– Jaqynda Qazaqstan halqy as­samb­leyasynyng HH sessiyasy «Bir halyq – bir el – bir taghdyr» degen atau­men ótkeni belgili. Jiynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev: «Assambleyanyng eng basty mindeti – elimizdegi qoghamdyq kelisim. Al últaralyq tatulyq mәselesi Assambleyanyng san qyrly qyzmetining bir parasy ghana. Qazaqstandaghy qoghamdyq kelisim, eng aldymen, qazaqtyng kelisimi eke­nin myqtap este ústaghan abzal. Tatu­lyq pen túraqtylyq el iyesi re­tin­de eng aldymen qazaqqa kerek! Qazaq­tyng yntymaghy men birligi myqty bol­­mayynsha, memleketting tútastyq kel­betin saqtau mýmkin emes» dedi. Son­­­day-aq Elbasy «qazirgi kezende bi­rin­­shi oryngha «qazaq halqynyng últtyq birlik ýderisindegi rólin nyghaytu mindeti shyghyp otyrghandyghyn» tilge tiyek etti. Biyik minberden qazaq mәselesi qayta kóterile bastady.

 – Jaqynda Qazaqstan halqy as­samb­leyasynyng HH sessiyasy «Bir halyq – bir el – bir taghdyr» degen atau­men ótkeni belgili. Jiynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev: «Assambleyanyng eng basty mindeti – elimizdegi qoghamdyq kelisim. Al últaralyq tatulyq mәselesi Assambleyanyng san qyrly qyzmetining bir parasy ghana. Qazaqstandaghy qoghamdyq kelisim, eng aldymen, qazaqtyng kelisimi eke­nin myqtap este ústaghan abzal. Tatu­lyq pen túraqtylyq el iyesi re­tin­de eng aldymen qazaqqa kerek! Qazaq­tyng yntymaghy men birligi myqty bol­­mayynsha, memleketting tútastyq kel­betin saqtau mýmkin emes» dedi. Son­­­day-aq Elbasy «qazirgi kezende bi­rin­­shi oryngha «qazaq halqynyng últtyq birlik ýderisindegi rólin nyghaytu mindeti shyghyp otyrghandyghyn» tilge tiyek etti. Biyik minberden qazaq mәselesi qayta kóterile bastady.
– Biyik minberden qazaq mәselesi 1989 jyldan bastap kóterilip kele­di. Bireuler óz pikirin jan-jaghyna qa­­rap jal­taqtap aitsa, endi bireuler ysh­qy­na aiqaylap aitty. Ókinishke qaray, sóz­den iske kóshu әli de keyinge qalyp ke­ledi. Meninshe, Assambleyanyng bas­­­ty mindeti – ghasyrlar boyy bodandyqta bol­ghan qazaq elining óz aldyna tu kó­­­­­te­rip, memlekettik bolghanyna kó­mek­­­­­tesu, sol elding irgetasyn bir­l­esip qalau boluy kerek. Qazaq memleketining – ózderining de memleketi ekendigin týsinbey jatqan diaspora ókilderine týsindiru, al әli de HHI gha­syr ýshin eskilikting sarqynshaghy bo­lyp tabylatyn úly orystyq, úly derjavalyq iydeologiyanyng shyr­mauy­nan qútyla almay jýrgenderdi ornyna qoya bilu. Áriyne, memleketting ózegi bo­lyp otyrghan qazaqtyng ózinde birlik bol­masa, jan-jaqqa qaraghyshtap, alan­dap otyrghan, ashyghyn aitsaq, kóp­shi­ligi әli de bolsa kenestik zamandy an­saytyn, qazaqtyng memleket boluyn moyyn­daghysy kelmeytin ózge últ ókil­derining bóten jolgha týsui әbden mým­kin. Sondyqtan bolu kerek, son­gh­y uaqytta kýn tәrtibine qazaqtyn  bi­rligin saqtap qalu mәselesi de ashyq qoyy­la bastady. Onyng sebebi – qazaq úl­tynyng ishindegi bólinis prosesining te­rendeui. Tilge baylanysty – «taza qa­zaq», «shala qazaq», «orystildi  qazaq» bo­lyp bólinsek, diny senim jaghynan – «salafitter», «yassauiyshiler», t.b. bo­lyp bólinudemiz. «Bólingendi bóri jey­di» deydi qazaq...
Bizding taghy bir basty qatemiz – ózi­miz ayaghymyzdan túrmay jatyp, «osy jerding iyesi biz ghoy, basqalargha qol­dau kórseteyik, sýieu bolayyq» de­genimiz. Kenestik psihologiyadaghy, orys­tyq tәrbie alghan azamattardyng kóp­shiligi bizding jaqsy niyetimizdi qor­qaqtyq, jasqanshaqtyq, ruhy týs­kendik, basylyp qalghandyq dep tý­sindi. Bireuge demeu boluy ýshin, ózing de keudendi kóterip jýruing kerek qoy. Son­dyqtan boluy kerek, kóptegen bas­qa últ ókilderi «qazaq memleketi» de­gen sózding maghynasyn týsinbegeni (tý­singisi kelmegeni) bylay túrsyn, qa­baqtaryn qars týiip, tyrjiya qarsy ala­tyn boldy.
– Osy jiynda Elbasy: «Qoghamdy tas­tay qatyryp, tútastyratyn faktor ke­rek, ol – qazaq tili bolmaq! Qazaq je­ri 100-den astam etnosty biriktirdi. Áriy­ne, osynau barlyq etnikalyq әral­uandylyq bir últqa ainaluy ýshin jaq­sy «sement» kerek. Osy orayda bý­ginde últty «sementteytin» basty fak­tor – memleketting tili – qazaq tili bo­lyp tabylady! – degendi de aitty. Sәl ary tariyhqa kóz jýgirtsek, osydan tura bir ghasyr búryn Alashorda azamattary, ha­lyqtyng birtuar úldary Álihan Bó­key­hanov, Ahmet Baytúrsynov bastaghan aghar­tushy top qazaqtyng tili ýshin kýresti. Dәl sol mәsele qazir taghy aldymyzdan shy­ghyp otyr. Egemendigimizding bir kepili bo­latyn ana tilimizding әli kýnge óz elinde ógey balanyng kýiin keshui nelikten?
– Bәri dúrys! Alayda osy sóz 1989 jyldan beri aitylyp keledi, al qazaq tili memlekettik til retinde qo­ghamdyq ómirding barlyq salasynda qyzmet etetin dengeyge kóterilgen joq. Ashyghyn aitu kerek, shiyrek ghasyr ótse de, basqa últ ókilderining qazaq tiline – ózderining memleketterining tiline degen kózqarasy syn kótermeydi. Slavyan tektilerdi bylay qoyghanda, týbi bir týr­ki halyqpyz dep jýrgen tuysqan últ ókilderining ózderi memlekettik tilding bolashaghyna senimsizdikpen qaraydy. Bir ghana mysal: 2006 jylghy derekter boyynsha, balalaryn qazaq mektebine beretin últ ókilderining aldynda qyrghyz bauyrlar keledi. Olardyng 27 payyzy balalaryn qazaq mektebine beredi. Al úi­ghyr bauyrlardyng 7 payyzy ghana qa­zaq mektebine barady eken de, 57 payyzy orys mektebinde oqidy...
Bizding qoghamnyng tildik belgisine qa­rap ekige jarylghany da eshkimdi tanghaldyrmaydy. Bir shanyraqtyng as­tynda ómir sýrip jatqan orystildi qauym men qazaqtildi qauymnyng oqiy­tyn kitaby da, kóretin kinosy men ha­barlary da, әngimelerining taqy­ryp­tary da әrtýrli. Kerek deseniz, biz­der әrtýrli oqighalargha týrli bagha beremiz (әsirese, Shanyraq oqighasyna, Jeltoqsangha, nemese Janaózen oqiy­ghasyna ekitildik ortanyng bir-biri­ne qarama-qarsy pikir bildirgeni bәrimizdi de oilandyruy kerek.) Birtildik qauym­nyng dúrys degeni ekinshisi ýshin teris degen bagha alady... Búl әral­uandyq maqsat birligine alyp ke­ledi dep eshkim de aita almaytyn bo­lar. Ásirese, qazaq últynyng ózek­ti mәselelerine, onyng sheshilu jol­da­ryna degen orystildi qauymnyng kóz­qarasy syn kótermeydi. Búl tek «Lad» ne «Slavyan, orys jәne kazak úiym­­da­rynyng asssosiasiyasy» siyaqty bir­di-ekili úiymdardyng ýndeulerinen emes, qarapayym adamdarmen pikir­les­kende de ashyq kózge týsedi. Jer-su atau­laryn ózgertip, tarihy ataularyn qay­taru mәselesinen bastap, qazaq mek­tepterin ashu mәselesine deyin biz­­ding aldymyzdan týsinistik pen qol­dau­­dyng ornyna ýnsiz, dәlelsiz, ishki qar­­sylyq shyghady. Áriyne, mýmkin, me­ning búl jeke pikirim – tym qatang bagha bo­lar, biraq auruyn jasyrghan...
