TÓRTINShI TARAU: TOBYRLAR TALQYSY

(nemese Kenesary kergisi)

 

1.

Eshqashanda iydeologiyalyq erkindikke jibermeytin, jarylqau men jazalau sayasatyn qiystyra jýrgizetin, alghysy men qarghysy aiyrghysyz kenestik tәsil – memlekettik basqaru jýiesining túraqty qúralyna ainaldy. El basyna kýn tughan shaqta Stalin әr últ ókilderining namysyn oyatu ýshin kәdimgidey әruaq shaqyryp, úran tastady. Sonyng nәtiyjesinde barlyq halyqtyq batyrlar qaytadan tarih sahnasyna shyghyp, sanany baurap, últtyq ruhty kýsheytti. Qazaqtar da Qobylandy men Alpamysty, Abylay men Kenesaryny eske alyp, olardyng әruaqtarynan qoldau izdedi[1].

1943 jyly kenes shekarasy jaudan azat etilgen song esin jighan iydeologtar patriottyq-últshyldyqtyng maydandaghy jauyngerlermen birge elge ilese kelip, últtyq sananyng kýshenginen seskenip, astyrtyn iydeologiyalyq jazalau sayasatyn oilastyra bastady. Tipti maydandaghy últ komandirlerining ózinen últshyldyqty izdedi jәne tapty. Attary anyzgha ainalghan Bauyrjan Momyshúly men Kenes Odaghynyng Batyry Mәlik Ghabdullin birinshi bolyp tizimge ilikti. Ózine qarsy jýrgizilip jatqan timiskige narazylyq bildirip 1945 jyly 10-aqpan kýni QK(b)P Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy J.Shayahmetovke:

TÓRTINShI TARAU: TOBYRLAR TALQYSY

(nemese Kenesary kergisi)

 

1.

Eshqashanda iydeologiyalyq erkindikke jibermeytin, jarylqau men jazalau sayasatyn qiystyra jýrgizetin, alghysy men qarghysy aiyrghysyz kenestik tәsil – memlekettik basqaru jýiesining túraqty qúralyna ainaldy. El basyna kýn tughan shaqta Stalin әr últ ókilderining namysyn oyatu ýshin kәdimgidey әruaq shaqyryp, úran tastady. Sonyng nәtiyjesinde barlyq halyqtyq batyrlar qaytadan tarih sahnasyna shyghyp, sanany baurap, últtyq ruhty kýsheytti. Qazaqtar da Qobylandy men Alpamysty, Abylay men Kenesaryny eske alyp, olardyng әruaqtarynan qoldau izdedi[1].

1943 jyly kenes shekarasy jaudan azat etilgen song esin jighan iydeologtar patriottyq-últshyldyqtyng maydandaghy jauyngerlermen birge elge ilese kelip, últtyq sananyng kýshenginen seskenip, astyrtyn iydeologiyalyq jazalau sayasatyn oilastyra bastady. Tipti maydandaghy últ komandirlerining ózinen últshyldyqty izdedi jәne tapty. Attary anyzgha ainalghan Bauyrjan Momyshúly men Kenes Odaghynyng Batyry Mәlik Ghabdullin birinshi bolyp tizimge ilikti. Ózine qarsy jýrgizilip jatqan timiskige narazylyq bildirip 1945 jyly 10-aqpan kýni QK(b)P Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy J.Shayahmetovke:

«Men eshqashanda ózimning últymdy jasyrghamyn joq jәne jasyrmaymyn da. Mening últym – qazaq, halqym – kenes eli. Men kenes halqyna qyzmet etemin, alayda ózimning últymnyn, qazaq halqynyng namysyn layyqty dengeyde biyikke kóteruge tyrysamyn. «Men qazaqpyn» degen sóz mening úghymymda: óz últyna degen mahabbat, ózinning halqynnyng erlik dәstýrine degen qúrmet, onyng kóp ghasyrlyq mәdeniyetine, әdebiyetine, ónerine degen sýiispenshilik, oghan ar, namysynmen qyzmet etu, onyng ózge últtardan keyin qalyp qalmauyn qadaghalau, halyqtardyng dostyghyn nyghaytu, bauyrlas halyqtargha barynsha kómek kórsetip, demeu, qajet bolghan jaghdayda onymen birge ortaq jauymyzgha qarsy kýresu.

