Preziydent Qasym-Jomart Toqaev Adam qúqyqtaryn qorghau jýiesining ókilderimen kezdesuinde Konstitusiya turaly aitty.

«Bizding kezdesu Konstitusiya kýni qarsanynda ótip jatyr. Búl elimiz ýshin óte manyzdy mereke. Konstitusiya – memlekettilikting myzghymastyghyn qamtamasyz etetin eng manyzdy qújat. Zannyng әdildigi men ýstemdigi onyng әrbir tarmaghy mýltiksiz oryndalghan kezde ghana belgilenedi», - dedi Memleket basshysy.

Ol ótken jyly referendumda qazaqstandyqtardyng kópshiligi auqymdy konstitusiyalyq reformany qoldady dep sóiledi.

«Negizgi zangha qabyldanghan ózgerister men tolyqtyrular býkil memlekettik modelidi keshendi transformasiyalaudyng senimdi negizin qalady. Reformalau kezinde eng aldymen qúqyq qorghau salasyna erekshe nazar audaryldy. Konstitusiyalyq sot qúryldy. Ombudsmen instituty men prokuratura organdarynyng mәrtebesi kóterildi. Bir sózben aitqanda, azamattardyng qúqyqtaryn qorghau jýiesi aitarlyqtay nyghaydy. Reforma naqty nәtiyjege qol jetkizdi», - dedi Toqaev.

Preziydent Toqaevtyng atalghan jiynda aitqan sózderi:

«Búrynghy Konstitusiyalyq Kenes shiyrek ghasyrdyng ishinde bar-joghy 140-qa juyq isti qaraghan edi. Búl – jylyna nebәri 5 mәsele ghana qaraldy degen sóz. Al Konstitusiyalyq Sot alghashqy 7 aidyng ishinde 43 isti qarauyna aldy. Sonyng 23-i boyynsha tiyisti sheshim shygharyldy. Yaghni, azamattar Konstitusiyalyq Sotqa tikeley jýginuge mýmkindik aldy. Búryn múnday qúqyqqa biylik instituttary ghana ie bolghan edi.

Júrt Konstitusiyalyq sotqa shaghymdanu arqyly óz qúqyqtaryn qorghap qana qoymaydy, sonymen birge elimizding býkil qúqyq jýiesin jetildiruge ýles qosady. Azamattardyng ombudsmendermen qarym-qatynasy edәuir jandana týsti. Ótinishterding sany eki ese artty. Konstitusiyalyq qúqyqtyng qorghaluyna prokurorlyq qadaghalau sharalary kýsheydi».

***

«Qúqyq qorghau jýiesindegi jana mýmkindikter aryz-shaghymdar kóbenine týrtki boldy. Búl – qalypty jayt. Qazir biylik pen azamattardyng qarym-qatynasyndaghy kóptegen týitkilder anyqtalyp jatyr. Onyng bәri – jyldar boyy jinalghan mәseleler. Olardy múqiyat zerdelep, qoldanystaghy resurstardyng qanshalyqty tiyimdi ekenin baghalau kerek. Sonday-aq júmystyng baghyt-baghdaryn qogham mýddesine say naqtylau qajet.

Býgin biz reformalardyng әleueti qalay iske asyrylyp jatqanyn jәne olar azamattardyng ómir sýru sapasyn arttyrugha qalay әser etetinin talqylaymyz. Nәtiyjeli pikir almasu bolatynyna senimdimin.

Preziydent janyndaghy Adam qúqyqtaryn qorghau jónindegi komissiya – memlekettik organdar men azamattyq instituttardyng әleuetin biriktiretin basty saraptama alany».

***

«Adam qúqyghyn qorghau jýiesindegi basty mindetterge toqtalayyn.

BIRINShI. Qúqyq qorghau organdary jәne qúqyq qorghau qúrylymdary aldyn alu sharalaryna basa mәn berui kerek.

Barlyq týitkildi baghyttar boyynsha proaktivti týrde júmys jýrgizu qajet. Azamattardyng qúqyghynyng búzyluyna jol bermeu jәne aldyn ala boljau tetigin jetildiru kerek. Kóp jaghdayda búl mindetting tabysty oryndaluy azamattyq qoghammen tyghyz qarym-qatynas jasaugha baylanysty.

Qúqyq qorghau instituttary óz tóniregine sarapshylardy, ýkimettik emes úiymdardyng mamandaryn shoghyrlandyrugha tiyis. Sizder men qúqyq qorghau qauymdastyghy arasynda ashyq dialog damuy kerek. Qazir osynday seriktestikting jetispeytini bayqalady. Preziydent janyndaghy Adam qúqyqtary jónindegi komissiya reformalar barysyna bagha beru ýderisine týrli sarapshylardy belsendi týrde qatystyruy kerek.

Halyqaralyq qúrylymdarmen ózara qarym-qatynas jasaudyn, sonday-aq elimizdegi adam qúqyqtarynyng jay-kýiin baghalau ýshin seriktester qoldanatyn kórsetkishterdi óz tәjiriybemizge engizuding manyzy zor. Komissiya mýshelerin barynsha júmyldyra otyryp, búl baghyttaghy júmysty kýsheytken jón».

***

«EKINShI. Konstitusiyalyq Sottyng júmysyn odan әri jetildiru qajet.

Azamattar keybir zannyng jәne basqa da normativtik qúqyqtyq aktilerding Konstitusiyagha sәikestigin tekseru qajettigine nazar audaruda. Yaghni, Ýkimet zandargha syny túrghyda monitoring jýrgizui kerek degen sóz. Búl rette jýrgizilgen qúqyqtyq monitoring nәtiyjesi boyynsha Konstitusiyalyq Sottyng sheshimderin eskere otyryp, zang jýzinde bekitu qajet.

Parlament pen Konstitusiyalyq Sot tyghyz baylanysta júmys istegeni jón. Mәjilis deputattarynyng zang shygharugha bastamashylyq jasau qúqyghy bar. Olar osy qúqyqty paydalanyp, normativtik aktilerge týzetuler engize alady».

***

«ÝShINShI. Ombudsmen men Arnayy mandatqa ie uәkilder qyzmetining tiyimdiligin arttyru qajet.

Olardyng memlekettik sheshimderdi әzirleuge qatysu әleuetin arttyru manyzdy.

Sonymen qatar Ýkimet pen әkimder ombudsmenderding ókilderin barlyq kenesshi organnyng júmysyna qatystyruy qajet. Uәkilderding basty mindeti – azamattardyng mýddesi men qúqyqtaryn tabandy týrde qorghau jәne ilgeriletu.

Bala qúqyqtaryn qorghaudyng últtyq jýiesi balalar men otbasyna tónetin qaterlerdi joigha tiyimdi yqpal etuge tiyis. Ol ýshin osy saladaghy uәkil qoghamdyq jәne memlekettik instituttardy úiystyru mýmkindikterine ie boluy kerek.

Ýkimet Bala qúqyqtary jónindegi uәkil institutyn odan әri damytu, onyng infraqúrylymyn jәne jergilikti jerlerdegi ókildikterining mәrtebesin nyghaytu mәselelerin pysyqtauy qajet».

***

«Ókildikterding әkimderge funksionaldy túrghyda baghynyshtylyghyn tómendetu jәne Bala qúqyqtary jónindegi ónirlik uәkilderdi taghayyndau kezinde Bala qúqyqtary jónindegi ombudsmenining rólin kýsheytu manyzdy.

Jaqynda Halyqtyng әleumettik osal sanattarynyng qúqyqtary jónindegi uәkil instituty qúryldy. Búl júmysta inkluzivtilikti damytugha basa nazar audaru kerek. Mýmkindikteri shekteuli azamattar jenildikterdi paydalanyp qana qoymay, qogham ómirine belsendi aralasu mýmkindigine ie boluy qajet.

Mysaly, Astanada mýmkindigi shekteuli azamattargha jaghday jasalmaghan jerasty ótkeli salyndy. Búghan mýlde jol beruge bolmaydy.

Uәkil olardyng әleumettik túrghyda beyimdelui ýshin infraqúrylymdy damytugha qatysty jobalar әzirledi. Ýkimet olardy qoldau jәne jaqyn arada jýzege asyru mýmkindigin qarastyruy kerek. Halyqtyng әleumettik osal sanattarynyng qúqyqtary jónindegi uәkil mәrtebesin zannamalyq túrghyda bekitu qajet. Kәsipkerlerding qúqyqtaryn qorghau jónindegi uәkilge elimizdegi biznes-ahualdy jaqsartugha qatysty manyzdy mindet jýkteledi».

***

«Ákimshilik әdiletti engizuding nәtiyjesinde býginde memlekettik organdarmen aradaghy sot daularynda sheshimderding ýshten ekisi azamattar men biznesting paydasyna qabyldanady. Alayda memlekettik organdar búdan tiyisti qorytyndy jasamaydy, olqylyqtardy týzetuge tyryspaydy. Olar óz dengeyinde sheshim qabyldap, sotqa jetkizbeuge bolatyn isterding ýlesi әli de kóp.

Ýkimet Biznes-ombudsmenmen birlesip, aldyn alu sharalaryn qabyldau mәselesin pysyqtauy jәne búl kórsetkishti memlekettik organdardyng júmysyn baghalau sharttaryna engizui qajet».

***

«TÓRTINShI. Sot jәne qúqyq qorghau jýiesining minsiz júmysyn qamtamasyz etu qajet.

Azamattardyng sot sheshimine, qadaghalau jәne qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetine aryz-shaghymy kóbeyip barady. Júrt qúzyrly organdardan әdildik taba almaghan song Preziydent Ákimshiligine aryzdanady. Osynday ótinishterding sany azayar emes.

Kelip týsken aryzdardyng saraptamasy sottyn, polisiyanyng jәne prokuraturanyng qyzmetine qatysty shaghym óte kóp ekenin kórsetedi. Búl – asa manyzdy mәsele. Ony sheshuge sizder tikeley atsalysularynyz qajet.

Uәkilderding júmysyna eshkim kedergi keltirmeui kerek. Prokuratura, Ýkimet jәne әkimder búl mәseleni kýn tәrtibinen alu ýshin olargha barynsha qoldau kórsetuge tiyis».

***

«BESINShI. Azamattardyng qúqyqtyq sauattylyghyn arttyru jәne qúqyq qorghau instituttarynyng júmysy turaly aqparattandyru mәselesin arttyru qajet.

Qazirgi jaghdayda qúqyqtyq nasihat pen azamattardy qúqyqtyq túrghyda tәrbiyeleuding manyzy arta týsti. Búl iske sarapshylardy tarta otyryp, barlyq qúqyq qorghau instituttarynyng әleuetin júmyldyru qajet.

Sizder ýnemi qoghamdaghy manyzdy mәselelerdi kóteruleriniz kerek. Kóp jaghdayda әleumettik shiyelenis pen masyldyqqa qúqyqtyq sauatsyzdyq sebep bolady.

Kóptegen adam qúqyqtyq túrghyda óz mýddelerin qorghaudy, qoldanystaghy zang normalaryna sýienudi bilmeydi. Azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtary kóbine aqparattyq resurstar men zang kómegi qoljetimsiz shalghay aimaqtarda búzylady».

***

«Auyl túrghyndary basqa mәselelerge qaraghanda, jerdi paydalanu, jayylymdardy bólu, infraqúrylymdardyng qoljetimdiligi men sapasyna qatysty mәselelerdi jii kóteredi. Qúqyqtyq nasihat baghytyndaghy sizderding kýsh-jigerleriniz auyl men qala túrghyndarynyng mýmkindigi arasyndaghy alshaqtyqty dәiekti týrde qysqartugha tiyis.

Ombudsmen ókildikteri ónirlerde qúqyqtyq sauattylyqty arttyrugha tiyimdi yqpal ete alady. Jergilikti qoghamdastyqtar azamattardyng qúqyqtaryn qorghau ýshin jýrgizilip jatqan júmystar turaly tolyq aqparat alugha tiyis.

Adamdar qabyldanyp jatqan sharalardyng naqty nәtiyjesin kórip, baghalay aluy qajet. Búl – basty mindet. Elimizde jolgha qoyylghan Uәkilder jýiesi ózine jýktelgen mindetti tolyq oryndaugha tiyis. Atalghan baghyttaghy qyzmet – Ádiletti Qazaqstandy qúru jolyndaghy manyzdy qadam».

Abai.kz