Ayta ketu kerek, búl jerde últtyq ne últaralyq mәsele izdeuding de qa­je­ti joq dep oilaymyn. Orystildi qauym­nyng ishinde milliondaghan qa­zaq­tar da bar. Keyde olardyng qazaq mәselesine qarsylyqtary basqa últ ókilderin jolda qaldyrady. Meninshe, orystildi qauym qazaq tarihyn, qa­zaq mәdeniyetin, qazaq iydeyasyn, qa­zaq problemasyn ózining tughan elining problemasy esebinde týsinbese, osy jagh­day dәl osy qalpynda saqtalady. Al qazaq mәselesin bilu – qazaq tilin men­geruden bastalady. Demek, qazaq ti­lin bilu – memlekettik qyzmetke or­nalasu, nemese kórshinmen týsinisu ghan­a emes, әleumettik, últaralyq, ishki sayasy túraqtylyqtyng da kepili.
Býgingi qoldanystaghy «Til turaly» zannyng (qostildilikti damytatyn, saq­taytyn, qoldanugha mәjbýrleytin zan!) qazirgi kýrdeli qoghamdyq ómirding sú­ranysyna say emes ekeni belgili. Son­dyqtan eng birinshi kezekte, «Mem­le­kettik til turaly» zandy qa­zi­rgi ómir­ding talaptaryna say etip qa­­byl­daytyn uaqyt jetti. Sol zan­­da, «El birligi» doktrinasynda kór­setilgendey, memlekettik til­di mindetteu mәselesi qoyyluy qa­jet. Ekinshi qadam – mem­le­kettik ba­la­b­aqshalardy, mýmkindigi bolsa, mektepterdi tolyqtay qazaq tiline kóshiru boluy shart.
– Últtyng janashyry boluy tiyis últtyq  baghyttaghy  qoghamdyq qozghalys-tar nemen ainalysuda? Olardyng ýni songhy kezde nege estilmeydi? Búghan qanday uәj aitasyz?
– Últtyng janashyry – sol últtyng bar­lyq ókilderi dep bilemin. Al últtyq baghyttaghy qoghamdyq úiymdargha ke­le­tin bolsaq, olardyng mindeti – bel­gi­li bir mәseleni kórsetip bastama kó­teru (mysaly, onomastika mәselesi ne­me­se kóshi-qon mәselesi, t.b.) jәne sol mәselege qoghamdyq kózqaras qa­lyp­tastyru. Ókinishke qaray, qazirgi últtyq úiymdar sausaqpen sanarlyq. Me­ninshe, bizder Jamal apay siyaqty «ayta-ayta sharshaghan» kezenge jetken siyaqtymyz. Qazaq qauymy «dúrys, әi, atannan ainalayyn» deydi de... ómir­de bitpeytin kýibeng tirshilikterin jal­ghastyrady, al biylik «dúrys qoy, bi­raq asyqpayyq, bәribir kýnde ja­sal­­maydy» dep aqyl aitady. Ziyaly qa­uym dep atalatyn top da bayaghy 90-jyldardaghy kýilerinen taymay, Pre­ziydentting stiypendiyasy qashan bolar eken dep, qalghyp otyr...
Ekinshiden, qoghamdyq-sayasy qoz­gha­lystardyng kótergen mәseleleri bar­lyq kózi ashyq azamattargha jetti, qol­dau tapty dep oilaymyn. Endigi ke­zek – biylikte. Olar qoldarynda bar te­tikti paydalana otyryp, últtyng ja­nyp túrghan ózekti mәselelerin  sheshui shart. Áriyne, qo­ghamdyq-sayasy kýshter keyde, biylikti mәjbýrleu maqsatynda, poyyzdardy toq­tatyp, joldardy jauyp, kóshege adam­dardy da shyghara alady (olardyng barlyghyn 90-jyldary tiyimdi tәsil retinde qoldanghanbyz da), biraq 70 payyz bolghan qazaqtyng óz elinde otyryp, ózining mәselesin radikaldy tә­silderdi qoldanbay-aq sheshuge bola­dy dep oilaymyn.
 – Qoghamda elimizdegi birqatar qala­lar­dyng atauyn aiyrbastau jayynda әngi­meler aityla bastady. Almatyny  – Alma-ata, Semeydi – Abay, Óskemendi – Qo­­naev, Pavlodardy – Sәtbaev de­gen siyaq­ty. Búl mәsele qanshalyqty qa­jet?
– Birinshiden, qalalargha, eldi me­­ken­­­derge adamnyng atyn beruge to­­lyq qarsymyn. «Últ taghdyry» da­yyn­­­­da­ghan «Onomastika turaly» zan­­nyng jobasyna bizder osynday bap ta engizgenbiz. Erteng sayqal sayasat óz­­ger­gende, adamgha kózqarastyng da óz­ge­retinin úmytpauymyz kerek. Tarihta eki-ýsh adamnyng atyn auystyryp ýl­­girgen qalalar da bar. (Keshegi Úly Leninning atyn nemeremiz týgil, ba­lalarymyz da bilmeydi...)
Ekinshiden, «Alma-atany» úsynyp jýr­gender – bizding qalamyzgha 20-jyl­dary osy atty bergen bolishevikti  (ózi – qa­zaq azamaty) qoldaushy kom­muniys­ter ghana. Meninshe, Seydumanov ta, Mataev ta naghyz qaytpas kommunister boluy ke­rek.
Bolishevikting «Alma-ata» degen atau­dy, kórshi «Áuliye-atagha» eliktep qoyghany da belgili. Soghan qaraghanda, kom­munist bolsa da, ishtey qúdaygha se­netin, әuliyeni syilaytyn adam boluy ke­rek. Qazaqta osynday núsqadaghy jer-su ataulary bar ekendigi de belgili. Aq­tauda «Shopan-ata», Jambylda «Qosh­qar-ata» degen jer ataulary bar. Bireuler «Almaty» qazaq tilindegi atau da, «Alma-ata» orys tilindegi atau dey­tin kórinedi. Búl – týsinbestikten tughan aqymaqtyq. Mataev myrza Almatygha ýsh atau beru turaly da pikir bildiripti. Meninshe, әr zattyng bir maghynasy, sol maghynagha berilgen atauy bolmaq. Esh­­kim de Seytqazy Mataevty orys tilinde Stanislav Matveev, al aghyl­shyn tilinde Skrudj Maknab dep ata­may­dy ghoy. Basqa elding azamattary til­derin búrmalasa da, Seytqazy deuge ty­rysatyny belgili. Áriyne, bizde pi­kir bostandyghy bar, sondyqtan
bo­li­­shevik dinshil qazaqtyng pikirin qol­daugha әrkimning de qúqyghy bar, al ma­ghan osy Almaty jaghady.
Ýshinshiden, Semeydi – Abay, Ós­ke­mendi – Qonaev, Pavlodardy – Sәt­baev etuge de qarsymyn. Onyng basty se­bebin basynda aityp ta kettim. Me­nin­she, Semey de, Óskemen de qazaq­sha­­langhan atau dep bilemin. Tek qana osy­ny resmy dengeyde mindetteu jet­­pey jatyr. Qalanyng aty bir ghana nús­qamen jazyluy shart. Sondyqtan «Usti-Kamenogorsk» degen atau resmy qol­danystan tolyq alynyp tastalghany dú­rys. Endi Pavlodardyng atyna ke­leyik. Osydan tórt jyl búryn «Últ tagh­dyry» osy taqyrypqa baylanysty Pav­lodarda dóngelek ýstel ótkizgende de, bireuler «Kereku» núsqasyn qol­da­sa, endi bireuler «Ertis» degen atty úsy­nyp, ózara talas bolghanyna kuә bol­dyq. Meninshe, Petropavl men Pav­lodar qalasynyng attaryn almay ja­typ talasu – sol attyng ózgermey qal­uyna ghana alyp keletin siyaqty! Bas­ty maqsat – sol eki qalagha qanday at beru emes, bizding otarshyldyq ke­ze­ni­mizding tanbasy bolyp túrghan orys- til­di ataudy alyp tastau emes pe! Sol jer­­degi halyqtyng basym kópshiligi Ke­reku men Qyzyljardy úsynsa, bolmas dau­dy quyp ne jynymyz bar?
– Ózgeshe bir súraq. Jalpy, últtyq mem­leket qúruda biz qay elding ýlgisin alu­gha tiyispiz?
– Naqty bir eldi núsqap aitu óte qiyn. Biz ózimizge say keletin barlyq tә­jiriybelerdi paydalana alamyz. Ma­ghan demokratiyalyq qúrylymdary jaq­sy damyghan Europa elderi, onyng ishin­de Fransiya, Germaniya, Angliya, Ita­liya siyaqty últtyq memleketter únay­dy. Áriyne,  últtyq  dәstýrdi  ús­tanu­dan japon eli aldyna jan salmaydy dep bilemin, al memlekettik tilding mә­se­lesi jóninde Fransiya men Izraili mem­leketteri bәrimizge ýlgi bola ala­dy.
– Últtyq iydeya dep jatamyz. «Ol biz­de joq» dep te aitamyz. Nege biz últ­tyq iydeyany Alash azamattarynyng en­bekterinen izdemeymiz?
– Men tarihshy da, sayasattanushy da emespin. Alayda Alashtyng aldy­na qoyghan maqsat-mýddelerining tek bi­reuining ghana jýzege asqanyn ýlken óki­nishpen aitqym keledi. Ol – qazaq­tar­dyng jeke mýftiyat qúruy turaly mә­sele. Al óz basym, últtyq iydeyany – qa­zaqtyng memleketin qúru dep tý­sine­min. Alash arystarynyng da armany osy. Alash­tyng múralaryn zertteu songhy jyl­dary ghana qolgha alynghany belgili, alay­da Túrsyn Júrtbaydy, Mәmbet Qoy­geldinin, Dihan Qamzabekúly men Bey­bit Qoyshybaevtardyng zertteuleri jal­py oqyrmangha tolyq jetken joq dep oilaymyn. Osy mәsele sheshilgen ua­qytta Alash azamattarynyng enbek­te­rining memleketting bolashaghyn anyqtay­tyn iydeyany jasaqtaytyny anyq.
 – Mark Tvenning «tәuelsizdikke qol jetkizgen el sayasy lotereyada pildi út­qanmen birdey, al pildi asyrau kerek» de­gen qanatty sózi bar. Bostan el atan­gha­nymyzgha shiyrek ghasyrgha juyq ua­qyt bolyp qaldy. Biz qanshalyqty etek-jenimizdi jinaghan enseli el atana al­d­yq?
– Etek-jenimizdi jinadyq deu­den aulaqpyn. Biz әli de Kenestik iydeo­logiyanyng jolymen jýrip kele jat­qan siyaqtymyz. Tәuelsizdik alghan kýn­nen bastap, Kenes odaghynyng ishinde bol­ghan respublikalardyng basym kóp­shiligi kommunistik iydeologiya men orys­tan­dyru iydeologiyasynan arylu mә­selesin aldyna qoydy. Totalitarlyq jý­yening әserinen qalyptasqan au­ru­dan tolyqtay qútylmayynsha ja­na, últtyq iydeologiyany endire al­may­tyndyghyn olar jaqsy týsindi. Án­gime memlekettik tu men әnúrandy, el­­­­tan­­bany auystyru emes, adamdardyng mem­leketke kózqarasyn, adam qúqyghy men erkindigine týsinigin, últtyng ta­­riy­­­hy men mәdeniyetine, tili men di­nine kózqarasyn býtindey ózgertude bo­­latyn. Ókinishke qaray, bizding eli­miz­ding alghashqy qadamy – Qazaq res­pub­likasynyng atyn «Qazaqstangha» auys­tyru boldy...