Men: «Men qazaqpyn»,– dep aitqan kezde, ózimning halqymdy әsireley әspettep, aspandata asqaqtatpaymyn. «Qazaqpyn» – degen sóz mening últtyq tegimdi bildiredi. Sol sóz arqyly men ózimning últyma degen sezimimdi bildiremin, búl sóz – mening sol últtyng ókili ekenimdi bildiredi, songhy tamshy qanym qalghansha men oghan qyzmet etuge mindettimin. Búl, sonymen qatar: men óz últymdy sýiemin jәne qadirleymin, oghan adal qyzmet ete otyryp, men barsha kenes halqyn syilaymyn jәne jaqsy kóremin, qasiyetti kenes halqy retinde bauyrmday kórip, oghan da qyzmet etemin, óitkeni bizding úly otanymyzdy mekendegen barlyq últ birtútas jәne bir maqsatqa úmtylady – degen sóz. Múnday talassyz shyndyqty dәleldeuding qajeti de joq. Óz halqynnyng qyzmetshisi boludan artyq dýniyede asqaq ta adal, namysty sezim joq»,– dep jazdy.

Soghan jauap siyaqtanyp, «Edige» jyry men «el qamyn jegen Edigening beynesi» әsire dәriptelip, últshyl sezimdi qozdyrghany, onyng burjuaziyashyl-últshyldyq iydeyany dәriptegeni turaly SOKP-nyn  Ortalyq komiytetining qaulysy shyghyp, tarihi-epostyq múralar jappay sýzgiden ótti. Sodan keyin «Zvezda» jurnaly men A.Ahmatova men M.Zoshenko shygharmashylyghyndaghy iydeyasyzdyq turaly, V.Sosuranyng «Ukrainany sýi» atty ólenindegi últshyldyq sezim turaly, Marrdyng til ghylymyndaghy «oy aghymy» mansúqtalghan qauly-qararlar art-artynan shyghyp, iydeologiyalyq jazalau nauqany bastaldy da ketti. «Qazaq SSR tarihy» kitabynyng ekinshi basyluyn әzirleu turaly» Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining 1945 jylghy 14-tamyzdaghy qarary sayasi-iydeologiyalyq jantalasty odan beter janyqtyrdy.

Jalpy qazaqstandaghy «últshyldyq pen últ tarihyn búrmalau, Kenesarynyng reaksiyalyq qozghalysy» turaly mәselening ushyghuynyng týpki tamyry terende jatyr edi jәne múnday «jazalau zúlpúharynyng qazaq mәdeniyeti men ghylymynyng jelkesine tóngenine» alty jyldan asqan bolatyn. Sondyqtan osynau qaterli kezenning «tarihy alghysharttaryn» E.Bekmahanovtyng shәkirti, osy mәsele jóninde ekeuara jyldap pikir alysqan kýnderding belgisi retinde tarih ghylymynyng doktory, professor marqúm Á.Tәkenovting payymdauymen bayandaudy jón kórdik.

Tarihty – tarihshydan artyq eshkim týsindirip bere almasa kerek.

