Demokratiya – qogham ómirining qozghaushy kýshi. Demokratiyanyng quatyna baylanysty qogham órlep jetilu jolyna, ne bolmasa әlsirep, qúldyrau jolyna týsedi. Endeshe, ony nyghayta bilu kerek. Ony nyghaytudyng qanday joldary bar? Búl óte manyzdy súraq ekeni belgili. Abay ilimi boyynsha osy súraqtyng jauabyn izdep kórelik.

Demokratiya degenimiz adamnyng ózining erki, yaghny qalauy boyynsha, sonymen birge, onyng jauapkershiligine say, әreket etu mýmkindigi bolyp tabylady. Sondyqtan, kim bolsa da, әrkim erkin boluy ýshin ózining әreketining nәtiyjesine jauap beruge de dayyn boluy kerek.  Jauapkershilikten tәrtip shyghady. Tәrtipti saqtau kerek. Endeshe, demokratiya erkindik pen tәrtiptke, olardyng ýilesimdiligine tyghyz baylanysty. Biri bolmasa, ekinshisi joq. Olar demokratiya negizderi, yaghny eki qanaty tәrizdi. Demokratiyanyng quaty olardyng ýilesimdiligine ghana emes, sonymen birge, olardyng mólsherine de baylanysty. Erkindik pen tәrtipti ýilesimdi, jәne olardy quatty  etu ýshin әueli olardyng ne ekenin, jәne ózara baylanysyn jaqsy biluimiz kerek.

Erkindik. Erkindik erikten shyghady. Erkindik erikting oryndalu mýmkindigi. Al erik – jan qasiyeti. Jan ruhany bolghandyqtan, ol әuelden sheksiz erikti.  Al erkindik jannyng ózining erkin oryndauynyng negizgi  sharty. Erkindik bolmaghan jerde jan óz erkimen qúmaryn qandyra almay, kýizeliske týsedi. Tәnge aua qanday qajet bolsa, jangha da erkindik sonday qajet. Abay ilimine  ýniletin bolsaq onyng manyzyn jaqsy kóre alamyz. Erik pen erkindikting manyzy men baylanysyn Abay bylay dep beredi:

Eriksiz týsken yldidan,
Erkinmen shyqqan ór artyq.
Qorlyqpen ótken ómirden,
Kósilip jatqan kór artyq.

(«Abay insiklopediyasy, 227-bet)

Aforizm tәrizdi aitylghan búl bir auyz ólenning maghynasy óte teren. Jenil bolsa da, eriksiz jasalghannan, auyr bolsa da erkinmen jasalghan әreket artyq. Yaghni, erkindik  kerek. 1903 jyly Semey jandaralynan kelip Abay ýiine tintu jýrgizilgen. Óleng sol tintuden keyin jazylghan («Abaydyng jariyalanbay kelgen ólenderi», 15 tamyz, 2019 j. Egemen Qazaqstan gazeti, avt. Asan Omarov). Resey ýkimeti jaghynan eriksiz osynday qorlyq kórip, oghan qosylghan ózin qorshaghan ortanyng zardaby danyshpan aqyngha osynday aqiqatty kórsetken tәrizdi. Erkindiksiz tirshilik qorlyghy fәny ómirding ashy shyndyghyn dәl kórsetip, anyq jetkizuge mýmkindik bergen.

Erik – jan qasiyeti bolghandyqtan, erkindik (ony qanaghattandyrugha mýmkindik beretindikten) adamnyng ýnemi úmtylatyn armany. Kimge bolsa da múnday erkindik – eng qymbat jәne eng ýlken qúndylyq. Sondyqtan erkindik sezimi әrkimge lәzzat pen baqyt sezimin beredi. Erkindik adamdy shabyttandyryp, ómirding tereng syrlaryn sezinuge mýmkindik beredi. Shabyttanghan isting nәtiyjesi de óte joghary – ózining shynyna jetip, minsiz bolady.

Qoghamdaghy erkindik, bostandyq, egemendik -- demokratiya kórinisteri. Sodan bolsa kerek, kóptegen adam demokratiyany tek qana erkindikpen balaydy. Biraq, ókinishke oray, onyng ekinshi sharty, tәrtip úmytylady. Al jalang erkindik tәrtip bolmasa ómirding barlyq qayshylyqtaryn sheshe almaydy. Kerisinshe, jana qayshylyqtar tudyrady. Býgingi kýnderi әrkimning óz erkimen әreket etip, biraq onyng jauapkershiligine boy úrmay, qoghamda kóptegen kelensiz kórinisterding payda boluy osynyng bir dәleli bolsa kerek.

Erkindikten Talap, Qayrat, Jasampazdyq quat tuady. Olar Erikting jaqyn tuystary. Búlar birikse, úiyqtaghan Oy oyanyp, adam ózining múratyna jete alady. Búl qasiyetter bolmasa adam úiyqtaghan malmen ten. «Jýrekte qayrat bolmasa, Úiyqtaghan oidy kim týrtpek?», ne bolmasa qyryq tórtinshi sózinde «Adam balasynyng eng jamany — talapsyz» deydi Abay. Erkindik bolmaghan jerde jetilu de joq. Adam jetiluding evolusiyalyq jolynan shyghyp qalady.  Sondyqtan ómiri úzaq, bilimdi, baqytty boluy ýshin adam erkindikke úmtylyp, janyn pida etetin týrli әreketterge barady. Revolusiya, ne bolmasa týrli tónkerister osynday joghary sezimnen tuatyn kórinister. Adamdar týrli narazylyqtar men kóterilister arqyly erkindikke jol ashady. Demokratiya ornaydy. Adamdar bostandyq alyp, jan kýizelisinen arylyp, ruhany jetiluge mýmkindik alady.

Shyn mәninde, erkindik alghan song qogham tek jetilip, adamdar baqyt qúshaghyna bólenuleri kerek edi. Al is jýzinde kerisinshe. Adamzat tarihy mýlde basqany kórsetedi – erkindik alghannan keyin alghashqy quanysh-shattyq zorlyqqa úlasady, erkindik alghan qogham is jýzinde órleu emes, kerisinshe qúldyrau jolyna týsedi. Qalyptasqan tirshilik búzylyp, ómirding bereketi ketip, adamdar azapqa týsedi. Adamzat tarihynda múnday kórinister óte kóp. Qarapayym kózben qaraghanda búl týsiniksiz jaghday.

Ne sebepten erkindikke qol jetkizgen song qogham órleuding ornyna, kerisinshe, qúldyrau jolyna týsedi? Abay ilimi boyynsha osy súraqtyng jauabyna keleyik.

Erkindik alghan elding birden týzelmey, kýizeliske úshyrau sebebi – tәn qúmarynyng jan qúmaryn jenip ketuinde. Onyng da sebebi bar. Abay qyryq ýshinshi sózinde «... bәrining de ólsheui bar. Ólsheuinen asyrsa, boghy shyghady» degen. Jýgensiz at tәrizdi, tәn qúmaryna berilgen Erik nening bolsa da ólsheuinen asyryp, «boghyn» shygharady. Revolusiyadan keyin búrynghy tәrtip qúldyrap,  erik pen tәrtipting ýilesimdiligi búzylady, demokratiya qúldyraydy. Revlusiya búrynghy qalyptasqan tәrtipti osylay joyady. Sol kezde erik әrnening ólsheuin bilmey, sheginen shyghady. Erikti tәn qúmary biyleydi. Tәn erkindigi  biylegen adamdar jauapkershilikti úmytyp, tәrtipti búzady. Osylay qogham kýizeliske úshyrap, qúldyrau jolyna týsedi. Búghan elimizding egemendik alghannan keyingi jaghdayy dәlel. Tәrtip әlsirep, adamdar maskýnemdikke, qarta oiyny, oiyn-sauyq tәrizdi bos әureshilikke salynyp ketti. Qatang tәrtip bolmaghan jerde jýgensiz Erik demokratiya prinsipterin búzyp, osylay ómirdi birqalypty joldan shygharyp, ózining ziyanyn tiygizedi.

Erkindik – adamnyng jetilu jolyndaghy qúraly ghana. Dúrys qoldanghanda – ýlken paydaly, al búrys qoldanghanda – tek qana ziyandy.

Sonymen, erkindik alghan jýgensiz nәpsi osynday. Belgili bir ortaq iydeologiya tәrtipti bir dengeyde qalyptastyra almaghanda, nadandyq qúrsauyndaghy jan tәndi basqara almaydy. Tәn qúmary, yaghny nәpsi jenip, qogham órkeniyet jolynan shyghyp ketedi.

Ne sebepten tәn qúmary jan qúmaryn jenip ketedi? Endi osy súraqtyng manyna keleyik.

Abay ilimi boyynsha, onyng sebebi –  adamdar ózderining ruhany bilmestiginen, jan qúmaryn úmytyp, dýniyening jarqylyna qyzyghyp, tәn qúmaryna berilip ketedi. Osylay jan qúmaryn tәn qúmary jenedi.

Adam erkindik alghan son, ózining jan qúmaryn tәn arqyly alugha úmtylady. Osylay tәn qúmarynyng yqpalyna týsip qalady. Jan qúmary úzaq ómir sýruge, qorshaghan ortany tolyghyraq biluge, tirshilikting týrli qyzyghyna úmtylady. Biraq, fәny әlem yqpalyndaghy adam ózin jan emes, tәn retinde sezinedi. Sheksiz tәn qúmaryn qanaghattandyru órkeniyetting materialdyq qúndylyghyn jetildiruge mәjbýr etedi. Ózining qúmaryn zattan izdegen jan   búl ómirde adamgha tynyshtyq bermeydi. Osylay adamzat ertede Amerikany ashyp, býgingi kýnge deyin kosmos kenistigin sharlap, әli de tynyshtyq tappay jýr.  Biraq, ózining janyn, ishki dýniyesin úmytty, ony sezine almaydy.

Qoryta kelgende, jan ózining qúmaryn tәn arqyly qandyrghysy keledi. Sana dengeyi әli tómen bolghandyqtan, adam ózining jan ekenin úmytyp, ózin tәnmen balay bastaydy.  Osylay adamdar, sonymen birge býkil qogham, fәny dýniyening yqpalyna týsip qalady. Al zattyq dýniyening qasiyeti bizge mәlim. Zattyq dýniyening qasiyeti – uaqytsha, nadandyqqa toly jәne qysqa ómir. Osylay adamdy tәn qúmary biylep, býkil qogham zattyq dýniyening yqpalymen tәrtip joyylyp, onyng ornyna beyberekettik, haos ornaydy. Erkindikti jan qúmary ýshin dúrys paydalanbay, tәn qúmary ýshin qoldanghanda osylay erkindik ózining keri nәtiyjesin beredi. Jan erkindigi tәn qúmaryn qozdyryp, nәpsiqúmarlyqqa ainalady. Tәn qúmaryna berilgen adamdar ólsheusiz baylyqqa, ataq-danq, mansapqa úmtylady. Búlardy Abay «jarym adam» dep ataghany belgili. Olar demokratiyalyq qúndylyqtardy elemeydi, eshqanday ozbyrlyq pen әdiletsizdikten tayynbaydy. Tәn qúmary jan qúmaryn túnshyqtyryp, adam erkindigi shektelip, órkeniyet qúldyray bastaydy. Tәrtip joyylyp, erkindik anarhiyagha ainalady. Ózining alghashqy mәninen aiyrylghan erkindik anarhiyany osylay tudyrady.

Jauapkershilik nemese tәrtip. Qatang tәrtip – qoghamdy rettep, jýieleu joly. Áueli tәrtipting negizi qayda jatqanyna keleyik. Abay qyryq ýshinshi sózinde «Ishpek, jemek, kiymek, kýlmek, kónil kótermek, úshpaq, sýimek, mal jimaq, mansap izdemek, ailaly bolmaq, aldanbastyq – búl nәrselerding bәrining de ólsheui bar. Ólsheuinen asyrsa, boghy shyghady» deydi. Yaghni, Abay ilimi boyynsha tәrtip degenimiz – әrnening ólsheuin, onyng jauapkershiligin  bilu. Árbir qúbylystyn, әrbir amal-sharanyng ólsheui bar. Ólsheuinen assa – boghy shyghady, yaghny tәrtip búzylyp, ol paydalydan ziyandy bolyp ketedi. Árnening ólsheuin bilip, ólsheuden asyrmaudyng ózi ýlken óner.

Al ol ólsheu qayda jatyr, ony qalay biluge bolady? Ol ólsheu – jan qúmary men tәn qúmarynyng ýilesimdiliginde jatyr. Ol ýlesimdilikting eki tiregi bar.

Birinshisi, úyat. Úyat jýrekten shyghatyn ruhany qúbylys. Abay «imany bar adamnyng úyaty bar» deydi.  Ar-úyaty bar adam ýshin әrnening ólsheuin, jauapkershiligin bilu qiyn emes. Ar-úyat adamnyng tәrtipti saqtaytyn ishki tiregi bolyp tabylady.  Úyaty bar adamgha eshqanday syrtqy tәrtip, zandylyqtyng qajeti de joq. Onyng barlyq is-әrketin imany, yaghny úyaty basqarady. Qatang tәrtip – múnday adamnyng boyyna bitken qadirli qasiyet.  Ruhany janghyru barysynda ar-úyat shyndalyp, ómirding týpki maqsatyna jetkizedi.

Ekinshisi, últtyq salt-dәstýr, moralidyq-etikalyq  qaghidalar, zang jýiesi, nemese, adam qúqyghyn qorghaytyn memlekettik organdar. Qogham qaghidalary adamnyng tәrtipti saqtaytyn syrtqy tiregi. Búlardyng jetilu dengeyine baylanysty tәrtipting saqtalu dәrejesi de әrtýrli. Tәrtipti moyyndamay, erkin ómir sýrgisi keletin adamdar kóbine zandy búzyp, jazalanady. Múnyng dәlelin demokratiyasy jetilgen memleketterden kóre alamyz. Mysaly, AQSh órkeniyetti el bolghanymen týrmede otyrghandar mólsheri adam sanyna shaqqanda óte joghary.

Zang búzushylardy azaytu joly adamnyng ishki tiregin, yaghny ruhany bolmysyn kóteru kerek. Sonda erkindik pen tәrtip óz shenberinde jәne ýilesimdi bolady. Demokratiyanyng eki qanaty bolghandyqtan, olardyng biri bolmasa – ekinshisi de joq. Búl ekeui ýilesimdi bolghanda ghana qogham bay, al adamdar erkin, baqytty sezinedi. Qoghamdaghy tәrtipti saqtau әdisi men onyng dengeyi uaqyt pen sayasiy-әleumettik jaghdaygha baylanysty qúbylmaly. Qazaqtyng «Elu jylda el jana» deytin danaly sózi osyny bildirse kerek.

Tәrtip ornatudyng sharty bar. Ol shart – tәn qúmaryn jan qúmary biyleui. Tәn qúmaryn shekteu kerek. Ruhany dengeyi tómen qoghamda tәn qúmaryn tek qana  qatang tәrtip arqyly shekteuge bolady. Búl totalitarizm. Býgingi ghylymiy-tehnikalyq órkeniyet kýsh alyp, jan qúmary tómendegen zamanda totalitarlyq memleketterding kóbengi osynyng kórinisi. Sebebi, bizding zamanymyzda órkeniyetting ruhany jaghy tómendep ketti. Ruhany dengeyi joghary bolyp, jan qúmary tolyq qanaghat tapqan qoghamdarda tәrtipting dengeyi de joghary bolady.

Tәrtip pen erikting ózara baylanysy. Jan qúmary ghana emes, tәn qúmary ýshin de erkindik kerek. Adam ózining barlyq qalau-niyetterin ózining erkimen qanaghattandyruy kerek. Abay eriksiz jasalghan әreket adamgha quanysh bere almaytynyn aitady. Erkindik bolmasa adamnyng eshbir armany tolyq oryndalmay, ol baqytsyz bolady.  Erkindik adamgha baqytty ómir sýruge mýmkindik beredi. Al erkindikti qorghaytyn – qogham. Qogham zang arqyly, yaghny tәrtip arqyly erkindikti qorghaydy. Zandylyq bolmasa elding berekesi ketip, qoghamda eshqanday ýilesimdilik bolmaydy. Sondyqtan qoghamgha tәrtip kerek.

Biraq, jalang tәrtip qoghamgha tynyshtyq  әkelgenimen, ol adam erkin shekteydi. Sondyqtan qatang tәrtipti әrkim únata bermeydi. Osylay erkindik adamdargha kerek bolsa, al tәrtip qoghamgha kerek ekenin kóremiz. Búl jaghday adam men qoghamnyn, yaghny erik pen tәrtipting arasynda qayshylyq tudyrady. Sanasy tәn dengeyinen aspaghan adam ómirding qyzyghyn sheksiz kórgisi keledi, Sondyqtan ol tәrtipti úmytyp, sheksiz erkindikke úmtylady. Ómirding jaltyraghy adamdy qoghamgha qarsy qoyyp, kinәrәtti ister jasaugha iytermeleydi. Búl qoghamnyng tynyshtyghyn búzady.

Biraq, joghary maqsatqa úmtylghan adam ózining tabighy bolmysyn shekteu ýshin belgili bir tәrtip ýlgileri kerek ekenin týsinedi. Tәrtipti saqtap, nәpsisin tejey biletin bolsa, onda onyng ómiri qoghammen ýilesimdi bolady.

«Núrly aspangha tyrysyp óskensing sen» óleninde Abay búl ómirding ótkinshi ekenin týsindirip, adamdy ýilesimdi ómirge bylay dep shaqyrady:

Adamzat – býgin adam, erteng topyraq,
Býgingi ómir jarqyldap aldar biraq.
Erteng ózing qaydasyn, bilemisin,
Ólmek ýshin tughansyn, oila, shyraq.

Býgingi jarqyldap aldaytyn ómirden basqa, alda mәngilikti ómir kýtip túr. Soghan dayyndalu kerek. Yaghni, búl ómir ýilesimdi bolu kerek. Býgingi ómirding jarqylyna aldanba, deydi Abay. Biraq búl aqiqatty kópshilik týsine bermey, ózinshe әreket etedi. Osylay qogham men adamnyng arasynda qayshylyqtar payda bolady.  Búl qayshylyqtardy sheshu ýshin qogham belgili bir tәrtip jýiesin qabyldauy kerek. Tәrtipting manyzyn Abay otyz jetinshi sózinde bylay dep beredi:

Sokratqa u ishkizgen, Ioanna Arkti otqa órtegen, Ghaysany dargha asqan, payghambarymyzdy týiening jemtigine kómgen kim? Ol – kóp, endeshe kópte aqyl joq. Ebin tap ta, jónge sal.

Pendeni tәrtip arqyly ghana jónge salugha bolady. Tәrtip adam ómirin rettep, ruhany jetiluine mýmkindik beredi. Zandylyq adamdy kinәrәtti isterge jibermey, jónge salyp ústaytyn qoghamnyng garanty bolugha tiyisti. Sonda erkindik tәrtippen ýilesimge kelip, qoghamda tynyshtyq ornaydy.

Osylay, tәrtip joghary maqsat ýshin qoldanghanda adamnyng jetiluine, al erkindikti túnshyqtyru ýshin qoldanghanda qanau qúralyna ainalyp ketetinin kóremiz.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz