ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ ىشىندە ميلليونداعان قازاقتار دا بار
– جاقىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ حح سەسسياسى «ءبىر حالىق – ءبىر ەل – ءبىر تاعدىر» دەگەن اتاۋمەن وتكەنى بەلگىلى. جيىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «اسسامبلەيانىڭ ەڭ باستى مىندەتى – ەلىمىزدەگى قوعامدىق كەلىسىم. ال ۇلتارالىق تاتۋلىق ماسەلەسى اسسامبلەيانىڭ سان قىرلى قىزمەتىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. قازاقستانداعى قوعامدىق كەلىسىم، ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ كەلىسىمى ەكەنىن مىقتاپ ەستە ۇستاعان ابزال. تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىق ەل يەسى رەتىندە ەڭ الدىمەن قازاققا كەرەك! قازاقتىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگى مىقتى بولمايىنشا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىق كەلبەتىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس» دەدى. سونداي-اق ەلباسى «قازىرگى كەزەڭدە ءبىرىنشى ورىنعا «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بىرلىك ۇدەرىسىندەگى ءرولىن نىعايتۋ مىندەتى شىعىپ وتىرعاندىعىن» تىلگە تيەك ەتتى. بيىك مىنبەردەن قازاق ماسەلەسى قايتا كوتەرىلە باستادى.
– جاقىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ حح سەسسياسى «ءبىر حالىق – ءبىر ەل – ءبىر تاعدىر» دەگەن اتاۋمەن وتكەنى بەلگىلى. جيىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «اسسامبلەيانىڭ ەڭ باستى مىندەتى – ەلىمىزدەگى قوعامدىق كەلىسىم. ال ۇلتارالىق تاتۋلىق ماسەلەسى اسسامبلەيانىڭ سان قىرلى قىزمەتىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. قازاقستانداعى قوعامدىق كەلىسىم، ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ كەلىسىمى ەكەنىن مىقتاپ ەستە ۇستاعان ابزال. تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىق ەل يەسى رەتىندە ەڭ الدىمەن قازاققا كەرەك! قازاقتىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگى مىقتى بولمايىنشا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىق كەلبەتىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس» دەدى. سونداي-اق ەلباسى «قازىرگى كەزەڭدە ءبىرىنشى ورىنعا «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بىرلىك ۇدەرىسىندەگى ءرولىن نىعايتۋ مىندەتى شىعىپ وتىرعاندىعىن» تىلگە تيەك ەتتى. بيىك مىنبەردەن قازاق ماسەلەسى قايتا كوتەرىلە باستادى.
– بيىك مىنبەردەن قازاق ماسەلەسى 1989 جىلدان باستاپ كوتەرىلىپ كەلەدى. بىرەۋلەر ءوز پىكىرىن جان-جاعىنا قاراپ جالتاقتاپ ايتسا، ەندى بىرەۋلەر ىشقىنا ايقايلاپ ايتتى. وكىنىشكە قاراي، سوزدەن ىسكە كوشۋ ءالى دە كەيىنگە قالىپ كەلەدى. مەنىڭشە، اسسامبلەيانىڭ باستى مىندەتى – عاسىرلار بويى بوداندىقتا بولعان قازاق ەلىنىڭ ءوز الدىنا تۋ كوتەرىپ، مەملەكەتتىك بولعانىنا كومەكتەسۋ، سول ەلدىڭ ىرگەتاسىن بىرلەسىپ قالاۋ بولۋى كەرەك. قازاق مەملەكەتىنىڭ – وزدەرىنىڭ دە مەملەكەتى ەكەندىگىن تۇسىنبەي جاتقان دياسپورا وكىلدەرىنە ءتۇسىندىرۋ، ال ءالى دە ءححى عاسىر ءۇشىن ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى بولىپ تابىلاتىن ۇلى ورىستىق، ۇلى دەرجاۆالىق يدەولوگيانىڭ شىرماۋىنان قۇتىلا الماي جۇرگەندەردى ورنىنا قويا ءبىلۋ. ارينە، مەملەكەتتىڭ وزەگى بولىپ وتىرعان قازاقتىڭ وزىندە بىرلىك بولماسا، جان-جاققا قاراعىشتاپ، الاڭداپ وتىرعان، اشىعىن ايتساق، كوپشىلىگى ءالى دە بولسا كەڭەستىك زاماندى اڭسايتىن، قازاقتىڭ مەملەكەت بولۋىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ بوتەن جولعا ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، سوڭعى ۋاقىتتا كۇن تارتىبىنە قازاقتىڭ بىرلىگىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى دە اشىق قويىلا باستادى. ونىڭ سەبەبى – قازاق ۇلتىنىڭ ىشىندەگى ءبولىنىس پروتسەسىنىڭ تەرەڭدەۋى. تىلگە بايلانىستى – «تازا قازاق»، «شالا قازاق»، «ءورىستىلدى قازاق» بولىپ بولىنسەك، ءدىني سەنىم جاعىنان – «سالافيتتەر»، «ياسساۋيشىلەر»، ت.ب. بولىپ بولىنۋدەمىز. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەيدى قازاق...
ءبىزدىڭ تاعى ءبىر باستى قاتەمىز – ءوزىمىز اياعىمىزدان تۇرماي جاتىپ، «وسى جەردىڭ يەسى ءبىز عوي، باسقالارعا قولداۋ كورسەتەيىك، سۇيەۋ بولايىق» دەگەنىمىز. كەڭەستىك پسيحولوگياداعى، ورىستىق تاربيە العان ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى ءبىزدىڭ جاقسى نيەتىمىزدى قورقاقتىق، جاسقانشاقتىق، رۋحى تۇسكەندىك، باسىلىپ قالعاندىق دەپ ءتۇسىندى. بىرەۋگە دەمەۋ بولۋى ءۇشىن، ءوزىڭ دە كەۋدەڭدى كوتەرىپ ءجۇرۋىڭ كەرەك قوي. سوندىقتان بولۋى كەرەك، كوپتەگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى «قازاق مەملەكەتى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەگەنى (تۇسىنگىسى كەلمەگەنى) بىلاي تۇرسىن، قاباقتارىن قارس ءتۇيىپ، تىرجيا قارسى الاتىن بولدى.
– وسى جيىندا ەلباسى: «قوعامدى تاستاي قاتىرىپ، تۇتاستىراتىن فاكتور كەرەك، ول – قازاق ءتىلى بولماق! قازاق جەرى 100-دەن استام ەتنوستى بىرىكتىردى. ارينە، وسىناۋ بارلىق ەتنيكالىق ارالۋاندىلىق ءبىر ۇلتقا اينالۋى ءۇشىن جاقسى «تسەمەنت» كەرەك. وسى ورايدا بۇگىندە ۇلتتى «تسەمەنتتەيتىن» باستى فاكتور – مەملەكەتتىڭ ءتىلى – قازاق ءتىلى بولىپ تابىلادى! – دەگەندى دە ايتتى. ءسال ارى تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، وسىدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن الاشوردا ازاماتتارى، حالىقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان اعارتۋشى توپ قازاقتىڭ ءتىلى ءۇشىن كۇرەستى. ءدال سول ماسەلە قازىر تاعى الدىمىزدان شىعىپ وتىر. ەگەمەندىگىمىزدىڭ ءبىر كەپىلى بولاتىن انا ءتىلىمىزدىڭ ءالى كۇنگە ءوز ەلىندە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشۋى نەلىكتەن؟
– ءبارى دۇرىس! الايدا وسى ءسوز 1989 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى، ال قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قىزمەت ەتەتىن دەڭگەيگە كوتەرىلگەن جوق. اشىعىن ايتۋ كەرەك، شيرەك عاسىر وتسە دە، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق تىلىنە – وزدەرىنىڭ مەملەكەتتەرىنىڭ تىلىنە دەگەن كوزقاراسى سىن كوتەرمەيدى. سلاۆيان تەكتىلەردى بىلاي قويعاندا، ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقپىز دەپ جۇرگەن تۋىسقان ۇلت وكىلدەرىنىڭ وزدەرى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بولاشاعىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. ءبىر عانا مىسال: 2006 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا، بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ الدىندا قىرعىز باۋىرلار كەلەدى. ولاردىڭ 27 پايىزى بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. ال ۇيعىر باۋىرلاردىڭ 7 پايىزى عانا قازاق مەكتەبىنە بارادى ەكەن دە، 57 پايىزى ورىس مەكتەبىندە وقيدى...
ءبىزدىڭ قوعامنىڭ تىلدىك بەلگىسىنە قاراپ ەكىگە جارىلعانى دا ەشكىمدى تاڭعالدىرمايدى. ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءورىستىلدى قاۋىم مەن قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ وقيتىن كىتابى دا، كورەتىن كينوسى مەن حابارلارى دا، اڭگىمەلەرىنىڭ تاقىرىپتارى دا ءارتۇرلى. كەرەك دەسەڭىز، بىزدەر ءارتۇرلى وقيعالارعا ءتۇرلى باعا بەرەمىز (اسىرەسە، شاڭىراق وقيعاسىنا، جەلتوقسانعا، نەمەسە جاڭاوزەن وقيعاسىنا ەكىتىلدىك ورتانىڭ ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى پىكىر بىلدىرگەنى ءبارىمىزدى دە ويلاندىرۋى كەرەك.) بىرتىلدىك قاۋىمنىڭ دۇرىس دەگەنى ەكىنشىسى ءۇشىن تەرىس دەگەن باعا الادى... بۇل ارالۋاندىق ماقسات بىرلىگىنە الىپ كەلەدى دەپ ەشكىم دە ايتا المايتىن بولار. اسىرەسە، قازاق ۇلتىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە، ونىڭ شەشىلۋ جولدارىنا دەگەن ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ كوزقاراسى سىن كوتەرمەيدى. بۇل تەك «لاد» نە «سلاۆيان، ورىس جانە كازاك ۇيىمدارىنىڭ اسسسوتسياتسياسى» سياقتى ءبىردى-ەكىلى ۇيىمداردىڭ ۇندەۋلەرىنەن ەمەس، قاراپايىم ادامدارمەن پىكىرلەسكەندە دە اشىق كوزگە تۇسەدى. جەر-سۋ اتاۋلارىن وزگەرتىپ، تاريحي اتاۋلارىن قايتارۋ ماسەلەسىنەن باستاپ، قازاق مەكتەپتەرىن اشۋ ماسەلەسىنە دەيىن ءبىزدىڭ الدىمىزدان تۇسىنىستىك پەن قولداۋدىڭ ورنىنا ءۇنسىز، دالەلسىز، ىشكى قارسىلىق شىعادى. ارينە، مۇمكىن، مەنىڭ بۇل جەكە پىكىرىم – تىم قاتاڭ باعا بولار، بىراق اۋرۋىن جاسىرعان...
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل جەردە ۇلتتىق نە ۇلتارالىق ماسەلە ىزدەۋدىڭ دە قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ ىشىندە ميلليونداعان قازاقتار دا بار. كەيدە ولاردىڭ قازاق ماسەلەسىنە قارسىلىقتارى باسقا ۇلت وكىلدەرىن جولدا قالدىرادى. مەنىڭشە، ءورىستىلدى قاۋىم قازاق تاريحىن، قازاق مادەنيەتىن، قازاق يدەياسىن، قازاق پروبلەماسىن ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ پروبلەماسى ەسەبىندە تۇسىنبەسە، وسى جاعداي ءدال وسى قالپىندا ساقتالادى. ال قازاق ماسەلەسىن ءبىلۋ – قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدەن باستالادى. دەمەك، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ – مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاسۋ، نەمەسە كورشىڭمەن ءتۇسىنىسۋ عانا ەمەس، الەۋمەتتىك، ۇلتارالىق، ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ دا كەپىلى.
بۇگىنگى قولدانىستاعى «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ (قوستىلدىلىكتى دامىتاتىن، ساقتايتىن، قولدانۋعا ماجبۇرلەيتىن زاڭ!) قازىرگى كۇردەلى قوعامدىق ءومىردىڭ سۇرانىسىنا ساي ەمەس ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى قازىرگى ءومىردىڭ تالاپتارىنا ساي ەتىپ قابىلدايتىن ۋاقىت جەتتى. سول زاڭدا، «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىندا كورسەتىلگەندەي، مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەۋ ماسەلەسى قويىلۋى قاجەت. ەكىنشى قادام – مەملەكەتتىك بالاباقشالاردى، مۇمكىندىگى بولسا، مەكتەپتەردى تولىقتاي قازاق تىلىنە كوشىرۋ بولۋى شارت.
– ۇلتتىڭ جاناشىرى بولۋى ءتيىس ۇلتتىق باعىتتاعى قوعامدىق قوزعالىس-تار نەمەن اينالىسۋدا؟ ولاردىڭ ءۇنى سوڭعى كەزدە نەگە ەستىلمەيدى؟ بۇعان قانداي ءۋاج ايتاسىز؟
– ۇلتتىڭ جاناشىرى – سول ۇلتتىڭ بارلىق وكىلدەرى دەپ بىلەمىن. ال ۇلتتىق باعىتتاعى قوعامدىق ۇيىمدارعا كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ مىندەتى – بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى كورسەتىپ باستاما كوتەرۋ (مىسالى، ونوماستيكا ماسەلەسى نەمەسە كوشى-قون ماسەلەسى، ت.ب.) جانە سول ماسەلەگە قوعامدىق كوزقاراس قالىپتاستىرۋ. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى ۇلتتىق ۇيىمدار ساۋساقپەن سانارلىق. مەنىڭشە، بىزدەر جامال اپاي سياقتى «ايتا-ايتا شارشاعان» كەزەڭگە جەتكەن سياقتىمىز. قازاق قاۋىمى «دۇرىس، ءاي، اتاڭنان اينالايىن» دەيدى دە... ومىردە بىتپەيتىن كۇيبەڭ تىرشىلىكتەرىن جالعاستىرادى، ال بيلىك «دۇرىس قوي، بىراق اسىقپايىق، ءبارىبىر كۇندە جاسالمايدى» دەپ اقىل ايتادى. زيالى قاۋىم دەپ اتالاتىن توپ دا باياعى 90-جىلدارداعى كۇيلەرىنەن تايماي، پرەزيدەنتتىڭ ستيپەندياسى قاشان بولار ەكەن دەپ، قالعىپ وتىر...
ەكىنشىدەن، قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستاردىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى بارلىق كوزى اشىق ازاماتتارعا جەتتى، قولداۋ تاپتى دەپ ويلايمىن. ەندىگى كەزەك – بيلىكتە. ولار قولدارىندا بار تەتىكتى پايدالانا وتىرىپ، ۇلتتىڭ جانىپ تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋى شارت. ارينە، قوعامدىق-ساياسي كۇشتەر كەيدە، بيلىكتى ماجبۇرلەۋ ماقساتىندا، پويىزداردى توقتاتىپ، جولداردى جاۋىپ، كوشەگە ادامداردى دا شىعارا الادى (ولاردىڭ بارلىعىن 90-جىلدارى ءتيىمدى ءتاسىل رەتىندە قولدانعانبىز دا), بىراق 70 پايىز بولعان قازاقتىڭ ءوز ەلىندە وتىرىپ، ءوزىنىڭ ماسەلەسىن راديكالدى تاسىلدەردى قولدانباي-اق شەشۋگە بولادى دەپ ويلايمىن.
– قوعامدا ەلىمىزدەگى بىرقاتار قالالاردىڭ اتاۋىن ايىرباستاۋ جايىندا اڭگىمەلەر ايتىلا باستادى. الماتىنى – الما-اتا، سەمەيدى – اباي، وسكەمەندى – قوناەۆ، پاۆلوداردى – ساتباەۆ دەگەن سياقتى. بۇل ماسەلە قانشالىقتى قاجەت؟
– بىرىنشىدەن، قالالارعا، ەلدى مەكەندەرگە ادامنىڭ اتىن بەرۋگە تولىق قارسىمىن. «ۇلت تاعدىرى» دايىنداعان «ونوماستيكا تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسىنا بىزدەر وسىنداي باپ تا ەنگىزگەنبىز. ەرتەڭ سايقال ساياسات وزگەرگەندە، ادامعا كوزقاراستىڭ دا وزگەرەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. تاريحتا ەكى-ءۇش ادامنىڭ اتىن اۋىستىرىپ ۇلگىرگەن قالالار دا بار. (كەشەگى ۇلى لەنيننىڭ اتىن نەمەرەمىز تۇگىل، بالالارىمىز دا بىلمەيدى...)
ەكىنشىدەن، «الما-اتانى» ۇسىنىپ جۇرگەندەر – ءبىزدىڭ قالامىزعا 20-جىلدارى وسى اتتى بەرگەن بولشەۆيكتى ء(وزى – قازاق ازاماتى) قولداۋشى كوممۋنيستەر عانا. مەنىڭشە، سەيدۋمانوۆ تا، ماتاەۆ تا ناعىز قايتپاس كوممۋنيستەر بولۋى كەرەك.
بولشەۆيكتىڭ «الما-اتا» دەگەن اتاۋدى، كورشى «اۋليە-اتاعا» ەلىكتەپ قويعانى دا بەلگىلى. سوعان قاراعاندا، كوممۋنيست بولسا دا، ىشتەي قۇدايعا سەنەتىن، اۋليەنى سىيلايتىن ادام بولۋى كەرەك. قازاقتا وسىنداي نۇسقاداعى جەر-سۋ اتاۋلارى بار ەكەندىگى دە بەلگىلى. اقتاۋدا «شوپان-اتا»، جامبىلدا «قوشقار-اتا» دەگەن جەر اتاۋلارى بار. بىرەۋلەر «الماتى» قازاق تىلىندەگى اتاۋ دا، «الما-اتا» ورىس تىلىندەگى اتاۋ دەيتىن كورىنەدى. بۇل – تۇسىنبەستىكتەن تۋعان اقىماقتىق. ماتاەۆ مىرزا الماتىعا ءۇش اتاۋ بەرۋ تۋرالى دا پىكىر ءبىلدىرىپتى. مەنىڭشە، ءار زاتتىڭ ءبىر ماعىناسى، سول ماعىناعا بەرىلگەن اتاۋى بولماق. ەشكىم دە سەيتقازى ماتاەۆتى ورىس تىلىندە ستانيسلاۆ ماتۆەەۆ، ال اعىلشىن تىلىندە سكرۋدج ماكناب دەپ اتامايدى عوي. باسقا ەلدىڭ ازاماتتارى تىلدەرىن بۇرمالاسا دا، سەيتقازى دەۋگە تىرىساتىنى بەلگىلى. ارينە، بىزدە پىكىر بوستاندىعى بار، سوندىقتان
بولشەۆيك ءدىنشىل قازاقتىڭ پىكىرىن قولداۋعا اركىمنىڭ دە قۇقىعى بار، ال ماعان وسى الماتى جاعادى.
ۇشىنشىدەن، سەمەيدى – اباي، وسكەمەندى – قوناەۆ، پاۆلوداردى – ساتباەۆ ەتۋگە دە قارسىمىن. ونىڭ باستى سەبەبىن باسىندا ايتىپ تا كەتتىم. مەنىڭشە، سەمەي دە، وسكەمەن دە قازاقشالانعان اتاۋ دەپ بىلەمىن. تەك قانا وسىنى رەسمي دەڭگەيدە مىندەتتەۋ جەتپەي جاتىر. قالانىڭ اتى ءبىر عانا نۇسقامەن جازىلۋى شارت. سوندىقتان «ۋست-كامەنوگورسك» دەگەن اتاۋ رەسمي قولدانىستان تولىق الىنىپ تاستالعانى دۇرىس. ەندى پاۆلوداردىڭ اتىنا كەلەيىك. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن «ۇلت تاعدىرى» وسى تاقىرىپقا بايلانىستى پاۆلوداردا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزگەندە دە، بىرەۋلەر «كەرەكۋ» نۇسقاسىن قولداسا، ەندى بىرەۋلەر «ەرتىس» دەگەن اتتى ۇسىنىپ، ءوزارا تالاس بولعانىنا كۋا بولدىق. مەنىڭشە، پەتروپاۆل مەن پاۆلودار قالاسىنىڭ اتتارىن الماي جاتىپ تالاسۋ – سول اتتىڭ وزگەرمەي قالۋىنا عانا الىپ كەلەتىن سياقتى! باستى ماقسات – سول ەكى قالاعا قانداي ات بەرۋ ەمەس، ءبىزدىڭ وتارشىلدىق كەزەڭىمىزدىڭ تاڭباسى بولىپ تۇرعان ورىس- ءتىلدى اتاۋدى الىپ تاستاۋ ەمەس پە! سول جەردەگى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى كەرەكۋ مەن قىزىلجاردى ۇسىنسا، بولماس داۋدى قۋىپ نە جىنىمىز بار؟
– وزگەشە ءبىر سۇراق. جالپى، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدا ءبىز قاي ەلدىڭ ۇلگىسىن الۋعا ءتيىسپىز؟
– ناقتى ءبىر ەلدى نۇسقاپ ايتۋ وتە قيىن. ءبىز وزىمىزگە ساي كەلەتىن بارلىق تاجىريبەلەردى پايدالانا الامىز. ماعان دەموكراتيالىق قۇرىلىمدارى جاقسى دامىعان ەۋروپا ەلدەرى، ونىڭ ىشىندە فرانتسيا، گەرمانيا، انگليا، يتاليا سياقتى ۇلتتىق مەملەكەتتەر ۇنايدى. ارينە، ۇلتتىق ءداستۇردى ۇستانۋدان جاپون ەلى الدىنا جان سالمايدى دەپ بىلەمىن، ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى جونىندە فرانتسيا مەن يزرايل مەملەكەتتەرى بارىمىزگە ۇلگى بولا الادى.
– ۇلتتىق يدەيا دەپ جاتامىز. «ول بىزدە جوق» دەپ تە ايتامىز. نەگە ءبىز ۇلتتىق يدەيانى الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن ىزدەمەيمىز؟
– مەن تاريحشى دا، ساياساتتانۋشى دا ەمەسپىن. الايدا الاشتىڭ الدىنا قويعان ماقسات-مۇددەلەرىنىڭ تەك بىرەۋىنىڭ عانا جۇزەگە اسقانىن ۇلكەن وكىنىشپەن ايتقىم كەلەدى. ول – قازاقتاردىڭ جەكە ءمۇفتيات قۇرۋى تۋرالى ماسەلە. ال ءوز باسىم، ۇلتتىق يدەيانى – قازاقتىڭ مەملەكەتىن قۇرۋ دەپ تۇسىنەمىن. الاش ارىستارىنىڭ دا ارمانى وسى. الاشتىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋ سوڭعى جىلدارى عانا قولعا الىنعانى بەلگىلى، الايدا تۇرسىن جۇرتبايدى، مامبەت قويگەلدىنىڭ، ديحان قامزابەكۇلى مەن بەيبىت قويشىباەۆتاردىڭ زەرتتەۋلەرى جالپى وقىرمانعا تولىق جەتكەن جوق دەپ ويلايمىن. وسى ماسەلە شەشىلگەن ۋاقىتتا الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن انىقتايتىن يدەيانى جاساقتايتىنى انىق.
– مارك تۆەننىڭ «تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەل ساياسي لوتەرەيادا ءپىلدى ۇتقانمەن بىردەي، ال ءپىلدى اسىراۋ كەرەك» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. بوستان ەل اتانعانىمىزعا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بولىپ قالدى. ءبىز قانشالىقتى ەتەك-جەڭىمىزدى جيناعان ەڭسەلى ەل اتانا الدىق؟
– ەتەك-جەڭىمىزدى جينادىق دەۋدەن اۋلاقپىن. ءبىز ءالى دە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ جولىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان سياقتىمىز. تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ، كەڭەس وداعىنىڭ ىشىندە بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوممۋنيستىك يدەولوگيا مەن ورىستاندىرۋ يدەولوگياسىنان ارىلۋ ماسەلەسىن الدىنا قويدى. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان اۋرۋدان تولىقتاي قۇتىلمايىنشا جاڭا، ۇلتتىق يدەولوگيانى ەندىرە المايتىندىعىن ولار جاقسى ءتۇسىندى. اڭگىمە مەملەكەتتىك تۋ مەن ءانۇراندى، ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ ەمەس، ادامداردىڭ مەملەكەتكە كوزقاراسىن، ادام قۇقىعى مەن ەركىندىگىنە تۇسىنىگىن، ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە، ءتىلى مەن دىنىنە كوزقاراسىن بۇتىندەي وزگەرتۋدە بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ العاشقى قادامى – قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىن «قازاقستانعا» اۋىستىرۋ بولدى...
90-جىلدارداعى تاۋەلسىزدىك الۋعا باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ءبىر قۇرامداس بولىگى – توتاليتارلىق باسقارۋ جۇيەسىن اۋىستىرىپ، دەموكراتيالىق جۇيەگە بەت بۇرۋ بولاتىن. سوندىقتان بولۋى كەرەك، بۇرىنعى وداقتاعى كوپتەگەن ەلدەر كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ تەورياسىن جاساۋشىلار مەن ونى جۇزەگە اسىرۋشىلاردى بيلىكتەن الاستاتۋعا كۇش سالدى. جاڭا سيپاتتاعى جاڭا ەلدى بۇرىنعى يدەولوگتاردىڭ بيلەۋى – سول يدەولوگيانىڭ قايتا ءتىرىلۋى بولىپ تابىلاتىنى دا ايدان انىق ماسەلە. پريبالتيكا ەلدەرىندە كومپارتيانىڭ باسشىلارى بارلىق مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇمىستارىنان شىعارىلدى (كوپ جاعدايدا، ازاماتتىق مىنەزى بار قايسار جانداردىڭ وزدەرى-اق «كومپارتيانىڭ سارا جولىن» مويىندامايتىن جۇيەگە قىزمەت ىستەۋدەن باس تارتتى.). بۇرىنعى كومپارتيا تاريحىنان نە عىلىمي كوممۋنيزمنەن اتاق، لاۋازىم العان، وقىتۋشى بولعان دوكتورلار «جالعان عىلىمدى ناسيحاتتاعانى ءۇشىن» زاڭ بويىنشا جۇمىستان شىعارىلدى. كوممۋنيستىك يدەولوگيانى حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭدىرۋ ءۇشىن جاسالىنعان بەلگىلەر (ەسكەرتكىشتەر، قالا، كوشە اتتارى) الىنىپ تاستالدى، يدەولوگيالىق ماقساتتاعى كينو-تەلەونىمدەر كورسەتىلمەيتىن بولدى، ت.ت. سونىمەن قاتار كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى سىرتقى جانە ىشكى ساياسي قاتەلىكتەر جاڭا تۇرعىدان باعالاندى.
ال بىزدە كومپارتيانىڭ تاريحىنان ساباق بەرگەن عالىمدار، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە «قازاقستان تاريحىنىڭ» مامانى، ال ءومىر بويى قۇدايدىڭ جوق ەكەندىگىن عىلىمي تۇردە دالەلدەگەن اتەيزمنىڭ بىلىكتى عۇلامالارى «ءدىننىڭ تاريحىنان» ساباق بەرە باستادى. مەنىڭشە، بۇل جاعداي قازاق ءتىلى مامانىنىڭ كۆانتتىق فيزيكادان ءدارىس وقۋىنان بىردە كەم ەمەس. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى شىققان جەلتوقساندىقتارعا ەسكەرتكىش قويۋعا جاراماعان وبلىس باسشىلارى، باسقا ەلگە بارىپ، باسقىنشىلىق سوعىس جۇرگىزگەن ادامدارعا (ولاردىڭ تاعدىرلارى ايانىشتى ەكەندىگىن، كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ قۇرباندارى ەكەندىگىن مويىندايمىن، بىراق ءوزىنىڭ ەلىن، جەرىن قورعاماعان ادامدارعا ەسكەرتكىش قويۋ – اقىلعا سىيمايدى) ارناپ وبلىس ورتالىقتارىندا ەسكەرتكىشتەر قويا باستادىق. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن قازاقستان كومسومولدارىنىڭ وزدەرىنىڭ تويلارىن اشىقتان-اشىق دۇرىلدەپ وتكىزگەندەرى دە وسى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تولىقتاي ساقتالعانىنىڭ كۋاسى. الماتىنىڭ اتىن اۋىستىرۋ تۋرالى ماسەلەنى دە كوتەرىپ جاتىر... ءبىز قازاق ەلى بولىپ ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ الۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەنىڭ سارقىنشاعىنان ارىلا الماي جاتىرمىز.
– بەلگىلى قوعام قايراتكەرى امانگەلدى ايتالى: «جاھاندانۋ، امەريكالانۋ، ورىستانۋ ۇردىستەرى ۇلكەن قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتقان تۇستا، مادەني ەكسپانسيا بۇگىن ونسىز دا قازاق مادەنيەتىنە قاۋىپ تونگىزىپ تۇرعاندا، ۇلتتىق تۇعىرىمىز، ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن باسقا تىلگە مادەنيەتكە ءوتۋ قاتەرى بار» دەيدى لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە بايلانىستى. قانداي ءۋاجىڭىز بار؟
– ورىستار بىزگە ءوزىنىڭ يدەولوگياسىن وتكىزۋ ءۇشىن، ءالىپبيىمىزدى وزگەرتىپ، وزدەرىنىڭ جازعانىن ەركىن وقۋعا الىپ كەلدى. بۇل الىپبيدەن قۇتىلۋ – 20-30 جىلدان كەيىن ورىستىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن ءبىزدىڭ نەمەرە، شوبەرەلەرىمىز وقي المايتىن، تۇسىنە المايتىن جاعدايعا الىپ كەلسە، مەن – ريزامىن. ارينە، بەس جىلدىڭ ىشىندە تىلدىك رەفورما جاسالمايتىنى انىق. بۇل تەك قانا دىبىستاردىڭ قابىعىن اۋىستىرۋ ەمەس، سوڭعى ۋاقىتتا قاجەتتىلىگى جەتكەن ءتىل عىلىمىنىڭ بىرنەشە سالاسىن جاڭارتۋ، ناقتىلاۋ، اشىعىن ايتساق، رەفورمالاۋ. الايدا ءوز باسىم، ەگەر فونەتيك عالىمداردىڭ قولىنان كەلسە، جالپى، تۇركى الىپبيىنە كوشكەندى قالار ەدىم. بۇل قانىمىز ءبىر تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني جاقىنداسۋىنىڭ وزەگى بولارى داۋسىز. دەگەنمەن بۇل ماسەلە تەك قانا «ساياسي ءتاسىل رەتىندە كوتەرىلدى مە» دەگەن قاۋپىم دە جوق ەمەس.
– ۇلت «قاراڭعى»، «قاۋقارسىز»، «كومبiس» بولسا، وعان – ينتەلليگەنتسيا كiنالi دەپ جاتامىز. بۇگىنگى قوعامدا زيالى قاۋىمنىڭ ءرولى قانشالىقتى ايشىقتى؟
– قازاقتار ءۇشىن اتى حالىققا تانىمال، اقىن، جازۋشى، ارتيست، سپورتشىلاردىڭ بارلىعى – كۇرەسكەر سياقتى كورىنەدى، سولاي قابىلدانادى. ونىڭ سەبەبى – ءداستۇرلى قازاق ومىرىندەگى تالانتتى ادامداردىڭ الاتىن ورنى، اتقاراتىن رولىنە بايلانىستى سياقتى. ءبىرجان دا، جاياۋ مۇسا دا، بالۋان شولاق پەن ماحامبەتتەر ءوز ويلارىن بۇكپەسىز ايتىپ، سونىڭ سالدارىنان زورلىق كورگەن، سول ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەسىپ كەتكەن جاندار. بۇل ءداستۇر حح عاسىردىڭ باسىندا دا ساقتالدى. قازاق وقىعاندارى ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلادى. ۇلتتىق مەملەكەت ورناتۋ ىسىنە جاندارىن سالا كىرىستى. 30-جىلدارى كەڭەس وكىمەتى ولاردى قىرىپ تاستاسا دا، 50-جىلدارى زيالى قاۋىم تاعى دا باس كوتەردى (ەسەنبەرلين، بەكماحانوۆ، ت.ب.). قازاق زيالىلارىن اتىپ، اسىپ تاۋىسا المايتىندارىن بىلگەن كوممۋنيستىك بيلىك وسى ۋاقىتتا جاڭا تاسىلگە كوشەدى. تۆورچەستۆولىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە سان ءتۇرلى وداقتار قۇرىلىپ، قوڭىر ۇستەل، قارا تەلەفون بەرىلەدى، تۆورچەستۆولىق ۇيلەرگە دەمالدىرىپ، كىتاپتارىن جۇزدەگەن مىڭ تيراجبەن شىعارادى، ت.ت. بۇرىن ۇلتى ءۇشىن جانىن بەرەتىن زيالى قاۋىم، باقۋاتتى ءومىرى ءۇشىن ارىن بەرەتىن جاسقانشاق، ەكىجۇزدى توبىرعا اينالدى. ارينە، ولاردىڭ تالانتتارى جوعالىپ كەتكەن جوق، بىراق ازاماتتىقتارىنان ادا بولدى. ال تالانتقا باس يەتىن قازاق حالقى ولاردى توبەلەرىنە كوتەرۋلەرىن توقتاتقان جوق... جاڭا قازاق زيالىلارىنىڭ بەت- پەردەسى 1986 جىلى، جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە كورىندى دەپ بىلەمىن. ەڭ وكىنىشتىسى، سول ۋاقىتتاعى ۇلتتىڭ ۇلاندارىن جالماعان وقيعاعا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ەشقايسىسى ءوزىنىڭ وكىنىشىن بىلدىرمەدى. مەنىڭشە، زيالى دەپ اتالاتىن قاۋىمنىڭ ومىرلىك كرەدولارى سول دەڭگەيدە قالعان سياقتى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن بيبىگۇل تولەگەنوۆانىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى ءىس-ارەكەتى – وسىنى دالەلدەيدى. ال جاستار تالانت پەن ازاماتتىق كوزقاراستىڭ ءبىر ۇعىم ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ وسسە بولعانى.
– ۇلتشىل بولۋ جاقسى ما، جامان با؟
– قازاقتىڭ بارلىعى – ۇلتشىل. ۇلتشىلدىق ءبىزدىڭ قانىمىزدا، جۇرەگىمىزدىڭ تۇكپىرىندە، ميىمىزدىڭ قىرتىسىندا بار. ۇلتشىلدىق – ۇلتتىڭ باسىنا، بولاشاعىنا قاۋىر تونگەندە عانا ساياسي باعىت ەسەبىندە اشىق كورىنىس بەرەدى. ۇلتىڭا قىزمەت ەتۋ – ءسوز جوق، قاسيەتتى ەڭبەك.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
Abai.kz
