Amangeldi AYTALY, filosofiya ghylymynyn doktory, professor, qogham qayratkeri:

Amangeldi AYTALY, filosofiya ghylymynyn doktory, professor, qogham qayratkeri:

– Amangeldi Ábdirahmanúly, qo­gham­da «bizding halyq qalaulylary, she­neu­nikter, ziyaly qauym halyqqa tәuel­dilik degenning ne ekenin sezinbey jýr. Qazaqtyng sózin sóileytin aza­mat­tar­da qazaqtyq ruh qalmady» degen pikir qyzu talqygha týsip jatady. Sizge eks-deputat retinde qoyar aldynghy saua­lym – osy túrghyda ne aitar ediniz? Bizding ortanyng ziyaly qauymy, shendi-shekpendisi nelikten halyqqa tәueldilik degendi kóp jaghdayda sezinbey qalady?

– Búl jerde sheneunik pen ziyaly qauym ara­jigin ajyratyp alayyq. Áueli «she­neu­nik» degen top «halyq» degen ýlken qauym­dastyqqa qosyla ma, әlde «halyqtyng ýs­ti­nen qaraytyn baqylaushy, retteushi, qa­daghalaushy top pa» degen saual kóptegen elderde jii qoyylady. Sheneunikterge halyqtan aulaqtau, halyqtyng ýstinen qa­ray­­tyn, onan bólektenip túratyn, ózde­rin «biz» dep aishyqtaytyn top degen anyqtama beriledi. Qazir elimizde memlekettik qyzmetti reformalap jatqan tústa she­neu­nik mәselesi – qazaq ýshin óte ótkir. Son­dyq­tan búl jerde eskerilui kerek dýniye: memleketti basqaratyn memlekettik apparat, memlekettik qyzmetkerler de­mo­kra­tiyalyq prinsipke, әdildikke sýienui tiyis. Olargha senim bolmasa, memlekettik biy­likke de senim bolmaydy. Al senim boluy tiyisti ghoy. Sheneunikti últtyng sózin sói­ley­tin qauym dep aitu qiyn. Mәsele «tyrnaq astynan kir izdep», sheneunikti qaralay berude emes, әriyne. Halyqtyng kózi, qúlaghy baryn, jýregimen kóp nәrseni sezetinin, olar­dy adamgershilik tarazysyna salyp ólsheytinin sheneunik tereng sezinuge tiyisti. Sebebi ony asyrap otyrghan salyq tóleushi halyq. Sondyqtan budjet qarjysyn júm­sau­da, saylau ótkizude jәne basqa sala­lar­da memlekettik qyzmetkerlerge senimsizdik bildiru – halyqtyng mindeti, paryzy. Ke­zin­de Reseyde «Politicheskie issledovaniya» jurnalynda «Diktatura troechnikov» degen maqala jariyalandy. Maqalada Resey­ding oblystyq, ólkelik, respublikalyq dengeydegi basshylarynyng mektepte jәne joghary oqu oryndarynda qanday bagha alghan­dyqtary, qalay oqyghandary zert­te­lip, biylikke negizinen intellektualdy ma­man­dar emes, ortashalar, yaghny «troech­niyk­ter» keletini dәleldengen. Sol kezde avtor «orys halqynyng taghdyry ortashalardyng qolynda» dep, dabyl qaqty. Maqalanyng «Diktatura troechnikov» dep atalghany da – sol. Bizding de sheneuniktik qyzmette jýr­gen­derimiz ortashalar, tipti odan da tó­men­der. Ony halyq búryn da biledi. Songhy kezdegi olardy testileu sony resmy dә­lel­de­di. Ministrler, әkimder «sayasi» degen kate­goriyagha jatyp, aman qaldy. Al testi­leu­den ótse, talaylardyng beti ashylar edi. Elding auzynda búl pikir aitylyp ta jýr. Sonymen birge, testileu sheneunikting bi­lim­dik dengeyin ghana anyqtaydy. Test ar­qy­ly adamgershilik dengeyin anyqtaudyng joly qiyn. Sheneunik zandy bilmegendikten emes, ony bile túra búzady. Ol aldynda dar aghashy túrsa da qylmysqa barady, «qú­tylyp ketermin» deydi. Keyde qútylyp ta ketedi. Sebebi onyng qulyghy ony ter­geu­shiden joghary boluy da mýmkin. Kóptegen qylmystar qúpiya jaghdayda jasalady. «Oramalyn» berip, sharua sheshu ýirenshikti jaghdaygha ainalghan. Sondyqtan da, keyde paranyng ziyanynan paydasy kóp, «may­la­sa» is tez bitedi deytinder bar. Búl ýi­ren­shikti ahualgha ainalghan. Áriyne, mәsele bar­lyq sheneunikterge kýdik tughyzuda emes, degenmen, búl – ómirdegi bar jayttar. Mine, osynday jayttar oryn alyp jatqan tústa sheneunikterding qazaqtyng sózin shynayy sóiley almauy, últ taghdyrynan qashyqtau boluy zandylyq ta ghoy.

– Demek, «últtyq mýdeden góri, kýni ýshin qyzmet etetinderding qarasy kó­beyip ketti» degen pikirlermen keli­sesiz ghoy...

– ... Áriyne, óz baghyn, taghyn oilay­tyn­dar, ómir boyy jogharydaghy bastyghyna ja­ghynatyndar men tabynatyndargha últ taghdyry – qashyqtau. Mysaly, ótkende ghana әiel­der­ding zeynetke shyghu jasyn 63-ke deyin úzartu turaly zang jobasyn deputattar, әsi­re­se, Mәjilis deputattary ýndemey qol­da­dy. Ýkimetting әu bastan óz qolymen jasaghan jobagha qarsy bola almaytyny belgili. Memleket sheneunikteri bir-birimen jary­syp jobany maqtady. Al Preziydent qar­sy­lyghynan keyin deputattar taghy da jabyla qarsylyqty qoldady. Búghan Ýkimet te «dúrys eken» dedi. Osylay Par­la­mentting de, Ýkimetting de el aldynda bedeli týsti. Sayasatta hameleondar bar ekendigine halyqtyng taghy da kózi jetti. Úl­ty­myzdyn, analarynyng taghdyryna bay­la­nysty osynday ekijýzdilik, eki ústanym oryn aldy. Búghan qosa taghy bir aitarym, bizdegi sheneunik on jyldap, tipti ómir boyy memlekettik qyzmette bolady da, maman­dyghynan qol ýzip, tipti qayta oghan oralugha mýmkindigi bolmay qalady. Múghalim bolsa – mektepke, injener bolsa – zauytqa, qú­ry­lysqa, auylsharuashylyq mamany bol­sa, auylgha barugha qorqady. Sondyqtan ol dini, dili ýshin emes, kýni ýshin memlekettik qyz­­met­ten aiyrylmaydy. Óitkeni aiy­ryl­­sa, júmyssyz qalady. Ol eline, hal­qy­na emes, basshysyna qyzmet etuge, sonyng oiynan shyghugha tyrysady. Búl – sheneu­nik­ter­­ding basym kópshiliginin, búrynghy she­neu­nik, bý­gingi deputattardyng taghdyry. Ony ózim talay kórdim de. Demek, janaghy óziniz aityp otyrghanday, últtyq mýddeden góri, kýni ýshin qyzmet etetinderding qarasy kó­beyip ketkenin moyyndaugha tura kelip túr.

– Al janaghyday jaghday oryn al­mauy ýshin memlekettik qyzmette bes-alty jyl istegenderdi «óz mamandyghyng boyynsha júmysyna oral», dep min­det­tep, janashyldyq jasasa, qalay bolar edi?

– Meninshe, memlekettik qyzmette bes-alty jyl istegenderdi «endi mamandyghyng boyynsha júmysyna oral» dep, apparatty janartyp túru kerek. Búl dúrys dep esepteymin. Kezinde amerikan filo­so­fy E.Ebby «әrbir shynayy patriot elin sheneunikterden qorghau kerek» degen eken. Osyny eskersek, qogham múnday oidy kó­ter­geni dúrys. AQSh-ta 1939 jyly qa­byl­danyp, kýni býginge deyin kýshinde Hetch zany júmys jasaydy. Ol zang boyynsha mem­le­kettik qyzmetkerler saylaugha aralaspaydy, sayasy partiyalargha qyzmet etpeydi. Laua­zy­myn sayasy maqsatqa paydalanbaydy. Búl biz kóp aitatyn әkimshilik resurstardyng aldyn alady. Tipti shotlandyq jazushy N.Duglas «sheneunikke senimsizdik bildiru – әr adamnyng azamattyq boryshy» deydi. Búghan qatysty taghy da qaytalap aitamyn, búl jappay kinәlau emes. Baqylau, qada­gha­lau boluy kerek. Al ol azamattyq qoghamda ghana kórinis alady.

– Siz, qazaq qoghamyndaghy sheneu­nik­terding jayyn biraz saraladynyz, al endi qazaq ziyaly qauymy turaly qanday pikir aitar ediniz?

