەحنولوگيالارعا قولجەتىمدىلىگىن شەكتەۋمەن عانا ىشتەن تىنىپ وتىر. قحر قارسى كەز كەلگەن ارەكەت ونىڭ باستاماشىسى بولعان ەلدەرگە دە ءوز كەسىرىن تيگىزەدى. دەمەك تاياقتىڭ ەكى باسى بار دەگەنىمىز وسى.

ءبارىمىز بىلەتىن (1+5) تۇرپاتىنداعى جاڭا كلۋبتاردىڭ ەو جانە وا، اقش جانە وا، ءتىپتى رف جانە وا كەزدەسۋى ورىن الۋدا جاقىندا بۇعان سياندا (قىتايدىڭ كونە استاناسى) وتكەن قحر جانە وا قوسىلىپ، وعان وا پرەزيدەنتتەرى بارلىق باردى. ءارى قىتاي «ناقتى دا، وزەكتى» اڭگىمەنىڭ تىزگىنشىسى بولىپ، ىسكەر باستامالاردى العا تارتتى. سامميت ناتيجەسىندە بۇنداي جيىن ەكى جىلدا ءبىر رەت ءوتىپ، كەلەسى جولى وا باسشىلارى قازاق ەلىندە باس قوسىپ جيىلاتىن بولىپ كەلىسىلدى.

كوبىنە قانشا جەردەن تاماشا بولىپ كورىنگەنىمەن بولاشاعى بۇلىڭعىر مالىمدەمەلەر قابىلداناتىن وزگە سامميتتەر مەن ىسكەر كەزدەۋلەردەن وزگەشەلەگى قىتايداعى باسقوسۋدا ولار بار مۇمكىندىك ەسكەرىلىپ، ناقتى كەڭىنەن ويلاستىرعان جوسپاردى ۇسىنا ءبىلدى. ونىڭ ۇستىنە، ءار ەل جەكە-جەكە ەمەس، بايىپتى مەسسەدجبەن قاجەتكە وراي ايماقتى ارىپتەستىكتە بىرلەسە ارەكەت ەتەتىن بولادى. بۇل وا ەلدەرى ءۇشىن دە، قىتاي جاعى ءۇشىن دە وتە پايدالى بولعاندىقتان، ايماق باي جانە تارتىمدى بولا تۇسەدى. بارىڭىزگە بەرەر كەڭەسىمىز سيان دەكلاراتسياسىن زەر سالا وقىپ شىعىڭىزدار.

كەلتىرگەن دالەلدەرىمىز دۇمبىلەزدەۋ بولماس ءۇشىن ءسوز تۇيىندە ايتارىمىز، قىتاي جاعى ەكى باستاما تۋرالى ءمالىم ەتتى. ءبىرىنشىسى،قحر وا ەلدەرىنە 3.7 ملرد $ گرانت تۇرىندە بولەدى (ەڭ قىزىعى كىمگە قانشا تيەتىندىگى). ەكىنشىدەن، وسى ەلدەر وا ەلدەرىندە جۇمىس ورىندارىن اشۋ ءۇشىن قىتايلىق بيزنەسمەندەرگە ءوز كاسىپورىندارىن قۇرۋعا كومەك بەرەدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇسىنىستار مەن مۇمكىندىكتەر اسا مول، ءبىر نارسە ايقىن ءوزارا ارەكەتتەستىكتىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىن قاراستىرۋدا اقش; ەو جانە قحر باستارى ءبىر جەرگە قوسىلىپ وتىر. جانە بارىلىعى بىزگە بۇرىنعىداي ماسكەۋگە جالتاقتاماي ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋعا شاقىرۋدا؟ ماسكەۋسىز ماسەلە شەشىلمەيتىندىگى تاريح قويناۋىنا كەتتى. ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز بۇدان بىلاي ءبىزدى رەسەيدىڭ «جەكە مۇددەسى» توعىسقان الدەبىر اۋماق دەپ ەش سانامايدى. ونىڭ بارلىعى وتكەننىڭ ەنشىسىندە، تاريحتىڭ قانجىعاسىندا كەتە باردى.

يلليۋستراتسيادا: گرافيكادا سەكتورلار جانە پاتەنت العان ەلدەر كورىنىس تاپقان. قىتاي وندا العان پاتەنتتەرى بويىنشا ءبىرىنشى ورىنعا عانا شىعىپ قويعان جوق. 29 سالا بويىنشا ايقىن ۇستەمدىككە يەلىك ەتەدى.

الماس چۋكين

ورىسشادان اۋدارعان: ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz