Biylghy jyl Abay ómirinde aishyqty oryn alatyn datalargha toqtalsaq, 1903 jyldyng qyrkýiek aiynda Semey oblysynyng Áskery Gubernatory general-mayor Galkin «Sekretno» dep Abay Qúnanbayúlynyng ómir derekteri men qoghamdyq qyzmetin kórsetken habarlamany Ombydaghy Dala General Gubernatoryna joldaghan. Erekshe kónil bólip, keyingi zertteushilerding esine salyp óter bir jay – 1903 jyldyng qys aiynan bastalghan aqynnyng ýiine jýrgizilgen tintu.  

1903 jyly – ataqty ghalym Semenov-Tyanshanskiyding redaksiyasymen shyqqan «Bizding Otanymyzdyng tolyq jagrafiyalyq bayany» degen orys tilindegi kitapta (204 bet) Abaydyng aty jana әdebiyetting bastaushysy dep erekshe ataldy. Búl oqighalargha  biyl 120 jyl tolyp otyr.

Ómirining songhy jyldardaghy qayghyly oqighalardan song Abay kóp óleng jazbady. 1890- shy jyldardyng basynan tek qara sózder jaza bastaghan aqynnyn  1903 jyly jazghan jalghyz «Jalyn men ottan jaralghan» óleni. 1882-1903 jyldar aralyghynda Abay «Masghút» poemasyn jazady degen derek bar bolghanymen dastandardyng jazylghan uaqyty belgisiz.

Abaytanushy, ghalym Qayym Múhamethanov Abaydyng el ishinde jariyalanbaghan segiz ólenin engizgen bolatyn. Solardyng ishinde tórt joldan túratyn Kókbaygha arnalghan óleni keng taray almady. Ol:

Taghat degen ne taghat Haq jolynda,

Mәham jandar izdenip jýr sonynda.

Haqtyng jolyn tanymay

qaltang qaghyp,

K-t jughangha mәz bolghan bayghús molda.

Shumaq shymyr, aitar oiy aiqyn. Abay synyna layyq. Osy óleng Abaydyng 1995 jylghy tolyq jinaghynda engizilgen. Alghash tauyp jariyalaghan Qayym Múhamethanov.  Biraq, búl ólendi  Abay shygharmalary ishinen emes, qosymsha týsinikteme bólimnen tabasyz.

Tórt jol ólendi býgingi kýnge Mústafa degen aqsaqal jetkizgeni jayly mәli­met atalghan jinaqta qosymsha beril­gen.

Onda Mústafanyng aituy boyynsha: «Semey qalasynda túratyn Jaqiya qajynyng ýiine qonaqqa barsaq, Abay men Kókbay bar, ýy tolghan qonaq eken. Mәjilis úzaqqa sozyldy. Ángimeni kóbinese Abay aitady. Namaz oqityn uaqyt bolghan kezde Kókbay mәjilisti tastap, dәret alyp kelip, namazyn oqidy. Abay әngimesin aityp otyra beredi, Kókbay taghy bir kezde dәret alyp kelip edi, Abay әngimesin toqtata salyp, Kókbaygha qarady da, qolma-qol bir auyz әzil óleng aityp jiberdi. Otyrghan qonaqtar du kýldi» deydi.

Jalghyz auyz tuyndy Abaydyng Kókbaygha shygharghan suyryp salma (ekspromt) әzil óleni kәzir de ózekti. Din jolyn tolyq mengerip almay әiteuir júrtpen birge bos әurege týsip, әreket etip jýrgender kóp. Áytpese, meshit kóp, nege adamdarda iman, meyirim joq? Dinning negizgi sharttary men imanilyqty boylaryna sindire almaghandyq «dýmshe moldalyq». Óleng oishyldyng haq joly, din, iman mәselelerin tórt jolgha ghana sighyzuymen  qúndy.

«Abay joly» romanyndaghy «Jútta» tarauynda osy ólenge sәikes keletin oqigha bayandalady.  Búl oqighanyng ishinde Kókbay da bar. Oqigha bylay órbiydi.

«Jasy qyryqqa taqap qalghan Kókbay búryn bir kezde aqyn, әnshi Kókbay bolushy edi. Qazir "molda Kókbay, halfe Kókbay" degen atyna óni, reni de mýlde ýilesip alypty.

Abaymen amandasu ýstinde Kókbay "hayyr dúghanyzda, allagha shýkir" degen siyaqty sózder aityp amandasqan. Búnyng mynaday sary ayaz, saqyldaghan qys kýnderinde eltiri ishik, boyauly ton, kýpi, qaptal shapan, saptamany tastaghany qyzyq. Qalanyn, әsirese meshittegi namazdyng kiyimine auysyp alghan. Abay búl jaydy ózgeshe týsindi. "Kókbay mýlde ishi-tysymen-aq qúday jolyna ketkensip alghan eken" – dep oilady.

Jay súrasyp bolghan son, Abay Álpeyim shәkirtke búryla qarady da:

– Al, Álpeyim, aitshy, sen búl kýnde ne oqyp jýrsin? – dedi.

– Nahu oqyp jýrmin, Abay myrza! – dep, Álpeyim "ne der eken" degendey jyltyraghan kózin Abaygha qadap, kýlimsirey qaldy.

– E, jyndy bolugha az-aq qalghan ekensin! Arabtyng ózining maqaly bar: "Fiyhqany kóp oqyghan aqyldy bolady, nahudy kóp oqyghan aqymaq bolady" degen! –dep, osy sózderdi Abay arabsha da sudyratyp aityp shyqty. Kýle týsip:

– Sóitip, janaghyny aitqan men emes, oqyp jýrgen arabynnyng ózining ghúlamalary! – dep biraz otyrdy da:

– Álpeyim-ay, әkeng Múqyr – Taqyrdyng boyyna eng alghash egin ekken, aqyl tapqan qazaq edi. Saghan da qyzyghy sol eline baryp, enbek saughan ghoy. Kókshening sen siyaqty bir top jasyn osy ber jaq, ar jaqtyng meshit, medresesine shúbyrtyp jýrgen mynau Kókbay ghoy! Búghan ere berip te qaytesinder. Jeke-dara bir jaqsylyqty osynyng ózine ghana tútasymen qiyp bersender etti! – dedi. Bir zamanda ózine jas joldas etken Kókbaydan qazir týnilip qalghan kónil tanytty.

Kókbay әdettegi auyzbaqqysh, qabaq tanyghysh qalpymen Abaydyng janaghy sózin kótergen kisi boldy. Shydaghan bolyp, syr bildirmey, ýndemey tyndady. Ishinen oilaghany: "birdeme desem ghoy, taghy bir ketpes tanbaday ótkir sóz, ashy mysqylyn atyp jiberedi. Odan da osy Abay pәlesinen búl tústa ýndemey qútylayyn!" – dep otyr».

Býgingi tanda iman men sabyr, din men dil, qúran sýrelerin aiyru mәselesi aldynghy orynda túr.

Abaydyng búl ólenin kәzirgi meshit imamdary nazaryna alyp, kónil bólse, jaqsy men jamandy aiyrmay jýrgen biraz pendeshilikke sebi tiyer edi.

Búl ólendi  «Týsinikter» bóliminen alyp, Kókbaygha arnalghan Abay ólenderining  qataryna qosqan dúrys dep sanaymyn.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz