«Núr-Súltan kitaphanasy» seriyasymen «Foliant» baspasynan jyrsýier qauymgha jol tartqan kitaptardyng ishinde «ini buynnyn» beldi ókilderi retinde syrly da, núrly jyrlarymen oqyrmandaryn tamasanlyryp jýrgen poeziya sýleyleri jeterlik. Solardyng ishinde T. Ábdikәkimúlynyng aq batasyn bergen «Qúday darytqan ghajap baylyq» atty alghysózimen shyqqan Birjan Ahmerding «Kózindegi kóktem» ólender jinaghy atty eki bólimnen jәne audarmalary men balladalarynan túrady.

Jinaqtaghy «Mausym әuenderi», «Aru týnning ajary» atty eki bólimge aqynnyng búryn esh jerde jaryq kórmegen jana ólenderi toptastyrylyp, ýshinshi bólimige aqynnyng «Býgingi kýn», «Kýz», «Sýng búl – bir kýnning besinshi bóligi...»  syndy 12 tәrjimalyq audarmalary kirse, songhy bólikke «Qargha turaly ballada», «Kelinshek tau», «Han Kene» jәne «Joghalghan qamshy turaly jyr» atty tórt birdey balladalary engen.

Jas aqynnyng «Kózindegi kóktem» ólender jinaghyna engen ómir jayly tolghanys, jaqsylyqtan ýmit kýtu, saghynysh sekildi lirikalyq iyirimderdi boyyna syidyrghan ózekjardy tuyndylarynyng ishindegi «Nelikten dauly tirshilik?» dep bastalatyn bir ólenine qatysty pikir bildirgen QR Memlekettik syilyghynyng laureaty, aqyn Tynyshtyqbek Ábdikәkimúly óz pikirin bylaysha qalam úshyna iliktiredi: «...Búl – býgingi әdeby tolqynnyng ókili retindegi jas aqyn — Birjan Ahmerding kredosy. Avtordy bozbala kýninen jaqsy bilemiz, shygharmashylyghymen de jaqsy tanyspyz… Al Birjan aqynnyng alar biyigi әli alda. Biz oghan kәmil senemiz» dey kele jas qalamgerge «Qúday darytqan ghajap baylyqtyng iyelerining biri» dep óz әdil baghasyn beredi.

Bizde poeziya maestrosynan keyin Semey topyraghynan shyqqan Bauyrjan IYgilik, Arman Sherizat, Merey Qart syndy jas daryndaryndardyng ishinde óz jeke darabozdyghy bar Birjan Ahmerding shygharmashylyghyna qatysty oi-pikirimizdi patsha kónil jyrsýier qauymgha shashu etpek oidamyz.

Qazir synshylar men oqyrmandar tarapynan kenestik dәuir boyymyzgha sinirgen aqyndardy «daryndy» jәne «darynsyz» dep birjaqty bóle salu ýrdisi barlyghyn nesine jasyramyz. Qazaq әdebiyetining iran baghy bolyp tabylatyn poeziya әlemin osylaysha orasholaqtyqpen saralau bereke bere qoymaytyn tirlik, әri mәdeny kelbetimizding tamyryna balta shabatyn qodarlyq. Óleng órimin súlu sózben órnektey alghandardy әlem órkeniyetinen alshaqtatyp, aq jәne qyzyl imperiyalyq ilim-bilim boyynsha otar elderining poeziya soylaryn «daryndy» jәne «darynsyz» dep birjaqty bóle salu ýrdisine úryndyryp, ruhany sanagha kisen salghan orysshylydyq әserinen arylatyn kez tudy. Áytpese әdebiyetke kelgen ini men kenje buyn shygharmashylyghyna aq adal pikirdi eshqashan aita almaymyz.

