پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىندە كونستيتۋتسيا تۋرالى ايتتى.

«ءبىزدىڭ كەزدەسۋ كونستيتۋتسيا كۇنى قارساڭىندا ءوتىپ جاتىر. بۇل ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى مەرەكە. كونستيتۋتسيا – مەملەكەتتىلىكتىڭ مىزعىماستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن ەڭ ماڭىزدى قۇجات. زاڭنىڭ ادىلدىگى مەن ۇستەمدىگى ونىڭ ءاربىر تارماعى مۇلتىكسىز ورىندالعان كەزدە عانا بەلگىلەنەدى»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.

ول وتكەن جىلى رەفەرەندۋمدا قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى اۋقىمدى كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى قولدادى دەپ سويلەدى.

«نەگىزگى زاڭعا قابىلدانعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار بۇكىل مەملەكەتتىك مودەلدى كەشەندى ترانسفورماتسيالاۋدىڭ سەنىمدى نەگىزىن قالادى. رەفورمالاۋ كەزىندە ەڭ الدىمەن قۇقىق قورعاۋ سالاسىنا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلدى. ومبۋدسمەن ينستيتۋتى مەن پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ مارتەبەسى كوتەرىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسى ايتارلىقتاي نىعايدى. رەفورما ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزدى»، - دەدى توقاەۆ.

پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ اتالعان جيىندا ايتقان سوزدەرى:

«بۇرىنعى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس شيرەك عاسىردىڭ ىشىندە بار-جوعى 140-قا جۋىق ءىستى قاراعان ەدى. بۇل – جىلىنا نەبارى 5 ماسەلە عانا قارالدى دەگەن ءسوز. ال كونستيتۋتسيالىق سوت العاشقى 7 ايدىڭ ىشىندە 43 ءىستى قاراۋىنا الدى. سونىڭ 23-ءى بويىنشا ءتيىستى شەشىم شىعارىلدى. ياعني، ازاماتتار كونستيتۋتسيالىق سوتقا تىكەلەي جۇگىنۋگە مۇمكىندىك الدى. بۇرىن مۇنداي قۇقىققا بيلىك ينستيتۋتتارى عانا يە بولعان ەدى.

جۇرت كونستيتۋتسيالىق سوتقا شاعىمدانۋ ارقىلى ءوز قۇقىقتارىن قورعاپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ بۇكىل قۇقىق جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە ۇلەس قوسادى. ازاماتتاردىڭ ومبۋدسمەندەرمەن قارىم-قاتىناسى ەداۋىر جاندانا ءتۇستى. وتىنىشتەردىڭ سانى ەكى ەسە ارتتى. كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتىڭ قورعالۋىنا پروكۋرورلىق قاداعالاۋ شارالارى كۇشەيدى».

***

«قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىندەگى جاڭا مۇمكىندىكتەر ارىز-شاعىمدار كوبەيۋىنە تۇرتكى بولدى. بۇل – قالىپتى جايت. قازىر بيلىك پەن ازاماتتاردىڭ قارىم-قاتىناسىنداعى كوپتەگەن تۇيتكىلدەر انىقتالىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى – جىلدار بويى جينالعان ماسەلەلەر. ولاردى مۇقيات زەردەلەپ، قولدانىستاعى رەسۋرستاردىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن باعالاۋ كەرەك. سونداي-اق جۇمىستىڭ باعىت-باعدارىن قوعام مۇددەسىنە ساي ناقتىلاۋ قاجەت.

بۇگىن ءبىز رەفورمالاردىڭ الەۋەتى قالاي ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن جانە ولار ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا قالاي اسەر ەتەتىنىن تالقىلايمىز. ناتيجەلى پىكىر الماسۋ بولاتىنىنا سەنىمدىمىن.

پرەزيدەنت جانىنداعى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيا – مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ازاماتتىق ينستيتۋتتاردىڭ الەۋەتىن بىرىكتىرەتىن باستى ساراپتاما الاڭى».

***

«ادام قۇقىعىن قورعاۋ جۇيەسىندەگى باستى مىندەتتەرگە توقتالايىن.

ءبىرىنشى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جانە قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارى الدىن الۋ شارالارىنا باسا ءمان بەرۋى كەرەك.

بارلىق تۇيتكىلدى باعىتتار بويىنشا پرواكتيۆتى تۇردە جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت. ازاماتتاردىڭ قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرمەۋ جانە الدىن الا بولجاۋ تەتىگىن جەتىلدىرۋ كەرەك. كوپ جاعدايدا بۇل مىندەتتىڭ تابىستى ورىندالۋى ازاماتتىق قوعاممەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساۋعا بايلانىستى.