– Sheneunikterdi ghylymda «buro­kra­tiya» deydi, qazaqshalasaq, «kense biyligi» dep ataugha bolady. Bir elderde ol jaghym­dy úghym, al kópshilik elderde jaghymsyz mәnge iye. Burokratiya – ýlken әleumettik problema. Biz tek shetinen suyryp, keybir mәselelerdi taldaugha tyrystyq. Al endi ziyaly qauym – bólek mәsele, ziyaly qauym – sheneunikterge antipod, qarsy qauym­das­tyq. Ziyaly qauym turaly aitatyn bolsaq, Mústafa Shoqaygha jýgineyik. «Oqyghan, tәrbie kórgen adamnyng bәrin ziyaly dep atap, ony sol adam ózi tәn bolghan «últtyng ziyalysy» qataryna qosa beruge bolady dep oilasaq, sózsiz qatelesemiz» deydi búl últ qayratkeri. Ziyalylar – últ maqtanyshy, aqylshysy, elding basyn qosatyn azamattar. Olar sheneunikterden emes, aqyn, jazushy, kompozitor, әrtis, ghalymdar arasynan shy­ghatyn jýzden jýirik, mynnan túlpar­lar. Ár auyldyn, әr audannyn, әr qala­nyn, oblystyng ziyalylary bar, elding de ziya­lylary bolady. Ótken ghasyrdyng 90- jyl­dary Batysta әlemdegi ziya­lylar tura­ly kitap dayyndalghanyn biletin shyghar­syzdar, oghan belgili fiziyk, oppo­ziy­sioner Andrey Saharov ta engen. Biraq Saharovtyng jappay qyryp-joyatyn qaru­dy jasaushy ekenin bilgennen keyin, ony ziyalylar qatarynan alyp tastaghan. Áriyne, sutegi bombasyn jasaushy Saharovpen resey­lik­ter maqtana almaydy. Qyr­ghyz­stan­da Aqaev­tyng túsynda aqsaqaldar alqa­sy qúrylghan-dy. «Tura biyde tughan joq» degen­dey, Qyrghyz eli osy arqyly aqsa­qaldardy shyndyqty aitugha min­det­tegen. Biraq olar turasyn aitudan góri, guber­natorlargha, basshylargha bata beru­den әri aspapty. Kezekpen bata beruding kestesin jasaghan. Sondyqtan halyq olardy «de­jurshaldar» dep ketken. Keyin aqsa­qal­dar alqasy taraghan. Búl jaghdaygha «elde bedeldi aqsaqaldar, aqylshylar azaydy dep qynjylady» bizding kórshiler. Al biz­degi jaghday qalay? Bizde ziyaly azamattar joq emes, bar. Biraq biren-saran. Olardyng toby, qauymdastyghy joq. Qazaqtar ara­synda ziyalylar az bolatyn sebebi de bar. Ár zamanda keshegi zamannyng izi qalatyny – zandylyq. Býgingi qazaq intel­liy­gen­siya­synyng sanasynda ateistik, kommunistik kózqaras, biylikke tabynu, basqa da ke­she­gining izderi kórinip túr. Otarlanghan, biylikke tabynyp qalghan halyq sol biylikting qoly­nan jem jeuge ýiir. Býginde audandyq, ob­lys­tyq, ortalyq dengeydegi intel­liy­gen­siya­synyng birqatarynyng biylikti jarysyp maqtauy halyqty jalyqtyryp barady. Ol madaqtaudyng astarynda jeke esep te joq emes, pәter alu, syilyq iyegeri bolu, bala-sha­ghalaryn júmysqa tyqpalau siyaqty jem jeuding amaly. Biraq ziyalylar arasynda erkin oiyn aitatyn, shynshyl, últyna ja­ny ashityn jastarymyz bar. Áriyne, bәri birdey emes. Birde jastarmen bir kezdesu maghan ýlken әser qaldyrdy. Deputat kezim­de Aqtóbe oblysynyng Qobda audany ortalyghyna әdeyi eskertusiz baryp qal­dym. Eskertsem, «kezdesu úiym­das­ty­ra­myz» dep eldi jinaydy, júmysynan alan­da­tady. «Halyqty qalay jinaymyz» dep, sasyn­qyrap túrghan әkimge «eshtene etpes, mektep oqushylarymen kezdesemin» dedim. Uaqyt týs mezgili edi. Oqushylar әli tara­ma­ghan. Orys-qazaq mektepterining 10-11 synyp oqushylary jinaldy. Tórde mektep diyrektory, audan әkimi, deputat – men otyrmyn. Parlamentte jastar sayasaty, bilim turaly zangha tolyqtyrular tal­qy­la­nyp jatyr edi. Jastardy osy mәselelermen tanystyrdym. Jastar meni súraqtyng asty­na aldy jәne súraqtary óte salmaqty, tereng oilaytyndary kórinip túr. Men oqu­shylargha súraqtary ýshin raqmet aitsam, múghalimderi súraq bergen oqushylardy únatyp otyrghan joq. Búl jerdegi múgha­lim­der men oqushylar eki úrpaq ókilderi, sondyqtan eki týrli kózqaras, eki oilau jýiesi kórinip túr. Joghary kenes deputaty oqushylarmen kezdespes edi, kezdesu bolsa da, ol kezding jastary raykomnyng birinshi hat­shysy, audan basshysynyng kózinshe erkin, ashyq súraq qoymas edi. Zaman ózger­di, jas tolqyn ósip kele jatyr, olar «de­jur­shal» bolmaydy, basshylardy maq­tay­tyn topqa ainalmaydy. Keyin de jastarmen jii kezdestim, erkin oilaytyndar, sói­ley­tinder bar, tek totalitarlyq jýiede tәr­biye­lengen bizder basyp tastamasaq, jas­targha, jas ziyalylargha senuge bolady.

– Qazirde qazaqtyng sany men sapa­synyng arasynda anaghúrlym alshaq­tyq­tyng bary, sandy kóbeytkenmen, sapany kótere almauymyz ruhymyzdy tómen­de­tip jatqany jii aitylady. Búghan qalay qaraysyz? San men sapa ara­syn­daghy alshaqtyq qazaqy ruhqa qalay әser etude?

– Ras, qazaqtyng sany men sapasynyng ara­synda biraz alshaqtyq bar. Oghan tarihy sebepter de yqpal etti. Degenmen qazaqy ruhty tómen deuge bolmas, qazaqy ruh әlsiz desek, dúrys bolar. Biz qazaqtyng ruhyn aitqan kýnde keyde qanday ortada ómir sýrip jatyrghanymyzdy eskere bermeymiz. Búl mәselede az ghana tariyhqa kóz jiberu kerek. Mәselen, Resey imperiyasynda tún­ghysh halyq sanaghy 1897 jyly jýrgizilgen. Ol kezde Týrkistan ólkesin eseptemegende, qazaqtar – 71,9 payyz, orystar 10,15 payyz qúraghan. Odan әri 1959 jyly qazaq­tardyng ýlesi óz elinde azaya berdi. 1920 jyly – 58,5 payyz, 1939 jyly – 37,8 payyz, 1959 jyly – 30 payyz. Al 1970 jyl­dan bastap qazaqtardyng ýles salmaghy az da bolsa ósip, 32,6 payyzdy qúraydy. 1999 jyly qazaqtar – 53,4 payyz, 2009 jyly 63,7 payyz bolsa, 2013 jyldyng basynda elde qazaqtardyng 65 payyz qúray­tyny resmy mәlim boldy. Orys, ukraiyn, basqalarmen birge elimizge orys tili, orys mәdeniyeti, orys mektebi, dәstýri keldi. Kelip qana qoyghan joq, qazaq tili, qazaq mәdeniyeti, dәstýri shetke yghys­ty­ryl­dy. Sebebi san jaghynan basym últ ókilderi qazaqtardy ózine tartyp, sinire bastady. Al ózderi qazaqqa beyimdelmedi. Qazaqstan orys­tandy. El ózgerdi, orystildi elge ainaldy. Shyndyghynda, orys­ta­nu­dyng laboratoriyasy boldy. Qazaq intel­liygensiyasynyng birqata­ry búl jaghdaygha ishtey qarsy boldy. Qonys audarushylar qazaq mәselesine pysqyryp ta qaramady. Tipti qazaq mәselesi bar eke­nin, qazaq úl­tynyng mún-múqtajyn ele­medi. Qazaqtardy adam retinde, maman retinde syilaghanmen, últ ókili retinde qabyl­da­mady. Olar aqsha tabugha, pәter alugha kel­gen­der edi. Qonys audarushylardyng sany kóbeyip, olar 40-50-60 payyz tipti 70 payyz­gha deyin ós­kende, olar qazaqtargha emes, qazaq­tar­dyng olargha iykemdeluine tura keldi. Qazaqstanda rusifikasiya ýrdisi kýsh alyp qoyghan joq, ómir sýruding saltyna, zandylyqqa ainal­dy. Osylay orystanu derti batpandap kir­di. Atadan – balagha, baladan nemerege últ­syzdanu, tilin, mәdeniyetin jatyrqau keng etek aldy. Býgin tek orystar, ukraindar emes, qazaqtar arasyna ana tilin syi­la­may­tyn, bilmeytin, mensinbeytin sana sin­gen. Desek te, «qazaqy ruh qalmady» degen dúrys bolmas. Últ qúndylyqtaryna qaray shartty týrde qazaqtardy ýsh topqa jat­qy­zugha bolady. Birinshi toptyng psihologiyalyq baghyt-baghdary últtyq mәdeni, til, tarihy sanagha negizdelgen. Olar últtyq qún­dy­lyq­targha artyqshylyq beredi. Ekinshiler – óz boyyna eki, ne odan da kóp mәdeniyetti siniruge tyrysatyndar. Ýshinshiler – ana tili­nen orys tilin artyq biletinder. Sondyqtan bóten tilge, mәdeniyetke artyqshylyq bere­tinder. Sonymen qatar, tildi de, mәdeniyetti de mengermegen marginaldar da bar. Olar últ mәselesi tónireginde oilanbaydy. Biraq barlyghynda ortaq «men qazaqpyn» degen sana bar. Qazaq sózin sóileytinder – qazaqy ruhy myqtylar, janaghy birinshi toptaghylar. Olar әzirge kóp emes, ekinshileri birshama barshylyq, al ýshinshiler kóp. Mine, san men sapany aitqanda osy aralyqty sóz etip saraptau kerek. Bizge qolaylysy qazaqy ruhty asqaqtatu ýshin baghyt-bagh­dary últtyq mәdeniyeti, tili, tarihy sa­na­syna singen birinshi toptaghylardyng sapasyn arttyru boluy tiyis. Al últ mәse­le­sine kelgende jalghan sóileytinderdin, jalang oilay­tyn­dardyng sapyn kóteru arqyly tek qana sandy arttyrudyng bizge esh qajeti de joq.

– Jalpy, býginde minbeden halyq­tyng jayyn әdemi jetkizip, al minbeden týsken song ózining qamyn kýitteytin «jalghan kýreskerler» kóbeyip ketkenin jogharyda óziniz de sóz etip otyrsyz. Qalay oilaysyz, qogham naq osy jalghan kýreskerlikting ózimen qalay kýresui kerek?

 – Búl ózi – kenes zamanynan jalghasyp kele jatqan qúbylys. Ol kezde adam memleket dengeyindegi strategiyalyq saya­satty qoldap sóz sóiledi, al ishtey óz piki­ri, esebi boldy. Osylay eki buhgal­teriyamen ómir sýrdik. Ony týsinuge de bolady. Árkimning otbasy, asyraytyn bala-shaghasy bar, «basqalar ýndemegende maghan ne kerek» degendey psihologiya ghoy. Son­dyq­tan әrkim óz mәrtebesin saqtaugha, reti kelse, odan da joghary lauazymgha qol jetkizgisi keldi. «Ýndemegen ozady» degen filo­so­fiya býgin de bar. Onyng tipti jana kezeni bastaldy. Býginde ekijýzdiler kapitalizmge de, kommunizmge de, qúdaygha da, shaytangha da senbeydi. Olardyng taby­na­tyny – aqsha, mansap. Qytay filosofy Lao Szy ait­qanday, «bay adam – adal, adal adam bay bolmaydy». Býgin solardyng zama­ny keldi. Múghalim, dәriger, ghalym­dar­gha olar mýsir­kep qaraydy. Múndayda aldy­men halyqty shyndyqty aitugha tәr­biyeleu kerek. Qazir keybir lauazymdy adamdardy maqtau sonday dengeyge jetti. Olar «endi meni qashan maqtaydy» dep kýtetin siyaqty. Maqtasa, «nege az maqtady» deytinge jet­tik. Jap-jas әkimdi osylay maqtau búza­dy. Meninshe, istemegenindi «istedi» dep, moy­nyna qiyp salyp sottau, qanday әdiletsizdik bolsa, istemegenindi «istedi» dep, asyra maqtau da sonday qiya­nat. Qarap otyrsaq, maqtap sóileu salt-joralghygha ainalghan. Oblysqa, audan­­gha, әr sala boyynsha saralaugha joq­pyz. Al maqtauda aldymyzgha jan salmay­myz. Biz bolashaqta jalghan kýres­kerlerden arylu ýshin aldymen ótirik maqtau, madaq­tau saltynan arylghanymyz jón. Ótirik maqtap alyp, syrt ainala dattau –  qoghamnyng eng jan­dy jarasy. Osy dertten arylugha tal­pyn­ghanymyz abzal. Sonda ghana eldegi jal­ghan kýreskerlikting sipaty tómen­deri dau­syz.

– Býginde qazaqtyng últtyq ruhyn kóte­ru maqsatynda últtyng qúrylysyn, qúramyn, tarihyn zertteytin jeke instituttar boluy kerektigi jii sóz bola­dy. Tipti qaysybir túlghalarymyz «últ qúrylysyn zertteytin ortalyqty Týrkistannan ashu kerektigin» de aityp qala­dy. Siz, múnday pikirlermen keli­sesiz be?

– ... Kóptegen memleketterde etnikalyq statistika jolgha qoyylghan. Onda halyq­tyng tuuy, ólimi, bilimi, júmyspen qam­ta­masyz etui, etnikalyq qylmystyq mәse­lelerdi salystyrmaly jýiede memleket, qogham, qadaghalap otyrady. Bizge de múnday statistika qajet. Qazaq otarlanghan últ. Ony qazaqtardyng birqatary sezbeydi. Otar­langhan últtardyng mynaday belgileri bar:

a) metropoliyany azyq-týlikpen qam­ta­ma­syz etu;

ә) negizgi halyqtyng auyl sharua­shy­lyghymen ainalysuy. Qazaqtar et, astyq óndir­se, afrikandyqtar mandariyn, apeli­sin óndirdi;

b) jergilikti halyqtyng basym kópshi­li­gining auyldyq jerde túruy;

i) júmysshy taby men injenerlik-teh­niy­kalyq mamandardyng jergilikti últ ókil­derinen az boluy;

g) rushyldyq, jershildik psihologiyany qol­dau, últty bólip-jaryp, jikke bólu;

d) últtyng qoldan jasalghan apattargha úshy­rauy (ashtyq, Aral apaty, Semey poliy­gony);

j) últtyng tilin tejeu, ýstem últqa siniru sayasaty.

Biz әli osy atalghan dertterden aiyqqan joqpyz. Mysaly, bizdegi 2009 jylghy sanaq boyynsha jaghday jaqsy siyaqty. Ol sanaqta qazaqtardyng 98,3 payyzy auyzeki sózdi týsinedi. 95,4 payyzy erkin qazaqsha oqidy. 63,2 payyzy erkin jazady. Odan beri ýsh-tórt jyl ótse de, «bәri jaqsy» deu­den asa almay kelemiz. Negizi, búl derek­ter senim­sizdik tughyzady, ómirde olar dәlel­denbey otyr. Kóptegen ata-ana­lar, әsirese jastar, tili shyqpaghan bala­la­ryna deyin ózderi shala biletin qazaq tilin balalary da «biledi» dep jazghan. Búl jer­de últtyq psihologiyalyq faktordyng da yqpaly bar. «Qazaq tilin bilmesem, orys dep jazady» dep te saqtanghan. Bir­qa­tary namysqa ba­ryp, «qazaq tilin bilmeytinder kóp demesin» dep, «biledi» dep jazdyrghan. Múnday jal­ghan statiys­tiy­kalyq derekter bizding kez kelgen salada oryn alyp jata­tyny jasy­ryn emes. Kez kelgen salada jalghan esep beruding oryn aluy bizdi ilgeriletpeydi, keri­sinshe, sala júmysyn tómen­detedi. Jal­py, últqa qatysty dýniye­ler­de teren­dik, tarazylau, shynayy­lyq bolsyn desek, múnday ortalyqtar bizge kerek. Últtyq sezim eng bir tereng sezim, óz tilin bilmese de, ózin tegine qaray últqa jat­qyzu – keng taraghan ýrdis. Sondyqtan otar­lau sayasatynyng saldarynan aryltu maqsatynda qazaq últy ýshin baghdarlama qabyldau, osy mәse­lelerdi retteytin ghylymy jәne memlekettik organ qajet-aq. Negizinde, qazaqtyng bola­shaghyna qatysty aitylghan ondy pikirlerdi qoldauymyz kerek. Últtyq ruh, últtyq bolmysty kóteru maqsatynda aitylyp jýrgen oilardyng qay-qaysysyn da taldap, saraptau qajet. Bolashaqta úrpaq­ta­ry­myzdyng keleshegi búlynghyr bolmasyn desek, qoghamdaghy halyq dese, auzynan sózi týspeytin, aita­ry­nan janylmaytyn azamattar últ mәse­lesin qozghaudan jalyq­pauy kerek. Osy­lay­sha, qazaq­qa jana­shyr­lardyng qarasy kóbey­gen­de halyqtyng ómir sýru dengeyi de jaq­sa­rady, últtyq bol­my­sy da qalyp­ta­sa­dy. Bastysy, halyqtyng qamyn oilay­tyn­­dar­dyng qarasy kóbey­ge­nin tileyik.

– Túshymdy oilarynyzben bólisip, súhbattasqanynyzgha raqmet.

Abai.kz