Derekkózderindegi Abay kitaphanasy

I bólim: Abaydyng Senatqa jazghan haty

II-bólim

Shyndyghyna kelsek, Abay kitaphanasynyng naqty kólemin anyqtap beretin hatqa týsken eki-aq qújat bar. Anyghyna kelgende ýsh qújat. Ýshinshi qújat turaly sóz sәl keyinirek. Áuelgi sóz kópke belgili eki qújat: Amerikan jazushysy әri jurnaliysi Djordj Kennannyng «Sibiri y ssylka» kitaby men Álihan Bókeyhannyng 1905 jyly, Abaydyng qaytys bolghanyna jyl toluyna oray orys tilindegi «Semipalatinskiy listok» gazetining №250-252-sandarynda jaryq kórgen «Abay (Ibragiym) Kunanbaev» atty aznama maqalasy haqynda.

Djordj Kennannyng «Sibiri y ssylka» kitaby әueli 1891-jyly Londonda, sodan song 1906 jyly Sankt-Peterburgte orys tiline tәrjimalanyp, jariyagha shyqqan. Atalmysh kitabynda Djordj Kennan jer audarylghan orys revolusionerlerimen qatar Abay Qúnanbaev turaly da sóz qozghaydy.

Ol bylay deydi: «Leontiev maghan Semey qalasy kitaphanasynyng qalay júmys istey bastaghanyn bayan etti. Kitaphananyng jer audarylyp kelgen múnlyqtargha ghana uanysh emes ekenin, qala halqynyng oy órisining keneyterlik ruhany azyghyna ainalghanyn da aityp ótti.

– Kerek deseniz, búl kitaphanany qazaqtargha sheyin paydalanady. Men Ibragim Kunanbaev degen qart qazaqty bilemin. Ol – kitaphananyng bayyrghy oqyrmany. Tipti, ol Milli Bokli, Dreper syndy avtorlardy da oqidy.

– Semeyde Milli men Dreperding enbekterin oqugha dәrmeni jeterlik qazaqtardyng bolghany ma? – dep, bir student tandana dauystady.

– Maghan sensenizder osy. Ol qazaqpen kezdesken alghashqy kýnning ózinde-aq, ol ózining bilim parasatymen meni tanghaldyrdy. Ol menen induksiya men deduksiyanyng aiyrmashylyghyn týsindirudi súrady. Sodan beri onyng aghylshyn filosoftarynyng enbegin egjeylep zerttep jýrgenin jәne ataghan avtorlardyng әmmesin týgel oqyghanyna kóz jetkizdim.

– Sonymen siz, ol qazaqty sol oqyghandaryn týgel týsinedi dep oilaysyz ba? – dep, managhy student jigit qayta órshelendi.

– Dreperding «Evropanyng oy órisining órkendeui tarihy» atty kitaby jayynan men odan eki týn emtihan aldym. Soghan qaraghanda onyng týsingenine senemin...» (Sadyq Qasimanov. «Abay esimi amerikan әdebiyetinde». Maqala. «Qazaq әdebiyeti». 25 dekabri 1964 jyl. №52. (727))

Sayasy kózqarasy ýshin 1884 jyly Semeyge jer audarylyp kelgen A.A.Leontievting óz auzymen aitylyp, amerikan jazushysy әri jurnaliysi Djordj Kennan hatqa týsirgen búl jazba – XIX ghasyrdyng 80 jyldarynyng birinshi jartysynda-aq belgili bolghan Abay kitaphanasy haqyndaghy birinshi derek.

Ayta ketuge tiyispiz: A.A.Leontiev – Semey qalasyna 1884 jyly jer audarylyp kelgen. (M.Beysenbaev. 15-bet. Abay jәne onyng zamany. Almaty, «Jazushy»-1988) Semey kitaphanasy 1883-jyldan bastap júmys jasay bastaghan. Amerikan sayahatshysy әri jurnaliysi Dj Kennan Semeyge 1884-85-jyldary keledi. Leontiev Abaydy «kitaphananyng bayyrghy oqyrmany» deuine qaraghanda, Abay kitaphana ashylghan 1883 jyldan bastap, yaghni, Leontievting Semeyge keluinen búryn kitaphana oqyrmany bolghan sekildi. Leontiev Abaydy «qart qazaq» dep atasa da, búl kezde Abaydyng jasy 38-de. Abay ómirining osy kezeni turaly M.Áuezov: «Óz aituynsha, otyzdyng ishinen bastap orys oqymystylarynyng kóp kitaptaryn oqyp, qyryqqa taman kelgen uaqytta búrynghy dýniyening asty-ýstine shyghyp ózgerdi. «Kýnshyghysym-kýnbatys, kýnbatysym-kýnshyghys bolyp ketti», – deydi. (M.Áuezov. 55-bet. Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúly. Monografiya. T20. Almaty, «Jazushy»-1985)

Djordj Kennannyng «Sibiri y ssylka» kitabyn Abay kitaphanasy haqyndaghy kópke belgili birinshi qújat dep atasaq ta, Álihan Bókeyhannyng Abaydyng qaytys bolghanyna jyl toluyna oray 1905-jylghy «Semipalatinskiy listok» gazetining №250-252 – sandarynda jaryq kórgen «Abay (Ibrahiym) Kunanbaev» atty aznama maqalasynda da «Abay kitaphanasy» sóz bolady. Orys tilinde jazylghan búl maqalasynda Á.Bókeyhan: «...Abay poznakomilsya s Pushkinom, s Lermontovym, Tolstym, Turgenovym, Saltykovym, Belinskim, Dobrolubyvym, Pisarevym. V posledstviy Abay prochel «Opyty» Spensera, «Pozitivnui filosofii» Liuisa, «Umstvennoe razvitie Evropy» Drepera, Statiy iz staryh knig «Sovremennika» N.G.Chernyshevskogo, znal ob ego sudibe», – dep jazady. (Á.Bókeyhan. 308-bet. Tandamaly. «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy. Almaty 1995) (Qazaqshasy: Abay, Pushkiyn, Lermontov, Nekrasov, Tolstoy, Turgenev, Saltykov, Dostoevskiy, Belinskiy, Dobrolubov, Pisarev shygharmalarymen tanys bolghan. Sodan song Abay Spenserding «Opyty» (avtor búl jerde Spenserding «Opyty nauchnye, filosofskie y politicheskiye» enbegin aityp otyr. N.M.) Liuisting «Pozitivnaya filosofiyasyn» (Ong yqpaldy filosofiya. N.M.) Dreperding «Umstvennoe razvitie Evropy» (Evropanyng aqyl-oyynyng órkendeui. N.M.) enbekterin jәne eski «Sovremenniyk» jurnaly arqyly N.G Chernyshevskiyding maqalalary men onyng taghdyryn jaqsy bilgen. Erkin audarghan N.Mahan.)

Abay kitaphanasy haqynda maghlúmat bergen amerikandyq jurnalist Dj Kennan men Álihan Bókeyhan aqparatynda biraz aiyrmashylyq bar. Leontiev Dj Kennangha Abay oqyghan orys klassikterin emes, Abay biletin sol tústaghy batys filosoftaryn ghana atap, Abay kitaphanasyn aitarlyqtay taryltqan. Onyng negizgi sebebi, Leontiev: «Resey imperiyasynyng territoriyasyna alghash qadam basyp túrghan amerikan jurnaliysi Dj.Kennan orys klassikterining shygharmalarymen tanys emes bolar. Sondyqtan Abay oqyghan orys klassikteri turaly aqparat Dj. Kennangha qyzyq bolmaytyn shyghar», – dep oilaghan sekildi.

Orys tildi qauymdy Abaymen jan-jaqty tanystyrudy maqsat etken Á.Bókeyhan ózining Abay turaly jazghan aznama maqalasynda Abay kitaphanasy turaly ghana emes, Abay shygharmalarynyng ruhany ýsh qaynar kózi, Abaydyng aqyndyq talant kýshining quaty, ol ómir sýrgen zaman, ósken ortasy, genologiyalyq tegi, bilim alghan mektepteri turaly da tolyq maghlúmat beredi. Álihan Abay boyyndaghy iri aqyndyq quatty sol zamannyng ózinde-aq birinshi bolyp bayqap, Abay shygharmalary halyqqa tanylyp, jaryq kórip, jariyagha shyghuy kerek dedi. Ózi osy iske múryndyq ta boldy.

Álihan atalmysh maqalasynda: «Orginalinye sochiyneniya Abaya y ego perevody iz Pushkina (otryvok iz «Evgeniy Onegina») Lermontova, Krylova sobrany ego synom Turagylom y v ne prodoljiytelinom vremeny budut izdany Semipalatinskim Podotdelom Imperatorskogo Rossiskogo Geograficheskogo obshestvo, pod redaksiey A.N Bukeyhana.

Abay, kak eto pokajut ego stihi, predstavlyait nedujinnui poeticheskui silu y sostavlyaet gordosti kirgizskogo (kazahskogo N.M.) naroda. Eshe ne bylo kirgizskogo (kazahskogo N.M.) poeta, kak vozvysshevshego duhovnoe tvorchestvo naroda, kak Abay. Chudnye ego stihi, posvyashennye chetyrem vremenam goda (vesna,leto, oseni y zima) sdelaly by chesti znamenitym poetam Evropy», – deydi. (A.Bukeyhan. «Semipalatinskiy listok». №250-252. 1905 g.Álihan Bókeyhan 310-bet. Tandamaly. «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy. Almaty, 1995)

(Qazaqshasy: Balasy Túraghúl jinastyrghan Abaydyng ghajayyp shygharmalary men onyng Pushkinnen («Evgeniy Oneginnen» ýzindi) Lermontovtan, Krylovtan jasaghan audarmalary A.N.Bókeyhan redaksiyasy arqyly Imperatorlyq Resey Geografiyalyq qoghamynyng Semey bólimshesinen jaryq kórmekshi.

Abay ólenderi onyng asa quatty aqyndyq talantyn kórsete otyryp, qazaq halqynyng maqtanyshyna ainaldy. Osyghan deyin qazaqta halyqtyng ruhany baylyghyn biyikke kótergen Abayday aqyn bolghan emes. Onyng jyldyng tórt mezgiline arnaghan (kóktem, jaz, kýz, qys) ghajayyp ólenderi Europanyng ataqty aqyndarynyng qúrmetine ie bolghan bolar edi. Erkin audarghan: N.Mahan)

1905 jyly Álihannyng osy aitqan sózderine qaray otyryp, Abaydyng asa biyik aqyndyq quatyn birinshi bolyp tanyp, Abay shygharmalary halyqqa tanylyp, jeke kitap bolyp baspadan jaryq kórui kerek dep bastama kóterip, ózi sol iske múryndyq bolghany ýshin de «Abaytanudyn» bastauynda Álihan Bókeyhan túr deymiz.

Álihan 1905 jyly Abay haqynda jazghan aznama maqalasynda: «Abay shygharmalary jaqyn arada Á.Bókeyhan redaksiyasy men Imperatorlyq Resey Geografiyalyq qoghamynyng Semey bólimshesinen jaryq kórmekshi», – dese de, Álihannyng 1906 jyldyng 8-qantarynda Túzqala (qazirgi Pavlodar qalasy) manynda tútqyndaluy – Abay shygharmalarynyng jaryq kórip, jariyagha shyghuynyng keyinge ysyryluyna sebep bolghan synayly.

Osy oqigha jóninde belgili әlihantanushy ghalym S.Aqqúly: Álihan otarshyl Imperiyanyng I memlekettik dumasynyng deputattyghyna týsu ýshin saylaualdy nauqanyn ótkizu jәne is arasynda ózi redaksiyalap shyqqan Abay shygharmalarynyng qol jazbasyn baspagha tapsyru oiymen, 1906 jyldyng 8-qantarynda Ombydan Semeyge kele jatqan jolynda – Túzqala irgesindegi orys-kazaktarynyng Yamyshevskiy kentinde tútqyngha alynady. Qoljýgi (portfeli) ishindegi Abay qoljazbasymen birge tәrkilenedi... Qol jýgimen birge tәrkilengen qoljazba – qazaq aqyny Abay Qúnanbayúlynyng ólenderi ekenin, 5000 patsha rubline teng ekenin aityp, ony saqtandyrudy qatang talap etedi», – dep jazyp, tarihiy-múraghattyq qújattar arqyly dәleldi  kuәlik beredi. (S.Aqqúly. Álihan Bókeyhan – túnghysh abaytanushy. Maqala. Abay jәne Alash sabaqtastyghy. 35-bet. Euraziya Últtyq uniyversiyteti «Abay akademiyasy» ghylymy zertteu institutynyng jobasy.)

Tútqyngha týsken Álihan Abay ólenderining qoljazbasyn 5000 patsha rubline balaghan. Sol kezende, bazardaghy jaqsy bir jylqynyng qúny 5 rubli ekenin eskersek, Álihan, Abay ólenderining qoljazbasyn myng jylqygha balap otyr. Búl – qyruar baylyq. Osydan-aq Álihannyng Abay shygharmasyna degen kózqarasyn anyq bayqaugha bolady.

1906 jyly Álihannyng tútqyndaluyna baylanysty, Abay shygharmalarynyng jariyagha shyghuy amaldyng joghynan keyinge ysyrylyp, 1909-jyly Álihannyng yqpalymen Sankt-Peterburgtegi Iliiya Buraganskiy baspahanasynan jaryq kórgeni belgili.

1905 jyly Abay turasyndaghy maqalasynda Álihan Abay shygharmalary jaqyn arada Á.Bókeyhan redaksiyasymen jaryq kóredi dese de, bizding oiymyzsha, 1909 jylghy Abaydyng túnghysh jinaghyna Álihan Bókeyhan redaksiyalyq júmys jasay almaghan sekildi. Eger, Europasha oqyghan, jan-jaqty bilim iyesi Álihan Abaydyng túnghysh jinaghyna redaksiyalyq júmys jasaghanda, onda «otbasylyq jaghdayy», «jeke basynyng jaghdayy», «el adamdaryn ókpeletip alamyz» degen oimen jinaqtan sebepsiz týsip qalghan Abaydyng kóptegen ólenderi jinaqqa enip, 1909 jylghy Abaydyng túnghysh jinaghy býgingisinen әldeqayda tolymdy bolyp shyqqan bolar ma edi? – dep oilaymyz. Búl – óz aldyna bólek әngime bolghandyqtan, taqyrypty búdan әri qauzap, terendete berudi jón sanamadyq.

Sonymen, 1905 jyly Abay haqynda jazghan Álihan maqalasynan úqqanymyz: Á.Bókeyhan aqyn shygharmalary men onyng kitaphanasynyng jәi-kýiimen jaqsy tanys bolghan. Osy orayda, Álihan Abay kitaphanasynyng kólemin kimnen, qaydan bilgen? Álde olar tanys bolghan ba? – degen zandy súraqtyng tuyndary haq. Ghylym ýshin úsaq-týiek degen úghym joq. Sondyqtan da, taqyrybymyzdan sәl qiys bolsa da, Álihan men Abaydyng jeke qarym-qatynastyghy turaly birer sóz.

Álihantanushy ghalym S.Aqqúly «Álihan Bókeyhan – túnghysh abaytanushy» enbeginde: «Álihannyng tughan inisi Smahan Tóre 18 qoyyn dәpterden túratyn «Álekenning ómiri» atty esteligining 1 – dәpterinde «Álihannyng sheshesining әkesi (Tobyqty Mamay batyrdan) Dulat batyr. ...Dulattyng eki qyzy: Biri Bekjan – Álihannyng sheshesi, biri – Boshantay (Ryzyqbay sheshesi) – Hudayberdi әieli, Qúnanbay kelini» (Bókeyhan.S.S Álekenning ómiri. Júldyz-1996. №3) – dep jazady. Demek, Álihan men Shahkәrim Qúdayberdiúly ekeui – tughan bóleler», – dey kelip, Álihan Abay ainalasyn jaqsy bilgen dep, Álihannyng «Kәkitay» atty aznama maqalasynan mysaldar keltirip: «Abay men Álihannyng 1896-1904 jyldary Semey oblystyq statistikalyq komiytetining mýsheleri retinde komiytetting jiyndarynda kórisu mýmkindigin de eshkim teriske shyghara almaydy», – deydi. (S.Aqqúly. 18-25-better. Abay jәne Alash sabaqtastyghy. Euraziya Últtyq uniyversiyteti, «Abay Akademiyasy» ghylymy zertteu institutynyng jobasy. Nur-Sultan 2020)

Dau joq, Álihan Abay ainalasyn óte jaqsy bilgen. Búl oiymyzgha Álihannyng Shәhkәrim shygharmalary haqyndaghy әdebiy-syn maqalalary men «Kәkitay» atty aznama maqalasy tolyq dәlel. Álihannyng «Kәkitay» atty aznama maqalasy kólemdi bolmaghany men Álihan men Kәkitaygha baylanysty derekterge, mәlimetter men tyng tújyrymdargha óte bay.

Osy atalghan maqalasynda Álihan Kәkitay turaly: «Áueli Kәkitaydy 1900 jyly kýzdi kýni kórdim. Onda zaman typ-tynysh, birigip qylar is joq. Biz synasa almadyq. 1904 jyly Abay marqúmnyng ólenin kitap qylyp basyndar dep balalaryna hat jazdym. 1905 jyldyng әpreli ayaghynda Kәkitay Abaydyng jazba kitabyn alyp, Ombydaghy maghan keldi. ...Kәkitay bizding ýide bir júma jatty... Anyq tanystyq... Sodan beri sayasat isinde bir adam boldyq», – dep jazady. (Á.Bókeyhan. 418-bet. Tandamaly. «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy. Almaty, 1995 jyl)

Maqaladaghy jazbagha qaraghanda, Álihan Kәkitaydy alghash ret 1900-jyly kórgen. Ol Kәkitaydy 1905-jyldan bastap jaqsy biledi. Olardy jaqyndastyrghan Abay shygharmalaryn kitap etip bastyru isi.

Sóz reti kelgen song aita keteyik: Álihan men Shәhkәrimning bóle ekeni ras. Biraq, tughan bóle emes. Smahan Tóre aitatyn Qúdayberdi әieli Boshantay (Ryzyqbay sheshesi) búl – Qúdayberdining ekinshi әieli, Mamay Tobyqty, Dulat batyrdyng qyzy. Al, Shәhkәrim – Qúdayberdining birinshi әieli, Arghynnyng Qarakesegining ishindegi Baybórining bii Aldabergenning qyzy Dәmetkennen tughan.

Álihan Shәkәrimning tughan bólesi bolghannyng ózinde de, ol Abaydyng kózi tirisinde aqyn ainalasymen, әsirese, bólesi Shәkәrimmen anau aitqanday tyghyz qarym-qatynasta bolmaghan sekildi. Eger Álihan Abaydyng inisi әri shәkirti Shәkәrimdi bólesi retinde jaqsy bilse, qalaysha ol Kәkitaymen alghash ret 1900 jyly tanysady.

Abaydyng tughan inisi Ysqaqtyng balasy Kәkitay – Abay bauyrynda aqynnyng tәrbiyesin kórip, Abaydyng balalary Ábish, Maghauiyalarmen birge bir ýide ósken. Álihan Abaydyng bauyrynda ósken Kәkitaymen ózi aitqanday 1900 jyly tanysyp, 1905 jyldan bastap jaqsy bile bastasa, 1904 jyly qaytys bolghan Abaymen Álihannyng jýz kórisip, qarym-qatynasta boldy deuge anau aitqanday negiz joq. Búl – bir.

Ekinshiden, bayyppen qarar bolsaq, talantty kósemsózshi (publisist) Álihannyng aznama maqala jazuda eshkimge úqsamaytyn ózindik qoltanbasy bar. Onyng «Abay (Ibragiym) Kunanbaev», «Kәkitay», «K.A.Verner», «V.P.Oblinskiy», «Mihaeliys» sekildi aznama maqalalarynda, qaytys bolghan adamdy oqyrmandargha jan-jaqty tanystyryp, ol turaly barynsha mol maghlúmat beredi. Ol «Kәkitay» atty aznama maqalasynda Kәkitay men ózining qalay tanysqanyna toqtalyp, ózderi ómir sýrgen zaman men Kәkitay turaly barynsha mol aqparat bergen. Eger, Álihannyng Abaymen jeke tanystyghy bolsa, onda ol Abay turaly jazghan aznama maqalasynyn  bir jerinde mindetti týrde ony atap ótken bolar edi. Sebebi, jan-jaqty bilimdar Álihan, Abaydy eshkim týsinbey túrghan zamannyng ózinde-aq Abaydyng kim ekenin óte jaqsy bilgen. Bilmese, 1905 jyly Abay turaly jazghan aznama maqalasynda: «Abay ólenderi onyng asa quatty aqyndyq talantyn kórsete otyryp, qazaq halqynyng maqtanyshyna ainaldy. Osyghan deyin qazaqta halyqtyng ruhany baylyghyn biyikke kótergen Abayday aqyn bolghan emes», – dep jazar ma edi? (Á.Bókeyhan. 310-bet. Tandamaly. «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy. Almaty, 1995 jyl)

Mine, osylay Abaydyng kim ekenin óte jaqsy bilgen Álihannyng aqynmen jeke tanystyghy bolsa, onda ol Abay turaly sezip bilgen әserin qaghaz betine týsirip, Abay turaly jazghan maqalasynyng bir jerine mindetti týrde kiriktirgen bolar edi dep oilaymyz.

Endi, Álihannyng Abaymen Semey oblystyq statistikalyq komiytetinde kezdesui haqynda eki auyz sóz.

Biz myna mәseleni týsinip aluymyz kerek: Tónirektegi oqymysty adamdardyng basyn qosqan Semey oblystyq statistikalyq komiyteti mýshelerining kópshiligi Abay sekildi komiytetten túraqty jalaqy alyp túratyn qyzmetkerler emes, óz qalauymen erikti týrde jinalghan ziyaly qauym ókilderi bolatyn. Sondyqtan, olardyng oblystyq statistikalyq komiytetting jiyndarynan qalmay qatysuy – mindetti bolmaghan.

Ekinshiden, 1896 jyldan bastap Semey oblystyq statistikalyq komiytetting mýshesi bolghan Álihannyng Abaymen kezdesu mýmkindigining yqtimaldylyghyn jete týsinu ýshin, Abay ómirining songhy on jylyna nazar audarghan jón. 1891 jyly eng jaqsy kóretin inisi Ospannyn, 1895 jyly sýiikti úly Ábdirahmannyng qazasy, sodan son, 1898 jyly Múqyr saylauynda Abaydyng soqqygha jyghyluy – aqyn jýregine óshpes iz qaldyryp, jaralaydy. Abay ómirining osy atalghan dertti jyldary turaly M.Áuezov: «Janaghy jyldar (avtor búl jerde Abay ýshin erekshe dertti 1891,1895,1898 jyldardy aityp otyr. N.M.) búrynghydan birjola tiylghanyna, ómirden birjola suynyp qajy bastaghanyna sebep bolghan. Aldy ýmit, arty ókinish ómirden endi týnilgen siyaqty. Osy jyldarda Abay ólimdi de oilay bastaydy... Ataqty «Ólsem ornym qara jerdi» jazady. Abay 98-99-jyldardyng qysynan keyin Semeyge birjola barmaytyn bolghan», – deydi. (M.Áuezov. 153-bet. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, «Sanat» 1997 jyl)

1891 jyldan bastap, jeke ómirine tragediyaly hәl aralasa bastaghan Abaydy, Semey oblystyq stat. komiytet sekildi erikti qoghamnyng jinalysyna sonau Shynghystan at sabyltyp kelip, ýzbey qatysyp túrdy dep oilau – Aqyn ómirin týsinbegendigimiz bolar edi.

Jogharyda keltirilgen dәiekterge sýiene otyryp aitpaghymyz: Abay men Álihan kezdespegen-au. Eger olar kezdesse, ol kezdesu turaly derekter bir jer bolmasa bir jerden shang berise kerek edi.

Biz qazir Álihan Abaymen jýzbe-jýz kezdespegen sekildi desek te, Álihan Abay ólenderin әsirese, aqyn ómir sýrgen tústaghy qazaq qoghamy haqynda mol maghlúmat beretin qarasózderin jetik bilgen sekildi. Búlay deuimizding sebebi: Álihannyng 1899 jyly «Dala ualayatynyng gazeti» men «OP k «Akmolinskim oblastnym vedomostyam» gazetin de jaryq kórgen. «Q oyazyndaghy moldalar bayany», «Q oyazynyng qyzmettegi qazaq adamdarynyng bir qylghan isi», «Baspahanagha hat», «Túrmys jayynda bolghan habarlar» sekildi maqalalary Abay ólenderi men qarasózderinde bayandalatyn jaghdaylarmen ýndes shyghyp jatuy bylay túrsyn, halyqqa oy salu maqsatynda kópshilikke qarata aitylghan súraqtaryna deyin birdey bolyp jatady. Tek qana Álihan maqalalarynda publisistikalyq saryn basym bolsa, Abay qarasózderinde biliner-bilinbes didaktika bar. Bar aiyrmashylyq osy ghana. Oidy jýieleu men negizgi oida aitylatyn túspaldy ironiyalyq-sarkazm qos avtorda da menmúndalap túrady. Álihan Abay shygharmalaryn bilip qana qoyghan joq, ol qazaq qoghamyndaghy týrli ózekti mәselelerdi sóz etude, Abaydan kóp ýirengeni kózge anyq kórinip túr.

Sóz basynda aityp ótkenimizdey, Álihan Abay shygharmalaryn ghana emes Abay kitaphanasyn da óte jetik bildi. Abay kitaphanasy haqynda týsinik qalyptastyrghan irili-úsaqty múraghattaghy derekter, estelikter men jazba enbekter arasynda Álihannyng Abay turasynda jazghan maqalasynyng alar orny erekshe.

Álihan Abay kitaphanasy haqynda jazghan tústa, Abay oqyghan kitaptardy sóz etetin Dj. Kennannyng aghylshyn tilinde jazylghan «Sibiri y ssylka» kitaby orys tiline tәrjimalanbaghan bolatyn. Kitap orys tiline Álihannyng Abay turaly jazghan maqalasynan keyin bir jyldan son, 1906 jyly jariyagha shyqty. Sonda, Álihan Abay kitaphanasy turaly mәlimetterdi qaydan, kimnen alghan?

Bizding oiymyzsha, Álihan aqyn ómiri men onyng kitaphanasynyng kólemin ózi jaqsy biletin Abaydyng aqyn shәkirtteri Shәkәrim men Kókbay aqynnan jәne balasynday bolyp bauyrynda ósken, tughan inisi Ysqaqtyng balasy Kәkitay arqyly bildi dep oilaymyz. Sebebi, Álihan Kәkitay men Shәkәrimdi jaqsy bilip qana qoymay, olarmen ómirde qoyan-qoltyq aralasty da. Tek búl emes, Álihan – aqyn Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng shygharmalaryn kәsiby dengeyde taldaghan alghashqy әdeby synshy da boldy.

Taghy da bir aitpaghymyz: Abay kitaphanasynyng kólemin anyqtauda tarazynyng bir basynda Kәkitay, Kókbay aqyn men Shәkәrim túrsa, ekinshi basynda Álihannyng ózi de, Abay da mýshe bolghan oblystyq stat. komiynetindegi Semey oqymystylary túr dep bilemiz. Olay deytinimiz, ózi mýshe bolghan Semey oblystyq statistikalyq komiytetindegi oqymystylardan Álihannyng Abay turaly súrastyruy da bek mýmkin... Sebebi, Batys pen Shyghysty teng mengergen Abaydyng bilimdarlyghy sol tústaghy Semey oqymysty ziyalylaryna týgel mәshhýr bolghan.

Ekinshi bólimning sony. Jalghasy bar...

Núrghaly Mahan

Abai.kz