قۇقىق قورعاۋ ينستيتۋتتارى ءوز توڭىرەگىنە ساراپشىلاردى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ماماندارىن شوعىرلاندىرۋعا ءتيىس. سىزدەر مەن قۇقىق قورعاۋ قاۋىمداستىعى اراسىندا اشىق ديالوگ دامۋى كەرەك. قازىر وسىنداي سەرىكتەستىكتىڭ جەتىسپەيتىنى بايقالادى. پرەزيدەنت جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيا رەفورمالار بارىسىنا باعا بەرۋ ۇدەرىسىنە ءتۇرلى ساراپشىلاردى بەلسەندى تۇردە قاتىستىرۋى كەرەك.

حالىقارالىق قۇرىلىمدارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ، سونداي-اق ەلىمىزدەگى ادام قۇقىقتارىنىڭ جاي-كۇيىن باعالاۋ ءۇشىن سەرىكتەستەر قولداناتىن كورسەتكىشتەردى ءوز تاجىريبەمىزگە ەنگىزۋدىڭ ماڭىزى زور. كوميسسيا مۇشەلەرىن بارىنشا جۇمىلدىرا وتىرىپ، بۇل باعىتتاعى جۇمىستى كۇشەيتكەن ءجون».

***

«ەكىنشى. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جۇمىسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ قاجەت.

ازاماتتار كەيبىر زاڭنىڭ جانە باسقا دا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن تەكسەرۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋدارۋدا. ياعني، ۇكىمەت زاڭدارعا سىني تۇرعىدا مونيتورينگ جۇرگىزۋى كەرەك دەگەن ءسوز. بۇل رەتتە جۇرگىزىلگەن قۇقىقتىق مونيتورينگ ناتيجەسى بويىنشا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ شەشىمدەرىن ەسكەرە وتىرىپ، زاڭ جۇزىندە بەكىتۋ قاجەت.

پارلامەنت پەن كونستيتۋتسيالىق سوت تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەگەنى ءجون. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ زاڭ شىعارۋعا باستاماشىلىق جاساۋ قۇقىعى بار. ولار وسى قۇقىقتى پايدالانىپ، نورماتيۆتىك اكتىلەرگە تۇزەتۋلەر ەنگىزە الادى».

***

«ءۇشىنشى. ومبۋدسمەن مەن ارنايى مانداتقا يە ۋاكىلدەر قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت.

ولاردىڭ مەملەكەتتىك شەشىمدەردى ازىرلەۋگە قاتىسۋ الەۋەتىن ارتتىرۋ ماڭىزدى.

سونىمەن قاتار ۇكىمەت پەن اكىمدەر ومبۋدسمەندەردىڭ وكىلدەرىن بارلىق كەڭەسشى ورگاننىڭ جۇمىسىنا قاتىستىرۋى قاجەت. ۋاكىلدەردىڭ باستى مىندەتى – ازاماتتاردىڭ مۇددەسى مەن قۇقىقتارىن تاباندى تۇردە قورعاۋ جانە ىلگەرىلەتۋ.

بالا قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسى بالالار مەن وتباسىنا تونەتىن قاتەرلەردى جويۋعا ءتيىمدى ىقپال ەتۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن وسى سالاداعى ۋاكىل قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى ۇيىستىرۋ مۇمكىندىكتەرىنە يە بولۋى كەرەك.

ۇكىمەت بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ينستيتۋتىن ودان ءارى دامىتۋ، ونىڭ ينفراقۇرىلىمىن جانە جەرگىلىكتى جەرلەردەگى وكىلدىكتەرىنىڭ مارتەبەسىن نىعايتۋ ماسەلەلەرىن پىسىقتاۋى قاجەت».

***

«وكىلدىكتەردىڭ اكىمدەرگە فۋنكتسيونالدى تۇرعىدا باعىنىشتىلىعىن تومەندەتۋ جانە بالا قۇقىقتارى جونىندەگى وڭىرلىك ۋاكىلدەردى تاعايىنداۋ كەزىندە بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەنىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى.

جاقىندا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال ساناتتارىنىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ينستيتۋتى قۇرىلدى. بۇل جۇمىستا ينكليۋزيۆتىلىكتى دامىتۋعا باسا نازار اۋدارۋ كەرەك. مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى ازاماتتار جەڭىلدىكتەردى پايدالانىپ قانا قويماي، قوعام ومىرىنە بەلسەندى ارالاسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋى قاجەت.

مىسالى، استانادا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتارعا جاعداي جاسالماعان جەراستى وتكەلى سالىندى. بۇعان مۇلدە جول بەرۋگە بولمايدى.

ۋاكىل ولاردىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدا بەيىمدەلۋى ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا قاتىستى جوبالار ازىرلەدى. ۇكىمەت ولاردى قولداۋ جانە جاقىن ارادا جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋى كەرەك. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال ساناتتارىنىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل مارتەبەسىن زاڭنامالىق تۇرعىدا بەكىتۋ قاجەت. كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ۋاكىلگە ەلىمىزدەگى بيزنەس-احۋالدى جاقسارتۋعا قاتىستى ماڭىزدى مىندەت جۇكتەلەدى».

***

«اكىمشىلىك ادىلەتتى ەنگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە بۇگىندە مەملەكەتتىك ورگاندارمەن اراداعى سوت داۋلارىندا شەشىمدەردىڭ ۇشتەن ەكىسى ازاماتتار مەن بيزنەستىڭ پايداسىنا قابىلدانادى. الايدا مەملەكەتتىك ورگاندار بۇدان ءتيىستى قورىتىندى جاسامايدى، ولقىلىقتاردى تۇزەتۋگە تىرىسپايدى. ولار ءوز دەڭگەيىندە شەشىم قابىلداپ، سوتقا جەتكىزبەۋگە بولاتىن ىستەردىڭ ۇلەسى ءالى دە كوپ.

ۇكىمەت بيزنەس-ومبۋدسمەنمەن بىرلەسىپ، الدىن الۋ شارالارىن قابىلداۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋى جانە بۇل كورسەتكىشتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىن باعالاۋ شارتتارىنا ەنگىزۋى قاجەت».

***

«ءتورتىنشى. سوت جانە قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ ءمىنسىز جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

ازاماتتاردىڭ سوت شەشىمىنە، قاداعالاۋ جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە ارىز-شاعىمى كوبەيىپ بارادى. جۇرت قۇزىرلى ورگانداردان ادىلدىك تابا الماعان سوڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ارىزدانادى. وسىنداي وتىنىشتەردىڭ سانى ازايار ەمەس.

كەلىپ تۇسكەن ارىزداردىڭ ساراپتاماسى سوتتىڭ، پوليتسيانىڭ جانە پروكۋراتۋرانىڭ قىزمەتىنە قاتىستى شاعىم وتە كوپ ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل – اسا ماڭىزدى ماسەلە. ونى شەشۋگە سىزدەر تىكەلەي اتسالىسۋلارىڭىز قاجەت.

ۋاكىلدەردىڭ جۇمىسىنا ەشكىم كەدەرگى كەلتىرمەۋى كەرەك. پروكۋراتۋرا، ۇكىمەت جانە اكىمدەر بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنەن الۋ ءۇشىن ولارعا بارىنشا قولداۋ كورسەتۋگە ءتيىس».

***

«بەسىنشى. ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ جانە قۇقىق قورعاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسى تۋرالى اقپاراتتاندىرۋ ماسەلەسىن ارتتىرۋ قاجەت.

قازىرگى جاعدايدا قۇقىقتىق ناسيحات پەن ازاماتتاردى قۇقىقتىق تۇرعىدا تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. بۇل ىسكە ساراپشىلاردى تارتا وتىرىپ، بارلىق قۇقىق قورعاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ الەۋەتىن جۇمىلدىرۋ قاجەت.

سىزدەر ۇنەمى قوعامداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردى كوتەرۋلەرىڭىز كەرەك. كوپ جاعدايدا الەۋمەتتىك شيەلەنىس پەن ماسىلدىققا قۇقىقتىق ساۋاتسىزدىق سەبەپ بولادى.

كوپتەگەن ادام قۇقىقتىق تۇرعىدا ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋدى، قولدانىستاعى زاڭ نورمالارىنا سۇيەنۋدى بىلمەيدى. ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى كوبىنە اقپاراتتىق رەسۋرستار مەن زاڭ كومەگى قولجەتىمسىز شالعاي ايماقتاردا بۇزىلادى».

***

«اۋىل تۇرعىندارى باسقا ماسەلەلەرگە قاراعاندا، جەردى پايدالانۋ، جايىلىمداردى ءبولۋ، ينفراقۇرىلىمداردىڭ قولجەتىمدىلىگى مەن ساپاسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى ءجيى كوتەرەدى. قۇقىقتىق ناسيحات باعىتىنداعى سىزدەردىڭ كۇش-جىگەرلەرىڭىز اۋىل مەن قالا تۇرعىندارىنىڭ مۇمكىندىگى اراسىنداعى الشاقتىقتى دايەكتى تۇردە قىسقارتۋعا ءتيىس.

ومبۋدسمەن وكىلدىكتەرى وڭىرلەردە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋعا ءتيىمدى ىقپال ەتە الادى. جەرگىلىكتى قوعامداستىقتار ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستار تۋرالى تولىق اقپارات الۋعا ءتيىس.

ادامدار قابىلدانىپ جاتقان شارالاردىڭ ناقتى ناتيجەسىن كورىپ، باعالاي الۋى قاجەت. بۇل – باستى مىندەت. ەلىمىزدە جولعا قويىلعان ۋاكىلدەر جۇيەسى وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى تولىق ورىنداۋعا ءتيىس. اتالعان باعىتتاعى قىزمەت – ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام».

Abai.kz