(hat-hikayat)

Birinshi tarmaq

Oralu

 

Jerde jetim jylasa,

Kókte perishte kýnirenedi.

(Halyq sózi)

                                              

                                                              1

(hat-hikayat)

Birinshi tarmaq

Oralu

 

Jerde jetim jylasa,

Kókte perishte kýnirenedi.

(Halyq sózi)

                                              

                                                              1

Poezdan týsti. Jolserik esikti ashyp bolghansha, ishtey shydamsyzdanyp ta ketti. Nege osynshalyq aptyghyp-asyqqanyn ózi de týsine almaghan. Tabany qara jerge tiygeni sol edi, túla-boyy du-u etip, býkil denesinen tok jýrip ótkendey bolyp, del-sal kýidi bastan keshirdi. Mynau qara jer, mynau bopsa topyraq búnyng kónilin yaky jan sarayyn sonsha tolqytyp jiberetindey nendey qúdiretti edi? Eki-ýsh adym attady da, odan әri jýre almady. Tabanyna dәu qara tas baylanyp qalyp, qozghaltpay túr. «O, qasiyetinnen ainalayyn tughan... jo-joq, ósken topyraq-q!...»

Tilining úshyna osynau eki-ýsh auyz sózding orala bergeni sol edi, endi kómeyine әlde óksik, әlde ókpe, әlde renish-әiteuir birnene keptelip túryp qalghanday boldy.

Búl-balalyq shaghy ótken jer! Osynda es bilip, osynda on-solyn tanyp, osy jerden ýlken ómirge attanghanyn anyq biledi. Al, biraq...

Qay jerde dýniyege keldi? Kimning otbasynda ingәlap jaryq әlemning esigin ashty? Áke-sheshesi kim edi?

Onyng ómir boyy janyn jegidey jegen, qay kezde de esinen bir sәt shyqpaghan, ýnemi mazalaumen bolghan auyr da ashy saualdar – osy! Osy súraqqa ómir boyy jauap izdedi. Ghúmyr boyy jauabyn taba almady. Bәlkim, jauap tabugha talpynbady ma?

Qonysbay býkil ótken ómirin tap býgin kóz aldynan ótkizer bolsa, baqytqa bólengen kýnderinen góri qinalys pen kýizelis sәtteri basym.

Ásirese, bala kezgi suretter kóz aldyn kólbese, ezilip te, egilip te eske alar saghattar az emes! Kisi óz mandayyna jazylghandy ghana kóredi desedi. «O basta shyr-r etip dýnie esigin ashqanda ózine tiyesili nәrseni qaytseng de kórersin, kórmey kórge kirmeysin» degendi kóp estiytin. Jas kýninde soghan onshalyq kónil bólmegenimen, jas úlghaya kele qayta janghyryp, eske týskende «o, toba, sol ras eken-au» dep jagha ústaghany bar. Jetim degen sóz Qonysbay ýshin mandaygha toqpaqpen qoyyp qalghanday óte auyr estiletin. Jany syzdaytyn. Jýregi qysyp, basy zenip ketetin. Jetimdik ghúmyr Qonysbaydyng tek jas kýninde tartar azaby ghana emes, býkil ómirinde, barsha tirliginde ainymasqa serik bolaryn kim bilipti!

Bayaghyda-a... osy A.stansasy boyyndaghy eki qabatty aqshanqan ýiding aulasynda dop quyp, oiynnyng qyzyghyna týse, terlep-tepship jýgirip jýrgen

sәtinde ózining jetim ekenin, әke-sheshesining kim ekenin bilmeytinin de oilamapty. Ony oilandyrghan – jetimder ýiindegi jaghday emes, adamdar kónilindegi alalyq boldy. Adamdar osynsha qatygez bolar dep oilap pa sol kezde! «Adam adamgha dos boluy kerek, qinalghanda qol úshyn berui kerek» dep oilaytyn. Adamgha sana sol ýshin berilgen dep qiyaldaytyn. Ózining de sol sanaly adamdar arasynda ósip kele jatqanyna quanyp ta qoyatyn.

Biraq, balanyng sol baqytty sәtteri men kónil quanyshy kópke sozylmady. Bәlkim, úzaqqa sozyla berer me edi, kim bilsin, bәri de ayaq astynan, oilamaghan jerden búzylyp sala bergeni.

Sol aulada alansyz dop qualap jýrgen kýnderding birinde qasyndaghy dosy Sembekting qatty tepkisinen ala dop zulaghan kýii biyik sharbaqtyng syrtyna bir-aq ytqydy. Qonysbay qarap túrghan joq, qorshaudan asyp týsti de, ala dopty qualap berdi. Qyrsyqqanda әlgi dop kóshedegi bir kisining jelkesine tiyip, onda da toqtamay, odan әri domalady. Qonysbay alqynyp jýgirip jetip, endi ala bergeninde bir әsem kiyingen kisi búny jelkesinen núqyp qalyp:

- Jolymdy kes-kesteytin kimsin, әi!-dep zekidi. Dop jelkesine tyq etip tiygen kisi osy boldy.

Qonysbay iymene qarap:

- Men... men dopty alayyn dep...-dedi sózining basyn biriktire almay.

Ásem kiyingen kisi oqty kózimen ata qarady da, múrtyn eki-ýsh ret jybyrlatyp, múny iyterip tastap, jýrip ketti. Jәy ketken joq, ketip bara jatyp búghan:

- Qu jetimek!-dedi.

Bala yzalana, yzgharlana qarady. Álginde ol әsem kiyingen meyirimdi әri mәdeniyetti aghaydy kórgen siyaqty edi, endi artynan qarap túrsa, myna jaryq dýniyedegi eng súmpayy, eng jeksúryn adam osy siyaqtanyp ketti.

«Men jetimek emespin!...»

Búl-Qonysbaydyng ishki oiy. Ony dauystap aitqan joq. Ishinen oilady.

Álgi kisi biraz jer úzap baryp, artyna taghy da búryla qarap:

- Jetimekterde mәdeniyet qaydan bolsyn!-dedi. Sosyn «Tfu» dep jerge shyrt týkirdi.

«Men jetimek emespin! Jetim emespin-n...»

Bala jerge otyra qalyp, yzadan jarylarday bop, jylap jiberdi. Álgi sózderdi dauystap aitty ma, joq ishinen aitty ma – ony da bilmeydi. Áyteuir yzagha bulygha úzaq-q jylady.

Qasyna Sembek dosy keldi.

- Nege jylaysyn?-dedi ol. – Saghan bireu tiydi me?

- Joq!

- Endeshe nege yzalanyp jylaysyn?

- Eshtene emes.

- Joq, bireuge yzalysyn!

- Ayttym ghoy, eshtene emes dep. Meni nege tergey berdin!...

Sosyn ornynan túrdy. Túrdy da aulagha qaray bettedi. Artynan Sembek te empektep erip keledi.

                                         

***

A.stansasy abyr-sabyr. Temirjoldy jaghalay ónkey qyz-kelinshekter qapshyq kóterip, qolarba sýirelep, shan-shúng etip, basyna kóterip jýr.

- Quyrylghan balyq alyndar!

- Arystyng dәmdi qauynyn satyp alynyzdar!

- Susyn ishpeysizder me?

Dәl osy kórinis Qonysbay ýshin әbden tanys. Bayaghydan tanys. Osydan әlde otyz, әlde qyryq jyl búryn da osynday bolatyn. Tek ol kezdegi qyz-kelinshekterding kiyimi júpynylau kórinetin. Al, mynalardyng ýstine kiygeni mýlde basqa. Birinde – sport kiyimi, birinde djinsy, birinde – teri kostum.... Sauda jasaugha shyqty demesen, әrbireuining kiyim kiyisi, pang jýrisi hәm syzdana sóilegen dausy sonshalyq kedey keyipti bayqata qoymaydy.

- Araq alyndar!

- Syra da bar!

- Qymyzgha qalaysyndar!...

Sauda jasaushylar, negizinen, qazaq әielderi. Aralarynda birli-jarym qonqy múryn, kók kóz ózge últ ókilderi de boy kórsetip qalady. Biraq olar da qazaqsha sayrap túr, tipti qazaqtyng ózin shatastyrady.

- Qazy-qarta alasyng ba?

- Qúrt jeysing be?

- Irimshik almaysyng ba?

Qonysbay bir kelinshekti toqtatty.

- Maghan eki týiir qúrt berinizshi!

- Eki-aq týiir me!-dep kelinshek múrnyn shýiirdi. - Óziniz kelisti kiyingen kisi ekensiz, nemene bir qaltasyn alsanyz, aqshanyz azayyp qala ma?

- Azaymaydy ghoy,-dedi Qonysbay. – Biraq... onyng bәrin qaytem? Tek auyz tiysem dep edim...

Kelinshek shaypaulau eken.

- Kempirine aparyp berersin. Ekeuing otyryp alyp, ótken-ketkendi aityp tauysqansha jep qoyasyndar. Almaysyng ba molyraq...

Qonysbay kýrsine til qatty.

- Mende kempir joq.

- E, endeshe kelinine...

- Kelin de joq.

- Bolmasa nemerelerine...

- Ol da joq.

Satushy kelinshek odan әri ne derin bilmey, antarylyp túryp qaldy. Qonysbay búryldy da, adymdap kete bardy.

Ár adymyn shottap basyp keledi.

«Men jalghyzbyn ghoy. Jalghyz adamgha ne kerek? Bir qalta qúrtty qaytem!...»

Jýrip kele jatyp, kilt toqtady.

«Jo-joq, nege jalghyzbyn! Men óz ýiime kele jatqan joqpyn ba! Kýni keshe, iyә, bayaghyda-a ózim túrghan, oqyghan, erjetip, ýlken ómirge joldama alghan aqshanqan ýige kele jatyr ekem-au! Sony nege oilamaymyn! Onda qazir de balalar túryp jatyr. Olar da mening basymnan keshirgendi keshirip, biri túnghiyq oigha berilip, biri namysqa jaryla jazdap, al endi biri «men jetimek emespin» dep ah úra ómir sýrip jatqan óz ýiim ghoy...»

Artyna búrylyp qarady. A.stansasy kәdimgidey qújynaghan halyq. Ayqay-shu. Barqyraghan dauystar.

- Qauyn alynyzdar!

- Qymyz ishpeysinder me?

- Syra men araq bar.

Sol top arasynan endi әlgindegi shaypaulau kelinshekti izdedi. «Ol qayda ketti eken!» Ary ótkenge de, beri ótkenge de kóz toqtata, erekshe yntamen qaraydy. Ol emes. Bәri de basqa.  Kenet... jelke túsynan bir dauys estildi.

- Shynymen-aq eshkiminiz joq pa?

Búrylyp qarap edi, baghanaghy shaypau minez kelinshek eken. Qonysbay kýldi.

- Jәy aitam. Ázildegenim ghoy. Ana bir qalta qúrtty maghan beriniz.

- E, solay demeysing be baghanaly beri! Ýlken kisi ýige qúr qol bara ma eken. Eng bolmaghanda nemerelerdi aldaugha kerek qoy.

Shaypau kelinshek dereu bir qalta qúrtty Qonysbaydyng qolyna ústatty da, aqshasyn alyp, zytyp otyrdy.

Bir qalta qúrttyng osynsha salmaghy bolatynyn endi bayqady. Ishine tas salyp qoyghanday. Amal joq, qoltyghyna qysyp alyp, algha qaray basty. Adymy ashylar emes. Jýrisi óner emes. Tek qazir me? Baghanaly beri solay. Poezdan týskeli beri adymy ashylmay-aq qoydy.

Bayaghyda-a... balalar ýiinde alansyz oinap-kýlip jýrgen shaghynda esinde qalghan taghy bir suret kóz aldynan kólbendeydi.

Bir joly osynda jaqsy kiyingen er kisi men әiel keldi. Olardy balalar ýiining diyrektory Badambek aghay bipazdap tanystyryp әlek.

- Balalar, búl kisiler alystan keldi. Sonau Týrkistannan. Osynda búrynyraq marqúm bolghan bir tuysynyng balasy bar eken.

Qonysbay men Sembek bir-birine qarady. «Biz emes pe ekenbiz» degen ýmit kónil.

Badambek sóilep túr.

- Sol balanyng jaghdayyn bile keteyin dep soghypty. Ol bala-myna bizding Janahmet...

Osyny estigen sәtte Janahmet qoqilanyp, bәrine aibat kórsete ornynan túrdy. «Mine, kórmeysinder me, mening tuystarym bar, olar meni arnayy izdep keldi» degendi qimyl-qozghalysymen bayqatty.

Janahmet әlgi kisilerding qasyna baryp, ony betinen alma-kezek emirene sýiip jatqanda Qonysbay da, Abyljan da, Sembek te ishtey qyzghandy. «Bizdi nege eshkim izdemeydi eken» dep qinaldy.

Qonaq kisiler kóp bógelgen joq, ketip qaldy. Janahmetke bir qalta qúrt qaldyrypty. Endi sony jalyna súrasa da, Janahmet eshkimge bermeydi. Tyghyp qoyyp, ózi ghana soryp jeydi.

Bir kýni Qonysbaygha Sembek:

- Áy, sonyng qúrtyn úrlap alayyq,-dedi.

- Qoy, úyat bolar,- dedi Qonysbay.

- Joq, úyat emes. Ózi sarang bolmasyn әitpese,-dedi Sembek.

- Sarannyng sazayyn osylay tartqyzghan dúrys,-dep, Abyljan da Sembekti qostady.

Qúrt úrlanghan kýnning ertesine Janahmet kýni boyy jylady. Kimnen kórerin de, kimdi kinәlaryn da bilmedi. Bir jaghy sonyng da yzasy boyyn kernep ketse kerek.

Álgindegi stansadaghy bir qalta qúrt Qonysbaygha sol oqighany eriksiz eske týsirip edi.

 

(Jalghasy bar)

Abai.kz