Osy әlem órkeniyeti degen ne ózi!? Ol – músylmandyq shyghystyq pen tylsymdy Buddalyq. Oghan orys pen Batys mәdeniyetin kiristirip esh qajeti joq. Ádebiyetti din ghana ózgelerden bólekteydi. Músylman aqynynan hristiandyq pen batysshyldyqtyng elesin izdeu naghyz qojaynasyrlyq bolyp tabylady.

Jәne qazaq aqyndary ýsh ólshem boyynsha taldanyp, óz baghasyn oqyrman tarapynan alugha tiyis. Búl ólshemder: әlemdik, múqymtýrkilik (termin – Qinayat Shayahmetúlyniki) jәne últtyq dep atalady. Aqyn óz tuyndysy arqyly últ oqyrmanynan belgili bir ólshem boyynsha payymdalady. Aqyndarymyzdyng orystyn, batystyng baghasyn aluy shart emes, óitkeni, qazaqtyng jan-dýniyesin qazaq qana týsiredi. Batystyng әdeby batasyn alugha den qoyashylyq – músylmannyng óz dinine bas tartuymen birdey tirlik.

Jalpy әlem jәne qazaq aqyndarynyng ólenderi mazmún men formanyng birligin óz boyyna toghystyrghan sóz, aqyn jәne oqyrman obrazynan túrady. Eng songhy kesikti sózdi tuyndygha qatysty aitatyn oqyrman obrazy «mazmún men formanyng birligine» sýienip, tuyndy boyyndaghy sóz jәne avtor obrazynyng jetistigi men kemshiligin birde – dúrys, endi birde – búrys saralaydy.

Jahan әdebiyetindegi siyaqty últtyq poeziyamyzda ýsh qana taqyryp bar. Olar – ómir, qogham jәne tabighat. Al, ony ana turaly, mahabbat turaly dep bólshekteu endigi jerde qazaq syny men әdebiyettanuyna opa әpermeydi. Birjannyng «Kózindegi kóktem» jinaghyndaghy tuyndylarynyng deni osy ólmes te, óshpes osy bir taqyryptardy qazaqi, týrkilik, músylmandyq jәne shyghystyq renkte, anys pen josyqta ózinshe jyrlauynan, avtorlyq oy tolghauynan túrady. Biz aqynnyng barlyq ólenine bagha beruden aulaqpyz. Tek ózimiz sóz etken ómir, qogham jәne tabighat taqyryptaryn qúday bergen búla darynymen qazaq oqyrmanyna qalaysha jetkizbek bolghany tónireginde óz pikirimizdi bildiru ghana. Pikirimizding dúrys búrystyghyn jyrsýier qauym ózi baghalay jatar.

Býkil qazaq poeziyasy óz boyyna baghzydan tamyr tartqan «dәstýr men janashyldyqty» sinirgen. Birjan da – óz shygharmashylyghynda osy ayada avtorlyq soylyghyn tanytyp jýrgen jas aqyndardyng biri. Qazir jas aqyndar shygharmashylyghyna bagha berer shaqta aldymyzdy sәnge ainalghan «Modernizm men Postmodernizm» keskesteydi. Iә biz osy arghy tegi Batystyq «Modernizm men Postmodernizmdi» ókshemizdi basqandargha qalay týsindirip jýrmiz? Búl súraqqa tolymdy jauap bermey qazirgi sanalaryna qúldyq tanbasy basylmaghan «ini» jәne «kishi» buynnyng ókilderining shygharmashylyghyna jarytyp bagha bere almaymyz. Búl arada kez kelgen últtyng әdeby ókilderining basyn «Ata» «Agha» «Orta» «Ini» jәne «Kishi» buyn ókilderi qúrap, birin-biri almastyryp, birining ornyn bir basyp otyrady. Birjan – osy ini buynnyng beldi ókili. Olardyng ólenderinde «dәstýr men janashyldyq» silemderi barylyghyn joqqa shyghara almaymyz, әri ony Batystyq әm Orystyq qalypta talday da almaymyz. Sebebi músylman shyghysy әdeby úghymynda «Modernizm men Postmodernizm» bar, biraq ol – dәstýrdegi Janashyldyq (Modernizm) – Janashyldyqtaghy dәstýr (Postmodernizm) negizdelgen nәziragóilik dep atalady. Terminderi basqasha. Tek Batyssha emes. Birjan tuyndylarynda osy ekeui ózin tanytady.

Qazir qazaq kóp tarmaqty salystyrmaly әdebiyettanuynda osy terminderge «dәstýr men janashylyq» ayasynda tómendegidey jauap berilip keledi. Sonymen Modernizm degenimiz dәstýrdegi – qazaqi, týrkilik, músylmandyq jәne shyghystyq (4-ning birining kezektese nemese ilkide bir әdeby tuyndy tininde kórinis berui); al  Postmodernizm bolsa, janashyldyqtyng boyyndaghy qazaqi, týrkilik, músylmandyq jәne shyghystyq әdeby dәstýrding stilidik erek aishyqpen úshyrasuy.

Biz batystyq úghym-týsinikterdi bas shúlghy qabyldaudan arylghanymyz jón. Ahmetting aq jolymen últtyq dýniyetanym ayasynda qayyra tabysugha baghyt ústanghanymyz lәzim. Biz Birjan ólenderin shetinen kemirip, taldamas búryn osynday terminderding basyn ashyp aludy jón kórdik. Birjan óleninde aqyn obrazy men sóz obraz tabighat tylsymyn últyna kórkem sózben tanytu ayasynda qabysyp jatady. Biz búny qalamgerding kórkemdik strategiyasy dep baghalaymyz.

Aqynnyng «Sert» óleninde ózine deyingi agha buynmen syrlasu men oy bólisu bar. Endi osy pikirimizdi mysalmen dәleldeyik:

Bir Qúdayym biletin anyghyn-aq,
Sheksiz eske tylsymnyng bәri - júmbaq.
Aqyn bolyp ketippin, aghajan-au,
Adamzattyng ketken song jany qúrghap...

Júmyr jerden gharyshqa jyrym úshyp,
On segiz myng ghalammen úghynysyp.
Eseninning essizdeu kýiin keship,
Múqaghaly aqynnyng múnyn iship,

Jyluy joq bolghan song araysyz man,
Aqyn bolyp ketippin abaysyzdan,
Keshir meni... dep ózine deyingi agha buynmen kónil týkpirindegi oiymen bólisedi. Jәne ózining pir tútatyn eki aqynnyng esimin algha tartady.

Ádebiyet teoriyasy kóz aldymyzda filosofiyalyq әdebiyettanugha ainalyp barady degenge beriler jauap bireu ghana endigi jerde zertteu nysany әdebiy-kórkem tuyndynyng qaraqan basy emes, estetikalyq prosestegi oryn alatyn aralas-qúralastyqtyng barlyq bólshekterining birtútastyqta qarastyryluy der edik. Ádebiyet syny men teoriyasyna kelgen jana buyn óz tústastarynyng shygharmashylyghyn tap osy túrghydan taldasa kóp nәrseni útady.

Endi osy bólshekterge toqtala keteyik. Ár bólshek óz aldyna kópdengeyli tútastyq qúra alady. Ári tap solay bolyp tabylady. Bolmys (uniyversum) – avtor túlghasy – kórkem tuyndy – qabyldaushy túlghat – bolmys. Mine, osy bólshekter eng negizgisi.

Astar mәtinning shyndyghyn tabu ýshin kórkem tuyndyny tanyp bilu mýmkin emes degen kenestik ghylymy miften arylu kerek. Kórkem tuyndynyng eng mәiegi – syrt kózge birden bayqalmaytyn tek oy eleginnen ótken song ghana angharylatyn uniyversumdyq bólshektiligi. Tuyndy mәiegin tauyp – avtor obrazyn ashyp – oqyrmandyq ózdik tújyrym jasay biluge ózindi qayra, jigerlendir... sonda senen eshbir bedelding betine qaramaytyn óz aitary bar zerdeli zertteushi qalyptasady. Oghan kitaptan oqyghanyng da, ómirden toqyghanyng da jetedi. Tuyndyny tany, avtor әlemin ash, elge óz oiyndy tang ghylymy janalyq degen osy. Áldebir izmderge baylanbay, aqsaqal aitty, bay aittygha maldanbay tek óz oiyndy ózege kóje-qatyq ete biludi ýiren!! degen aghalyq oidyng jetegimen Birjan ólenining tylsymyna ary qaray ýnile týstik.

«Ymyrt týsse, qanat jayyp adyrgha әn» atty óleninen alynghan myna bir shumaqqa nazar salayyq.

Qonyr tóbe. Onashada qonyr mún.
Jerdi sharlap qonyr oidyng qúsymen,
Arly ólenge jan bitirip otyrmyn,
Jýrektegi Qúdiretting kýshimen. (10-bet).

Oqyrman obrazy aqynnyng kórkem tilinen tek sóz ónerining formasyn (túrpatyn) ghana tanyp biluge qabileti dey alamyz. Ári Birjannyng biz mysalgha alghan ólenin oqyghan әr oqyrman óz týsinik-tanymy ayasynda óz payymdauyn algha tartady. Búl – bәrimiz biletin til emes, kerisinshe onyng ónerdegi qayyra týzilimge úshyraytyn kórkem kestelenui. Suretker sózdi «sóz óneri» qúbylysynyng arnayy formasyna ainaldyrady. Kórkem til bir ghana qalamger qoldanatyn tildik qúbylystardan ghana túrmaydy, sonymen birge ózdik sipatynan әm ózin kәdege jaratu qaghidattaryn túrady.

IYә, aqyn jýregining shygharmashylyq quatymen sezim batpyrauyghy kókke qalyqtap, arly ólenning boyyna jan bitip, óner adamynyng parasaty qonyr oidyng qúsyna ainalyp júmyr jerdi sharlaytynyn bayyptaymyz.

«kýnder kelip kýzi kem, jazy basym»
Tәnir sәule angharyp qanatynnan,
búl tabighat sen ýshin jaratylghan.
tylsym әlem — alanshyl ana syndy,
sәbii ýshin úiqysyz tang atyrghan. (11 bet)

Al, myna bir «boyauly siqyr eken – sóz degenin» tuyndysynda Kórkem til bir ghana qalamger qoldanatyn tildik qúbylystardan ghana túrmaydy, sonymen birge ózdik sipatynan әm ózin kәdege jaratu qaghidattaryn túratyndyghyn angharamyz.

tyndasa sodan keyin jyrdy ghalam,
Jaryqty qanyp ishem Kýn-túmadan.
kelemin biraq әli boljay almay,
jazaryn neni, qashan, kimdi qalam...

IYә, Kýn-túmadan ómir tylsymynyng jaryq kәusaryn qanyp ishken aqynnyng búl óleninde súlu sózben kestelegen әsem jyr tizbegi joq. Tek aqynnyng ózine shygharmashylyq saual qoyyp, sol saualy arqyly oqyrmanymen oy bólisui ghana bar.

Biz andaghan bir jayt aqyn key ólenderine bәlen-týgen dep at qoymaydy. Poeziya payghambary Abay Hakim siyaqty әr óleni ózining birinshi tarmaghymen atalady. Biz oqyrman retinde Birjannyng búl qadamyn qatty hosh kórdik.

Kezigu de jalghanda, jolyghu mәn...
Búldyr kózde qalghidy tory-túman.
Kisinegen búlttargha qúryq salyp,
Oy qaytady kýndegi joryghynan.

Birjan shygharmashylyghy turasynda sóz etkenimizde bizding algha qoyghanymyz: onyng әldebir ólenderin alyp, keremet eken dep, tamsana taldap shyghu emes. Aqynnyng óz buynynan aiyrmashylyghy tónireginde oy aityp, jyly pikir bildiru ghana. Jalpy, onyng óz tústastarynan basty aiyrmashylyghy da ómir men tabighatty birlikte alyp jyrlauynan túrady. Osy jinaqqa engen aqynnyng kóp ólenderining boyyndaghy әr shumaqta qalamgerding kónil tolqyny men tabighattyng núrly boyauy astasyp kelip otyrady.

Sóz sonynda, alpauyt sezimimen «Kisinegen búlttargha qúryq salghan» aqynnyng kýndegi oy joryghyndaghy shygharmashylyq qadamy qataya bersin dep aitpaqpyz.

Búghan qazaq әdebiyettanuynda A.Ismaqova, A.Qyraubayqyzy, B.Maytanov jәne R.Núrghaly t.b. óz zertteulerinde osy mәseleni tikeley bolmasa da, janama týrde qarastyruda barsha mәn-mәnisi obrazben somdalghan, avtorlyq uәjben payymdalghan túlgha tónireginen órbiytin «Forma men mazmún jan men tәn retinde birde ýilesetin, birde kereghar endi birde bir-birinen tәuelsiz tylsymdy әlem» degen óz konsepsiyalaryn ýstedi. Qazaq ghylymdary әlem bәshriylerining (gumanitarlarynyn) osy mәselede әrqily pikir ústanyp otyrghandaryn algha tarta bildi.

Búdan keyingi buynnyng ókili bolyp tabylatyn otandyq jas әdebiyettanushylardyng biri sanalyqpen, endi biri sanasyzdyqpen jeke tuyndy men últ әdebiyetining irig (makro) jәne kishig (mikro) dengeyining tútastyghy tónireginde óz ústanymdary men konsepsiyalaryn algha tartyp otyr. Búl orayda Tynyshtyqbek tóniregindegi Semey jәne Aqsúnqarúly ainalasyndaghy Qaraghandy әdebiyettanushylyq mektepteri mifologiyalyq, mәdeniy-tarihi, salystyrmaly-tarihi, psihologiyalyq anystaghy әdebiyet pen miyf, әdebiyet pen әleumettik-imandylyq, mәdeniy-tarihy «orta», әdebiyet pen shygharmashylyq derbes túlghat sintetikalyq birligi týrli japsarda toghysqan sony zertteulerdi qolgha ala bastady. Basty oryngha qazaq gumanitarlyq ghylymynda qalamgerding derbes túlghasy shyqty. Sonyng negizinde tәuelsizdik jyldary әdebiyetti tanudaghy basty qadamdaryn basty joo әdebiyettanushylary óner tuyndysy – ózinen-ózi tua salatyn dýnie emes, belgili bir sebep-saldar men sharttylyqtardyng toghysynan túratyn arda әlem degen ústanym tónireginde toqaylastyryp otyrghan jay bar. Osynyng arqasynda әr ghylym ortanyng ózindik әdisnamalary ómirge әkelip, ghylymy ortagha úsynyp otyr.

Mәdeniy-ruhany kontekst beyestetikalyq qúbylysty estetikalyqpen salystyru arqyly tyng ghylymy janalyqtar ashugha mýmkindik beredi. Búrynghy bir jaqty әdebiyettanushylyq zertteulerdi kóp qatparly gumanitarlyq zerdeleuler almastyrdy. Bәrine ortaq bir dýnie – túlghat tóniregine toptasqan «mazmún» men «forma» bolyp tabylady.

Biz osy mazmún men formany birilikte ala otyryp, әdebiyetke ózindik ýnimen kelgen QÚDAY DARYTQAN GhAJAP BAYLYQTYNG IYESI Birjan Ahmerding «Kisinegen búlttargha qúryq salyp, kýndegi joryghynan Oy qaytatyn» ólenderine ózimizshe shaghyn sholu jasadyq.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz