Túraqty avtorlarymyzdyng biri – Sadyq Smaghúlov qazaq tarihyna qatysty mәselelerge sergek qarap, handar men batyrlardyng tarihyna qatysty baspasózde jariyalanyp jatqan keybir maqalalargha óz kózqarasyn bildirip otyrady. Sadyq myrza kezeti úsynyp otyrghan maqalasynda jazushy Aldan Smayyldyng osydan eki jyl búryn  “Egemen Qazaqstan”gazetinde (26. 08. 2011) jariyalanghan «Aralbay batyr» turaly maqalasyna qatysty óz oiyn jetkizipti.

Qalamger Aldan Smayyl Sadyq Smaghúlovtyng materialyna qarsy uәj aitamyn dese, ony da jariyalaugha dayynbyz.

Abai.kz

Túraqty avtorlarymyzdyng biri – Sadyq Smaghúlov qazaq tarihyna qatysty mәselelerge sergek qarap, handar men batyrlardyng tarihyna qatysty baspasózde jariyalanyp jatqan keybir maqalalargha óz kózqarasyn bildirip otyrady. Sadyq myrza kezeti úsynyp otyrghan maqalasynda jazushy Aldan Smayyldyng osydan eki jyl búryn  “Egemen Qazaqstan”gazetinde (26. 08. 2011) jariyalanghan «Aralbay batyr» turaly maqalasyna qatysty óz oiyn jetkizipti.

Qalamger Aldan Smayyl Sadyq Smaghúlovtyng materialyna qarsy uәj aitamyn dese, ony da jariyalaugha dayynbyz.

Abai.kz

            Mening úlymnyng aty -  Kenesary, qyzymnyng aty - Bopay. Nemerelerimning attary: Aghybay, Abylay, Ayghanym, Kýnimjan sondyqtan bolar búl úly esimderge baylanysty tarihy jazbalardy, kerauyz dattaushylardy syn kózben qarap, elin qorghaghan esti túlghalardy kóldeneng kók attylardyng ezuine salyp maljandata bergim kelmeydi. Elding bas baspasózi bolyp jýrgen “Egemen Qazaqstan”gazetinde (26. 08. 2011 jyl) eldes tuysymnyng 1685 jyly tughan atasy turaly “Aralbay batyr” degen kólemdi maqalasy (http://www.egemen.kz/2011/08/26/311915/ ) shyghypty. Atamyzdy maqtau ýshin (maghan da alys emes) Abylaydy jeti jasynda han jasap, 1718 jylgha syrghytypty. Mynany kim jazyp otyr dep maqalanyng astyna qarasam, ózimizding Aldan Smayyl. “Platon mening dosym, shyndyq odan qymbat” degen sóz bar emes pe edi. “Yza shyghar ishimnen, jalyn shyghar tilimnen” dep Aqtamberdi jyrau aitqanday qolyma qalam alyp “Abay.kz-gha” jýgindim. Gazet jibergen qate shyghar desem, birneshe jerde qaytalanady. Tóreligin «qonaqtar»  aitsyn.   

Memsyilyqtyn  laureattary birdene jazarda dәlel-dәiekti potoloktan (ýiding ishki tóbesi) alasyndar ma? Tegerishi joq adamday qoyyp qalasyndar. Bir izge týsken, ghylymy dәleldengen týsinikterge nege toqtamaysyndar. Múhtar Maghauiyn, Ábish Kekilbaev, Qoyshyghara Salgharinder jetesine jetkizip dәleldegen tarihy shyndyqtardy, aqtandaq olqylyqtardy, keshegi jazdyrmaghan, aitqyzbaghan datymyzdy oryn-ornyna qoyyp ghylymy jolmen anyqtap, jaryq júldyzday jarqyratyp qoyyp edi.  Professormyn, lauretpyn dep “qazanshynyng erki bar qaydan qúlaq shygharsa” dep ótirikti suday aghyzyp jaza bergennen ne útasyndar? Búrynghy jazylghandar ótirik, bizdiki shyndyqqa tayau dep atalaryndy batyr jasau ýshin Abylaydyng tughan jylyn on saqqa jýgirtip, әri-beri syrghytyp oqyrman qauymdy adastyrasyndar, “qaysysy dúrys” degizdirip eldi alandatasyndar, Aldan myrza!

         Áz Tәuke han ólgende balasy Qayyp súltan múragerlikpen han taghyna otyrghany ótirik pe? Qayyp han men Ábilqayyr auyz jalasyp Úly jýzden, Orta jýzden kómek súramay, olardy qatystyrmay Ayagóz – Ile boyyndaghy soghystan jenilip, Qayyp han sol soghystan alghan jaraqattan qaytys bolghan.Úly jýzding biyligin (Úly jýz dep  qate jazghan joqsyng ba?) Ábilqayyr han qolyna alyp, 1718-shi jyly Jonghariyagha maydan ashyp, otyz myng әskeri bola túra kýirey jenildi deysin. Aldan myrza “Qaraqúmdaghy jiynda (1710 jyly ótpep pe edi? Ol kezde Abylay han tughan joq edi ghoy. Álde el estimegen taghy “Qaraqúm jiyny” boldy ma?) kýsh jiyp, jaqsylap әzirlenip kýirete soqqy beretin kezdi anyqtayyq” degen Tóle by men Qazybek biydi tyndamaytyn synay tanytyp týtige suyrylyp algha shyqqan atang Aralbay batyr:

       - Ua, jaqsy-jaysandar! Resey auayyq dep eldi sergeldenge salghanda, sonymen qaterden qútylatyndaryna kózdering jete me? Joq. Qútyla almaysyndar! Ókshelep quatyn jongharlar jiliktep jýrip talaydy. Jolshybay bashqúrt pen qalmaq qong etindi kesip jeydi. Aryp-ashyp jetkenderindi orys-kazaktary qansyratady. Aumaymyz, kóshpeymiz. Tiresemiz, tistesemiz, jenbey tynbaymyz. Júlqynyp kelgen jonghardy japyryp, jaypap toqtaymyz. – degen jalyndy sóz salady atasynyng auyzyna Aldekeng myrza. Búl sóz qay jerde aitylghan? Arqa jerinde aitylghan bolsa, it arqasy qiyangha –  Edil boyyna bosu, orystardyng qoltyghyna tyghylu qazaqqa jan saqtata ala ma? Jaqyn jerdegi Tobol qalasyndaghy alys-berisi bar orystardyng qoltyghyna nege tyghylmasqa?

         Búl habar Abylay handy qatty kýizeltipti. Abylay han jóninde ótirik derekter  beru edәuir kórinis tauyp eki jasqa jasartyp jýr. Ótkende osy portalda «Abylay kimning balasy» degen maqalam (http://old.abai.kz/node/23013 ) jariyalandy. Sony bir ýzik syrmen jalghastyrsam: Abylaydyng Tóle biyding qolynda «Sabalaq» bolyp jýrgeni ótirik. 1711 jyly Abylay shyn  aty Ábilmәnsýr tughanda qazaqtyng hany Áz Tәuke bolatyn. «Qoy ýstine boz torghay júmyrtqalaghan zaman edi. Oraz atalyqpen (qúl deushiler de bar) jayau jalpy Tóle biyge qashyp keletindey kýn tughan joq. «Qarataudyng basynan kósh keledi» degen tústaghy alasapyrannyng jyry 1722 jyly jyrlansa, sol kóshpen Oraz atalyqpen birge ON BIR jasar Ábilmәnsýr Arqadaghy Dәuletbay (Dәuletkeldi) baydyng qolyna kelip panalaydy. Samarhan men Tashkent Haldan Serenning qolynda qalyp eki balasyn amanatqa berip jan saqtap otyrghan Tóle by Sabalaqqa týiesin baqtyryp mamyra jay kýn keshe alghan joq. 1731 jyly Qanjyghaly-Bógenbay batyrgha ilesip, Dәuletbay baydyng jylqysynan jaqsy at tandap minip, soghysqa aralasady. Osy soghysta jekpe jekke shyqqan Ábilmәnsýr qalmaqtyng aituly batyry Sharyshtyng basyn alady. «Abylaylap» aiqaylap, qanjyghana bas baylap» degen jyraudyng jyry Ábilmәmbet hannyng qúlaghyna tiyip (Ábilmәmbet pen Ábilmәnsýr degen esimderining úqsastyghynyng ózi kóp nәrseni dәleldeydi,) Ábilmәnsýrmen «Oy, bauyrymdap» qanisher Abylaydan bir túqym qaldy dep edi sol sen ekensing ghoy dep tabysqany tarihy shyndyqqa siyady. Ile shala Atyghay-Qarauylgha súltan etip, Ábilmәmbet úly han bolyp Týrkistangha kóshkende Orta jýzge 1735 jyly han bolghan Abylay 1771 jyly ÚLY HAN-dyqty iyemdenedi.

             Aralbay atandy batyr jasau ýshin Abylaydy qatty kýizeltip, aqylynan shatastyryp jibergendeysin. Aralbay batyr (qazaqta ýsh “Aralbay” batyr bar ekenin bildim. Biri Kәrson-Aralbay Sofy Smataevtyng atalary, ekinshisi Altay-Aralbay, sening atan. Ýshinshisi Aqkete-Aralbay Kishi jýzding batyry) Ábilhayyr han jenilgen soghystyng kegin alu ýshin Abylay hannyng aldyna shart jýginip “Úlytau, Arghynaty” boyyna shegineyik. Qazirgi jerimiz Kókshe men Ereymentau jongharlargha jaqyn ne istep, ne qoyyp jatqanymyzdy bilip qoyady” dep kenes beredi.

            Biraq Ábilqayyrdy jengen qalmaqtarmen soghyspay Aldannyng atasy Aralbay batyr 1728 jylghy “Búlanty-Qarasiyr” soghysyna qatysyp  tapqyrlyghymen, jýrektiligimen  Abylay hannyng kózine týsedi. Búl soghysqa Abylay basshylyq jasamaq týgili, qatysqan joq ekenin biluing kerek edi. Aralbay batyr Qanjyghaly-Bógenbaygha Arqa batyrlarynyng (Bógenbay Arqa batyry emes pe?) kәnigi tәsilin "tolghamany" úsynady. Búl әdiste jau shebine kileng jýirik mingen yqsham top týre tiyisedi, turap óte shyghady. (turap óte shyqsa kim qaldy?) Dúshpan toby oghan sógilmese ekinshi, ýshinshi top shalt qimyldap, qozghalmasyna janyn qoymaydy. (ekinshi, ýshinshi top sonan song tórtinshi, besinshi) Bógenbay batyrgha ýiretken aqylynyng týri osy bolsa qolbasshy Bógenbay batyr, «Abylay han» qalay shydady eken? Jongharlar “tolghamany” jaryla quady. Pay, pay, shirkin! Keltiresin-au! Aldan myrza. Osy kezde tasadaghy әldemdi top jaudy әp-sәtte jaypap salady. Búl әdis nege “tolghama” dep atalady. “Tolghama” degen ne sóz? Búl jerde qanday maghyna berip túr? Tolghap-tolghap tartatyn sadaq emes. Tolghap-tolghap sýngitetin nayza emes. Tolghap-tolghap shaynamay jútatyn et emes. Synaday qaghylghan sabazdardyng is әreketin kórsetip túrghan joq.

            “Búlanty-Qarasiyr” soghysy bastalarda birneshe jenisti jekpe-jekten keyin Bas qolbasshy Ábilhayyr han Qarakerey-Qabanbaydyng qolyn  qarsy bettegi túrghan qalyng qalmaqtyng qolyn eki jaryp, әlsiretu ýshin, ortadan qaq jarugha júmsaydy. Eki jarylghan qalmaqty birin Qanjyghaly-Bógenbay, ekinshisin Shaqshaq-Jәnibek talqandap jeniske jetpeushime edi. Tarihy derekterde solay jazylghan. Aralbay batyr atamyzdyng «tolghamasyn» iske asyryp, tym bolmasa «Anyraqay shayqasyna» qatystyryp qalmaqtardy qirata bir japyryp tastamadyn, qayteyin. Mende masattanyp qalatyn em.