جولتاي جۇمات. بۋمەرانگ
(حات-حيكايات)
ءبىرىنشى تارماق
ورالۋ
جەردە جەتىم جىلاسا،
كوكتە پەرىشتە كۇڭىرەنەدى.
(حالىق ءسوزى)
1
(حات-حيكايات)
ءبىرىنشى تارماق
ورالۋ
جەردە جەتىم جىلاسا،
كوكتە پەرىشتە كۇڭىرەنەدى.
(حالىق ءسوزى)
1
پوەزدان ءتۇستى. جولسەرىك ەسىكتى اشىپ بولعانشا، ىشتەي شىدامسىزدانىپ تا كەتتى. نەگە وسىنشالىق اپتىعىپ-اسىققانىن ءوزى دە تۇسىنە الماعان. تابانى قارا جەرگە تيگەنى سول ەدى، تۇلا-بويى دۋ-ۋ ەتىپ، بۇكىل دەنەسىنەن توك ءجۇرىپ وتكەندەي بولىپ، دەل-سال كۇيدى باستان كەشىردى. مىناۋ قارا جەر، مىناۋ بوپسا توپىراق بۇنىڭ كوڭىلىن ياكي جان سارايىن سونشا تولقىتىپ جىبەرەتىندەي نەندەي قۇدىرەتتى ەدى؟ ەكى-ءۇش ادىم اتتادى دا، ودان ءارى جۇرە المادى. تابانىنا ءداۋ قارا تاس بايلانىپ قالىپ، قوزعالتپاي تۇر. «و، قاسيەتىڭنەن اينالايىن تۋعان... جو-جوق، وسكەن توپىراق-ق!...»
ءتىلىنىڭ ۇشىنا وسىناۋ ەكى-ءۇش اۋىز ءسوزدىڭ ورالا بەرگەنى سول ەدى، ەندى كومەيىنە الدە وكسىك، الدە وكپە، الدە رەنىش-ايتەۋىر بىرنەڭە كەپتەلىپ تۇرىپ قالعانداي بولدى.
بۇل-بالالىق شاعى وتكەن جەر! وسىندا ەس ءبىلىپ، وسىندا وڭ-سولىن تانىپ، وسى جەردەن ۇلكەن ومىرگە اتتانعانىن انىق بىلەدى. ال، بىراق...
قاي جەردە دۇنيەگە كەلدى؟ كىمنىڭ وتباسىندا ىڭگالاپ جارىق الەمنىڭ ەسىگىن اشتى؟ اكە-شەشەسى كىم ەدى؟
ونىڭ ءومىر بويى جانىن جەگىدەي جەگەن، قاي كەزدە دە ەسىنەن ءبىر ءسات شىقپاعان، ۇنەمى مازالاۋمەن بولعان اۋىر دا اششى ساۋالدار – وسى! وسى سۇراققا ءومىر بويى جاۋاپ ىزدەدى. عۇمىر بويى جاۋابىن تابا المادى. بالكىم، جاۋاپ تابۋعا تالپىنبادى ما؟
قونىسباي بۇكىل وتكەن ءومىرىن تاپ بۇگىن كوز الدىنان وتكىزەر بولسا، باقىتقا بولەنگەن كۇندەرىنەن گورى قينالىس پەن كۇيزەلىس ساتتەرى باسىم.
اسىرەسە، بالا كەزگى سۋرەتتەر كوز الدىن كولبەسە، ەزىلىپ تە، ەگىلىپ تە ەسكە الار ساعاتتار از ەمەس! كىسى ءوز ماڭدايىنا جازىلعاندى عانا كورەدى دەسەدى. «و باستا شىر-ر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقاندا وزىڭە تيەسىلى نارسەنى قايتسەڭ دە كورەرسىڭ، كورمەي كورگە كىرمەيسىڭ» دەگەندى كوپ ەستيتىن. جاس كۇنىندە سوعان ونشالىق كوڭىل بولمەگەنىمەن، جاس ۇلعايا كەلە قايتا جاڭعىرىپ، ەسكە تۇسكەندە «و، توبا، سول راس ەكەن-اۋ» دەپ جاعا ۇستاعانى بار. جەتىم دەگەن ءسوز قونىسباي ءۇشىن ماڭدايعا توقپاقپەن قويىپ قالعانداي وتە اۋىر ەستىلەتىن. جانى سىزدايتىن. جۇرەگى قىسىپ، باسى زەڭىپ كەتەتىن. جەتىمدىك عۇمىر قونىسبايدىڭ تەك جاس كۇنىندە تارتار ازابى عانا ەمەس، بۇكىل ومىرىندە، بارشا تىرلىگىندە اينىماسقا سەرىك بولارىن كىم ءبىلىپتى!
باياعىدا-ا... وسى ا.ستانساسى بويىنداعى ەكى قاباتتى اقشاڭقان ءۇيدىڭ اۋلاسىندا دوپ قۋىپ، ويىننىڭ قىزىعىنا تۇسە، تەرلەپ-تەپشىپ جۇگىرىپ جۇرگەن
ساتىندە ءوزىنىڭ جەتىم ەكەنىن، اكە-شەشەسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىنىن دە ويلاماپتى. ونى ويلاندىرعان – جەتىمدەر ۇيىندەگى جاعداي ەمەس، ادامدار كوڭىلىندەگى الالىق بولدى. ادامدار وسىنشا قاتىگەز بولار دەپ ويلاپ پا سول كەزدە! «ادام ادامعا دوس بولۋى كەرەك، قينالعاندا قول ۇشىن بەرۋى كەرەك» دەپ ويلايتىن. ادامعا سانا سول ءۇشىن بەرىلگەن دەپ قيالدايتىن. ءوزىنىڭ دە سول سانالى ادامدار اراسىندا ءوسىپ كەلە جاتقانىنا قۋانىپ تا قوياتىن.
بىراق، بالانىڭ سول باقىتتى ساتتەرى مەن كوڭىل قۋانىشى كوپكە سوزىلمادى. بالكىم، ۇزاققا سوزىلا بەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن، ءبارى دە اياق استىنان، ويلاماعان جەردەن بۇزىلىپ سالا بەرگەنى.
سول اۋلادا الاڭسىز دوپ قۋالاپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە قاسىنداعى دوسى سەمبەكتىڭ قاتتى تەپكىسىنەن الا دوپ زۋلاعان كۇيى بيىك شارباقتىڭ سىرتىنا ءبىر-اق ىتقىدى. قونىسباي قاراپ تۇرعان جوق، قورشاۋدان اسىپ ءتۇستى دە، الا دوپتى قۋالاپ بەردى. قىرسىققاندا الگى دوپ كوشەدەگى ءبىر كىسىنىڭ جەلكەسىنە ءتيىپ، وندا دا توقتاماي، ودان ءارى دومالادى. قونىسباي القىنىپ جۇگىرىپ جەتىپ، ەندى الا بەرگەنىندە ءبىر اسەم كيىنگەن كىسى بۇنى جەلكەسىنەن نۇقىپ قالىپ:
- جولىمدى كەس-كەستەيتىن كىمسىڭ، ءاي!-دەپ زەكىدى. دوپ جەلكەسىنە تىق ەتىپ تيگەن كىسى وسى بولدى.
قونىسباي يمەنە قاراپ:
- مەن... مەن دوپتى الايىن دەپ...-دەدى ءسوزىنىڭ باسىن بىرىكتىرە الماي.
اسەم كيىنگەن كىسى وقتى كوزىمەن اتا قارادى دا، مۇرتىن ەكى-ءۇش رەت جىبىرلاتىپ، مۇنى يتەرىپ تاستاپ، ءجۇرىپ كەتتى. ءجاي كەتكەن جوق، كەتىپ بارا جاتىپ بۇعان:
- قۋ جەتىمەك!-دەدى.
بالا ىزالانا، ىزعارلانا قارادى. الگىندە ول اسەم كيىنگەن مەيىرىمدى ءارى مادەنيەتتى اعايدى كورگەن سياقتى ەدى، ەندى ارتىنان قاراپ تۇرسا، مىنا جارىق دۇنيەدەگى ەڭ سۇمپايى، ەڭ جەكسۇرىن ادام وسى سياقتانىپ كەتتى.
«مەن جەتىمەك ەمەسپىن!...»
بۇل-قونىسبايدىڭ ىشكى ويى. ونى داۋىستاپ ايتقان جوق. ىشىنەن ويلادى.
الگى كىسى ءبىراز جەر ۇزاپ بارىپ، ارتىنا تاعى دا بۇرىلا قاراپ:
- جەتىمەكتەردە مادەنيەت قايدان بولسىن!-دەدى. سوسىن «تفۋ» دەپ جەرگە شىرت تۇكىردى.
«مەن جەتىمەك ەمەسپىن! جەتىم ەمەسپىن-ن...»
بالا جەرگە وتىرا قالىپ، ىزادان جارىلارداي بوپ، جىلاپ جىبەردى. الگى سوزدەردى داۋىستاپ ايتتى ما، جوق ىشىنەن ايتتى ما – ونى دا بىلمەيدى. ايتەۋىر ىزاعا بۋلىعا ۇزاق-ق جىلادى.
قاسىنا سەمبەك دوسى كەلدى.
- نەگە جىلايسىڭ؟-دەدى ول. – ساعان بىرەۋ ءتيدى مە؟
- جوق!
- ەندەشە نەگە ىزالانىپ جىلايسىڭ؟
- ەشتەڭە ەمەس.
- جوق، بىرەۋگە ىزالىسىڭ!
- ايتتىم عوي، ەشتەڭە ەمەس دەپ. مەنى نەگە تەرگەي بەردىڭ!...
سوسىن ورنىنان تۇردى. تۇردى دا اۋلاعا قاراي بەتتەدى. ارتىنان سەمبەك تە ەمپەكتەپ ەرىپ كەلەدى.
***
ا.ستانساسى ابىر-سابىر. تەمىرجولدى جاعالاي وڭكەي قىز-كەلىنشەكتەر قاپشىق كوتەرىپ، قولاربا سۇيرەلەپ، شاڭ-شۇڭ ەتىپ، باسىنا كوتەرىپ ءجۇر.
- قۋىرىلعان بالىق الىڭدار!
- ارىستىڭ ءدامدى قاۋىنىن ساتىپ الىڭىزدار!
- سۋسىن ىشپەيسىزدەر مە؟
ءدال وسى كورىنىس قونىسباي ءۇشىن ابدەن تانىس. باياعىدان تانىس. وسىدان الدە وتىز، الدە قىرىق جىل بۇرىن دا وسىنداي بولاتىن. تەك ول كەزدەگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كيىمى جۇپىنىلاۋ كورىنەتىن. ال، مىنالاردىڭ ۇستىنە كيگەنى مۇلدە باسقا. بىرىندە – سپورت كيىمى، بىرىندە دجينسى، بىرىندە – تەرى كوستيۋم.... ساۋدا جاساۋعا شىقتى دەمەسەڭ، اربىرەۋىنىڭ كيىم كيىسى، پاڭ ءجۇرىسى ءھام سىزدانا سويلەگەن داۋسى سونشالىق كەدەي كەيىپتى بايقاتا قويمايدى.
- اراق الىڭدار!
- سىرا دا بار!
- قىمىزعا قالايسىڭدار!...
ساۋدا جاساۋشىلار، نەگىزىنەن، قازاق ايەلدەرى. ارالارىندا ءبىرلى-جارىم قوڭقى مۇرىن، كوك كوز وزگە ۇلت وكىلدەرى دە بوي كورسەتىپ قالادى. بىراق ولار دا قازاقشا سايراپ تۇر، ءتىپتى قازاقتىڭ ءوزىن شاتاستىرادى.
- قازى-قارتا الاسىڭ با؟
- قۇرت جەيسىڭ بە؟
- ىرىمشىك المايسىڭ با؟
قونىسباي ءبىر كەلىنشەكتى توقتاتتى.
- ماعان ەكى ءتۇيىر قۇرت بەرىڭىزشى!
- ەكى-اق ءتۇيىر مە!-دەپ كەلىنشەك مۇرنىن ءشۇيىردى. - ءوزىڭىز كەلىستى كيىنگەن كىسى ەكەنسىز، نەمەنە ءبىر قالتاسىن الساڭىز، اقشاڭىز ازايىپ قالا ما؟
- ازايمايدى عوي،-دەدى قونىسباي. – بىراق... ونىڭ ءبارىن قايتەم؟ تەك اۋىز تيسەم دەپ ەدىم...
كەلىنشەك شايپاۋلاۋ ەكەن.
- كەمپىرىڭە اپارىپ بەرەرسىڭ. ەكەۋىڭ وتىرىپ الىپ، وتكەن-كەتكەندى ايتىپ تاۋىسقانشا جەپ قوياسىڭدار. المايسىڭ با مولىراق...
قونىسباي كۇرسىنە ءتىل قاتتى.
- مەندە كەمپىر جوق.
- ە، ەندەشە كەلىنىڭە...
- كەلىن دە جوق.
- بولماسا نەمەرەلەرىڭە...
- ول دا جوق.
ساتۋشى كەلىنشەك ودان ءارى نە دەرىن بىلمەي، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. قونىسباي بۇرىلدى دا، ادىمداپ كەتە باردى.
ءار ادىمىن شوتتاپ باسىپ كەلەدى.
«مەن جالعىزبىن عوي. جالعىز ادامعا نە كەرەك؟ ءبىر قالتا قۇرتتى قايتەم!...»
ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، كىلت توقتادى.
«جو-جوق، نەگە جالعىزبىن! مەن ءوز ۇيىمە كەلە جاتقان جوقپىن با! كۇنى كەشە، ءيا، باياعىدا-ا ءوزىم تۇرعان، وقىعان، ەرجەتىپ، ۇلكەن ومىرگە جولداما العان اقشاڭقان ۇيگە كەلە جاتىر ەكەم-اۋ! سونى نەگە ويلامايمىن! وندا قازىر دە بالالار تۇرىپ جاتىر. ولار دا مەنىڭ باسىمنان كەشىرگەندى كەشىرىپ، ءبىرى تۇڭعيىق ويعا بەرىلىپ، ءبىرى نامىسقا جارىلا جازداپ، ال ەندى ءبىرى «مەن جەتىمەك ەمەسپىن» دەپ اھ ۇرا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءوز ءۇيىم عوي...»
ارتىنا بۇرىلىپ قارادى. ا.ستانساسى كادىمگىدەي قۇجىناعان حالىق. ايقاي-شۋ. بارقىراعان داۋىستار.
- قاۋىن الىڭىزدار!
- قىمىز ىشپەيسىڭدەر مە؟
- سىرا مەن اراق بار.
سول توپ اراسىنان ەندى الگىندەگى شايپاۋلاۋ كەلىنشەكتى ىزدەدى. «ول قايدا كەتتى ەكەن!» ارى وتكەنگە دە، بەرى وتكەنگە دە كوز توقتاتا، ەرەكشە ىنتامەن قارايدى. ول ەمەس. ءبارى دە باسقا. كەنەت... جەلكە تۇسىنان ءبىر داۋىس ەستىلدى.
- شىنىمەن-اق ەشكىمىڭىز جوق پا؟
بۇرىلىپ قاراپ ەدى، باعاناعى شايپاۋ مىنەز كەلىنشەك ەكەن. قونىسباي كۇلدى.
- ءجاي ايتام. ازىلدەگەنىم عوي. انا ءبىر قالتا قۇرتتى ماعان بەرىڭىز.
- ە، سولاي دەمەيسىڭ بە باعانالى بەرى! ۇلكەن كىسى ۇيگە قۇر قول بارا ما ەكەن. ەڭ بولماعاندا نەمەرەلەردى الداۋعا كەرەك قوي.
شايپاۋ كەلىنشەك دەرەۋ ءبىر قالتا قۇرتتى قونىسبايدىڭ قولىنا ۇستاتتى دا، اقشاسىن الىپ، زىتىپ وتىردى.
ءبىر قالتا قۇرتتىڭ وسىنشا سالماعى بولاتىنىن ەندى بايقادى. ىشىنە تاس سالىپ قويعانداي. امال جوق، قولتىعىنا قىسىپ الىپ، العا قاراي باستى. ادىمى اشىلار ەمەس. ءجۇرىسى ونەر ەمەس. تەك قازىر مە؟ باعانالى بەرى سولاي. پوەزدان تۇسكەلى بەرى ادىمى اشىلماي-اق قويدى.
باياعىدا-ا... بالالار ۇيىندە الاڭسىز ويناپ-كۇلىپ جۇرگەن شاعىندا ەسىندە قالعان تاعى ءبىر سۋرەت كوز الدىنان كولبەڭدەيدى.
ءبىر جولى وسىندا جاقسى كيىنگەن ەر كىسى مەن ايەل كەلدى. ولاردى بالالار ءۇيىنىڭ ديرەكتورى بادامبەك اعاي بيپازداپ تانىستىرىپ الەك.
- بالالار، بۇل كىسىلەر الىستان كەلدى. سوناۋ تۇركىستاننان. وسىندا بۇرىنىراق مارقۇم بولعان ءبىر تۋىسىنىڭ بالاسى بار ەكەن.
قونىسباي مەن سەمبەك ءبىر-بىرىنە قارادى. «ءبىز ەمەس پە ەكەنبىز» دەگەن ءۇمىت كوڭىل.
بادامبەك سويلەپ تۇر.
- سول بالانىڭ جاعدايىن بىلە كەتەيىن دەپ سوعىپتى. ول بالا-مىنا ءبىزدىڭ جاناحمەت...
وسىنى ەستىگەن ساتتە جاناحمەت قوقيلانىپ، بارىنە ايبات كورسەتە ورنىنان تۇردى. «مىنە، كورمەيسىڭدەر مە، مەنىڭ تۋىستارىم بار، ولار مەنى ارنايى ىزدەپ كەلدى» دەگەندى قيمىل-قوزعالىسىمەن بايقاتتى.
جاناحمەت الگى كىسىلەردىڭ قاسىنا بارىپ، ونى بەتىنەن الما-كەزەك ەمىرەنە ءسۇيىپ جاتقاندا قونىسباي دا، ابىلجان دا، سەمبەك تە ىشتەي قىزعاندى. «ءبىزدى نەگە ەشكىم ىزدەمەيدى ەكەن» دەپ قينالدى.
قوناق كىسىلەر كوپ بوگەلگەن جوق، كەتىپ قالدى. جاناحمەتكە ءبىر قالتا قۇرت قالدىرىپتى. ەندى سونى جالىنا سۇراسا دا، جاناحمەت ەشكىمگە بەرمەيدى. تىعىپ قويىپ، ءوزى عانا سورىپ جەيدى.
ءبىر كۇنى قونىسبايعا سەمبەك:
- ءاي، سونىڭ قۇرتىن ۇرلاپ الايىق،-دەدى.
- قوي، ۇيات بولار،- دەدى قونىسباي.
- جوق، ۇيات ەمەس. ءوزى ساراڭ بولماسىن ايتپەسە،-دەدى سەمبەك.
- ساراڭنىڭ سازايىن وسىلاي تارتقىزعان دۇرىس،-دەپ، ابىلجان دا سەمبەكتى قوستادى.
قۇرت ۇرلانعان كۇننىڭ ەرتەسىنە جاناحمەت كۇنى بويى جىلادى. كىمنەن كورەرىن دە، كىمدى كىنالارىن دا بىلمەدى. ءبىر جاعى سونىڭ دا ىزاسى بويىن كەرنەپ كەتسە كەرەك.
الگىندەگى ستانساداعى ءبىر قالتا قۇرت قونىسبايعا سول وقيعانى ەرىكسىز ەسكە ءتۇسىرىپ ەدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