90-jyldardaghy Tәuelsizdik alu­gha baghyttalghan últ-azattyq qoz­gha­­ly­sy­nyng bir qúramdas bóligi – to­taliy­tar­lyq basqaru jýiesin auys­tyryp, de­mok­ratiyalyq jýiege bet búru bo­latyn. Son­dyqtan boluy kerek, búrynghy odaq­taghy kóptegen elder kommunistik iydeo­logiyanyng teoriyasyn jasaushylar men ony jýzege asyrushylardy biylikten alas­tatugha kýsh saldy. Jana sipattaghy ja­na eldi búrynghy iydeologtardyng biy­leui – sol iydeologiyanyng qayta ti­rilui bolyp tabylatyny da aidan anyq mәsele. Pribaltika elderinde kom­partiyanyng basshylary barlyq mem­lekettik basqaru júmystarynan shy­gharyldy (kóp jaghdayda, azamattyq min­ezi bar qaysar jandardyng ózderi-aq «kompartiyanyng sara jolyn» mo­yyn­damaytyn jýiege qyzmet isteuden bas tartty.). Búrynghy kompartiya tariy­hy­nan ne ghylymy kommunizmnen ataq, lauazym alghan, oqytushy bol­ghan doktorlar «jalghan ghylymdy na­sihattaghany ýshin» zang boyynsha jú­mystan shygharyldy. Kommunistik iydeologiyany halyqtyng sanasyna sin­diru ýshin jasalynghan belgiler (es­kertkishter, qala, kóshe attary) aly­nyp tastaldy, iydeologiyalyq maq­sattaghy kino-teleónimder kórse­til­meytin boldy, t.t. Sonymen qatar Kenes ókimeti kezindegi syrtqy jәne ishki sayasy qatelikter jana túrghydan ba­ghalandy.
Al bizde kompartiyanyng tarihynan sa­­baq bergen ghalymdar, bir kýnning ishin­­de «Qazaqstan tarihynyn» ma­ma­­ny, al ómir boyy Qúdaydyng joq eken­­digin ghylymy týrde dәleldegen ateiy­zmning bilikti ghúlamalary «Dinning ta­­rihynan» sabaq bere bastady. Me­nin­she, búl jaghday qazaq tili mama­ny­nyng kvanttyq fizikadan dәris oquynan birde kem emes. Tәuelsizdik ýshin totalitarlyq jýiege qarsy shyqqan jeltoqsandyqtargha eskertkish qoigha jaramaghan oblys basshylary, basqa elge baryp, basqynshylyq so­ghys jýrgizgen adamdargha (olardyng tagh­­dyrlary ayanyshty ekendigin, Ke­nes iydeologiyasynyng qúrbandary  eken­digin moyyndaymyn, biraq ózining elin, jerin qorghamaghan adamdargha eskertkish qong – aqylgha syimaydy) arnap oblys or­talyqtarynda eskertkishter qoya bas­tadyq. Osydan bes-alty jyl bú­ryn Qazaqstan komsomoldarynyng óz­derining toylaryn ashyqtan-ashyq dýrildep ótkizgenderi de osy ke­nestik iydeologiyanyng tolyqtay saq­talghanynyng kuәsi. Almatynyng atyn auystyru turaly mәseleni de kóterip jatyr... Biz Qazaq eli bo­lyp etek-jenimizdi jinap aludyng or­n­y­na búrynghy kenestik jýiening sar­qynshaghynan aryla almay jatyrmyz.
– Belgili qogham qayratkeri Amangeldi Aytaly: «Jahandanu, amerikalanu, orys­tanu ýrdisteri ýlken qarqynmen jýrip jatqan tústa, mәdeny ekspansiya býgin onsyz da qazaq mәdeniyetine qauip tóngizip túrghanda, últtyq túghyrymyz, tilimiz ben mәdeniyetimizden basqa tilge mәdeniyetke ótu qateri bar» deydi latyn әlipbiyine kóshuge baylanysty. Qanday uәjiniz bar?
– Orystar bizge ózining iydeo­lo­giya­syn ótkizu ýshin, әlipbiyimizdi ózgertip, óz­de­rining jazghanyn erkin oqugha alyp kel­di. Búl әlipbiyden qútylu – 20-30 jyl­dan keyin orystyng búqaralyq aq­parat qúraldaryn bizding nemere, shó­berelerimiz oqy almaytyn, týsine al­maytyn jaghdaygha alyp kelse, men – riy­zamyn. Áriyne, bes jyldyng ishinde til­dik reforma jasalmaytyny anyq. Búl tek qana dybystardyng qabyghyn auys­tyru emes, songhy uaqytta qajet­tili­gi jetken til ghylymynyng birneshe salasyn janartu, naqtylau, ashyghyn aitsaq, reformalau. Alayda óz basym, eger fonetik ghalymdardyng qolynan kelse, jalpy, týrki әlipbiyine kóshkendi qalar edim. Búl qanymyz bir týrki әle­mining ruhany jaqyndasuynyng ózegi bolary dausyz. Degenmen búl mәsele tek qana «sayasy tәsil retinde kóterildi me» degen qaupim de joq emes.
– Últ «qaranghy», «qauqarsyz», «kóm­bis» bolsa, oghan – intelliygensiya ki­nәli dep jatamyz. Býgingi qoghamda ziya­ly qauymnyng róli qanshalyqty ai­shyqty?
– Qazaqtar ýshin aty halyqqa  ta­­ny­mal, aqyn, jazushy, artist, sport­shy­lardyng barlyghy – kýresker siyaqty kó­rinedi, solay qabyldanady. Onyng se­bebi – dәstýrli qazaq ómirindegi ta­­lant­ty adamdardyng alatyn orny, at­qa­ratyn róline baylanysty siyaqty. Bir­jan da, Jayau músa da, Baluan Sho­laq pen Mahambetter óz oilaryn býk­pesiz aityp, sonyng saldarynan zor­­lyq kórgen, sol әdiletsizdikke qar­­sy kýresip ketken jandar. Búl dәs­­týr HH ghasyrdyng basynda da saq­tal­dy. Qazaq oqyghandary últtyng bo­lashaghyn oilady. Últtyq memleket ornatu isine jandaryn sala kiristi. 30-jyldary Kenes ókimeti olardy qyryp tastasa da, 50-jyldary ziyaly qauym taghy da bas kóterdi (Esenberliyn, Bek­ma­hanov, t.b.). Qazaq ziyalylaryn atyp, asyp tauysa almaytyndaryn bil­gen kommunistik biylik osy uaqytta ja­na tәsilge kóshedi. Tvorchestvolyq ziya­ly qauym ókilderine san týrli odaq­tar qúrylyp, qonyr ýstel, qara te­lefon beriledi, tvorchestvolyq ýi­­lerge demaldyryp, kitaptaryn jýz­deg­en myng tirajben shygharady, t.t. Bú­ryn últy ýshin janyn beretin ziya­ly qauym, baquatty ómiri ýshin aryn beretin jasqanshaq, ekijýzdi to­byrgha ainaldy. Áriyne, olardyng ta­lanttary joghalyp ketken joq, biraq azamattyqtarynan ada boldy. Al ta­lantqa bas iyetin qazaq halqy olardy tóbelerine kóterulerin toqtatqan joq... Jana qazaq ziyalylarynyng bet- perdesi 1986 jyly, Jeltoqsan kó­te­rilisi kezinde kórindi dep bilemin. Eng ókinishtisi, sol uaqyttaghy últtyng úlan­daryn jalmaghan oqighagha ziyaly qauym ókil­derining eshqaysysy ózining ókinishin bildirmedi. Meninshe, ziyaly dep atala­tyn qauymnyng ómirlik kredolary sol dengeyde qalghan siyaqty. Osydan eki jyl búryn Biybigýl Tólegenovanyng qa­zaq tiline qatysty is-әreketi – osy­ny dәleldeydi. Al jastar talant pen azamattyq kózqarastyng bir úghym emes ekenin bilip ósse bolghany.
– Últshyl bolu jaqsy ma, jaman ba?
– Qazaqtyng barlyghy – últshyl. Últ­shyldyq bizding qanymyzda, jýre­gi­mizding týkpirinde, miymyzdyng qyr­tysynda bar. Últshyldyq – últtyng ba­syna, bolashaghyna qauir tóngende ghan­a sayasy baghyt esebinde ashyq kórinis be­redi. Últyna qyzmet etu – sóz joq, qa­siyetti enbek.
– Ángimenizge raqmet.

Abai.kz