Á.Tәkenov: «... Partiyalyq iydeologtar tarih ghylymyn qatang baqylaugha aldy. Al ómir talaby iydeologiyanyng yrqyna kónbey jatty. 1941 jyldyng qysynda Almatygha bir top evakuasiyalanghan orys ghalymdarynyng kelui búdan búryn oqu-aghartu  Halyq Komissariaty belgilegen Qazaqstan tarihyn jazu isin tezdetti. Búl isting bas-ayaghynda komissariattyng qyzmetkeri, 1937 jyly Voronej pedagogtik institutyn bitirgen, jas tarihshy Ermúqan Bekmahanov jýrdi. QK(b)P Ortalyq komiyteti soghys jaghdayynda tarihtyng patriottyq tәrbie berudegi orynyn eskere kele qoldau jasap, akademik Pankratova jәne Ortalyq komiytetting iydeologiya jónindegi hatshysy Múhamedjan Ábdihalyqov «Qazaq SSR tarihynyn» redaktory bolyp bekidi. Ony jazugha Grekov, Drujiniyn, Vyatkiyn, Kuchkiyn, Zutiys, Miller, Lurie siyaqty orys ghalymdary atsalysty. Qazaqstandyqtardan Áuezov, Marghúlan, Pokrovskiy, Múqanov, Mýsirepov, Ismaiylov, Kenjebaev qatysty. Tez qarqynmen jazylghan qazaq tarihy erte dýniyeden sol kezge deyingi uaqytty qamtyghan elimizding túnghysh tarihy edi. Ony oqyrmandar da ýlken yqylaspen qabyldady. Solardyng biri – Bauyrjan Momyshúly búl kitapty Pankratovadan alyp, pikir aityp, janashyrlyq kórsetken eken. Óz halqynyng tarihyn oqu qay qazaqqa da bagha jetpes quanysh emes pe?

Bir eskeretin jay, búl – «egemen kenes respublikalarynyn» ishinde jeke respublika tarihyna arnalghan túnghysh kitap eken. Biraq tap osy jay keybireulerge kýdik tughyzsa kerek. Kitap Stalindik syilyqqa úsynylyp, alghashqy saraptan ótip, mәsele týpkilikti sheshiler kezde búghan senimsizdikpen karaghan KSRO Ghylym Akademiyasynyng korrespondent-mýshesi A.I.Yakovlev boldy. Búl kisi kenes tarihynyng negizin salushylar: KSRO tarihynyng oqulyghyn jazghan Pankratova, Tarih institutynyng diyrektory akademik Grekov, akademik Drujiniyn, «Qazaq SSR tarihy ocherkinin» avtory, qazaq tarihynyng mamany Vyatkinge nemese býkil qazaq ghylymynyng qaymaqtaryna – Áuezov pen Marghúlangha qarsy shyghatynday qazaq tarihynyng mamany da emes eken. Ángime bilude emes, búl synshynyng sayasy kózqarasynda bolyp shyghady. Oghan kitaptyng әr jerindegi on shaqty beti, dәlirek aitsaq avtorlardyng tújyrymdamasy únamaydy. «Memlekettik teoriya» túrghysynan kelgen Yakovlev onyng sebebin: patshalyq Resey ózining qúramyna kirgen (jaulap alynghan) halyqtar ýshin progress pen mәdeniyet әkeldi, sondyqtan oghan qarsy kýresu reaksiyalyq sipat retinde baghalanuy tiyis – dep týsindirdi. Áriyne, orys patshalaryn dәriptegen stalindik kózqarasqa búl tezis sayma-say keldi. Onyng KSRO tarihynyng oqulyghy turaly: «Orys mektepterining barlyq oqulyqtary orystyng últtyq oqulyghy boluy tiyis. Búl mazmúngha taghy da 100 halyqtyng mýddesin sighyzugha bolmaydy»,– degen pikiri Yakovlevting respublikalar tarihyna qarsy pozisiyasyn nyghayta týsti. 1944 jyly aitylghan búl pikir tek 1988 jyly belgili boldy (Pisima Anny Mihaylovny Pankratovoy – «Voprosy istoriiy», 1988, № 11, 54-79-better).

Búl pikirge «Qazaq SSR tarihynyn» avtorlary qarsylyq bildirip, Pankratova kenes halyqtarynyng tarihyndaghy azattyq kýresti qoldady. Ghalymnyng talap etuimen 1944 jyly  BK(b)P Ortalyq komiyteti 29-mamyr men 8-mausymnyng aralyghynda kórnekti sovet tarihshylary 5 ret kenes ótkizdi. Teketires sodan bastaldy. Yakovlev pen Bushuevqa qarsy shyqqan Pankratova, Grekov, Derjavin «Qazaq SSR tarihynyn» tújyrymdamalaryn qorghady. Kenes nәtiyjesiz ótkendikten de A.N.Pankratova Ortalyq komiytetting hatshysy ISerbakovqa jazghan resmy hatynda: Yakovlevting pikiri últtyq-otarlyq sayasat mәseleleri jónindegi marksizm-leninizm negizderine say kelmeydi, sondyqtan da «Qazaq SSR tarihy» naqty talqylaudy talap etedi. Búl mәsele Qazaqstan ýshin manyzdy, óitkeni búl: qazaqtardyng últtyq sezimin qozghaydy,– degen oiy este ústarlyq, shyn janashyrlyq pikir. Kenestik imperiyanyng iydeologtary «qazaqtyng últtyq sezimi» (sol siyaqty basqa últtardyng da) turaly sóz qozghap kórgen emes. Tek «úly orystyq últtyq sezim» nemese «úly orystyq últtyq maqtanysh» haqynda ghana aitugha jol berildi (mysaly «orys ormany», «orys qysy», «orys aspany», «orys dalasy» degen siyaqty tirkester osynyng kórinisi). Basqa halyqtardyng últtyq sezimi kenestik patriotizmmen ghana shektelui tiyis bolatyn. Kenestik iydeologtar «últshyldyqqa» qarsy kýrespen «auyzdanghandyqtan» da, últtyq tarihty oqu – últshyldyqty tughyzady,– dep ýreylendi. Soghys jaghdayynda az últtargha qysym jasau (deportasiya) sayasaty da osy «últshyldyqpen» kýres retinde jýrgizildi. Últshyldyqtan qysymshylyq kórmegen tek orys halqy boldy. Al «úlyderjavalyq shovinizm» tek «shovinizm» dep ýstirt aityldy, naqty shovinister «tabylmady». Basty jau – últshyldyq bolyp aiqyndaldy.

Osy túrghydan alghanda 1945 jyly «Bolisheviyk» jurnalynda qazaq tarihyna esh qatysy joq M.Morozov degenning «Qazaq SSR tarihy» turaly resenziyasy әldekimderding qoltyghyna su býrikkendey boldy. Onyng ýstine resenziya avtory 1944 jyly Ortalyq komiytet ótkizgen keneste aitylghan teris pikirlerdi terip jazghan partapparat qyzmetkeri edi. Al «Bolisheviyk» Ortalyq komiytetting organy bolghandyqtan da, Kenestik Ortalyq komiytetting hatshylary Sherbakov, Andreev, Malenikov júmghan auyzdaryn ashpaghandyqtan da, ol resenziya Ortalyq komiytetting pikiri retinde qabyldandy. «Basty keyipkerler» Yakovlev pen Morozov emes, olardan da joghary lauazymdy adamdar bolyp shyqty. 1944 jylghy Kenesting aldynda Andreev, Malenkov, Sherbakovtardyng atyna hat týsken eken. Ol hat:«Keybir kenes tarihshylarynyng enbekterindegi kýrdeli kemshilikter men antiylenindik qatelikter turaly» degen atpen jazylyp, oghan Ortalyq komiytetting ýgit-nasihat bólimining mengerushisi G.F.Aleksandrov, onyng orynbasary P.N.Fedoseev, «Pravdanyn» bas redaktory P.N.Pospelovting qol qoyghany keyin mәlim boldy («Voprosy istoriiy», 1991, № 1,188 – 205 better. 48).

Búl hattyng «últshyldyq» qatelikterge arnalghan bóliminde negizinen «Qazaq SSR tarihyna» basa kónil audarylypty. Ondaghy pikir boyynsha: avtorlar últ mәselesi jónindegi stalindik erejelerdi týsinbegen, óitkeni, stalindik tújyrym boyynsha basqa halyqtardyng Reseyge qosyluynyn, tipti kýshpen qosyluynyng ózining «ziyany shamaly»; al ol halyqtardy, mysaly Gruziyany – Persiya, Ukrainany – Polisha jaulap alghan bolsa, múnday mýmkindikting «ziyany ýlken» bolghan bolar edi. Búghan qarasaq, búryn otarshyldyqty – «ýlken ziyan» dep kelgenimiz qate bolyp shyghady. Búl orys otarshyldyghynyng zardabyn júmsartu ghana emes, ony ashyq jaqtau edi.

QK(b)P Ortalyq komiytetining 1945 jylghy 14-tamyzdaghy Morozovtyng resenziyasynan tuyndaghan búl resmy pikirding negizinde «Qazaq SSR tarihynyn» ekinshi basylymyn dayyndau turaly» qauly qabyldady. Qaulynyng avtorlary Qazaqstannyng – tónkeriske deyingi dәuiri turaly jazylghan tústy syngha aldy: ol kezeng – әleumettik-ekonomikalyq damu, tap kýresi tarihy túrghysynan emes, qazaqtardyng tәuelsizdik ýshin kýresining tarihy bolyp jazylghan. Qazaq súltandarynyng tonaushylyq joryqtary men (Qaratay súltan) shynayy últ-azattyq qozghalysty shatastyrugha bolmaydy. «Qazaq SSR tarihynda» halyqtyng sanasynda últtyq qaharmany bolyp kelgen Edige madaqtalghan. Kenesary turaly berilgen bagha «birjaqty, búl qozghalystyng ishki qayshylyqtary eskerilmegen»,– degen eskertu jasaldy. Búl qaulynyng kesiri az bolmady. Eng bastysy, qazaq halqynyng tarihyndaghy últtyq sanany oyatqan qaharmandardyng jappay syngha alynuyna jol ashty. Osy qaulydan attay bir jyl búryn partiya hatshysy J.Shayahmetov (Stalinge eliktep) maydandaghy qazaq jauyngerlerin olardyng batyr babalary – Abylay, Syrym, Isatay, Mahambet, Kenesary, Nauryzbay – aruaghymen ruhtanugha shaqyrghan edi (Qazaq halqynyng jauyngerlik dәstýri. «Sosialistik Qazaqstan», 1944, 18.VSh.).

Keyin birinshi hatshygha búl sózderinen bas tartuyna tura keldi. 1945 jylghy qauly halqymyzdyng soghys kezinde oyana bastaghan últtyq, tarihy sanasyna núqsan keltirgenin aldaghy oqighalar dәleldedi.                                                                                                                     

Últshyldyqpen kýres nauqanynyng otyna týsken birden bir túlgha talantty tarihshy Ermúqan Bekmahanov boldy. Onyng birneshe sebepteri bar edi. «Qazaq SSR tarihynyn» dau tughyzghan Kenesary kóterilisi tarauyn jazu Bekmahanovqa tapsyrylghan edi. Al 1943 jyly 28-mausymda ol «Qazaqtardyng Kenesary Qasymov bastaghan azattyq kýresi (1837-1847)» taqyrybynda Mәskeuding Tarih institutynda kandidattyq dissertasiya qorghady. Ile-shala búl mәseleni keneytip, 1946 jyly 31 jasar ghalym «Qazaqstan HIH ghasyrdyng 20-40 jyldarynda» degen monografiyasy boyynsha doktorlyq dissertasiya qorghady. Búl enbegi 1947 jyly M.P.Vyatkinning redaksiyasymen Almatyda jaryq kórdi. Kitaptyng bir bóligi Kenesarynyng qozghalysyn qamtydy. 1946 jyly Bekmahanov Qazaqstan Ghylym akademiyasy Tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynyng diyrektory S.S.V.iyshkovtyng orynbasarlyghyna taghayyndaldy.

Osynyng bәri, jas ghalymnyng zor tabystary, keybir kýnshilderge shanshuday tiydi. Búrynghy «Qazaq SSR tarihyna» baylanysty aitylyp jýrgen syn pikirler, endi tikeley tek Bekmahanovqa qana baghyttaldy. Taktikalyq jaghynan alghanda, býkil avtorlar újymymen kýresuden kóri bir adamdy omaqastyru onay bolatyn. Múqym elde oryn alyp otyrghan iydeologiyalyq sharpysular da Qazaqstanda taghy da últshyldyqqa qarsy nauqan ashugha orayly jaghday jasady.

Búl nauqan qazaq topyraghynda eselene janghyryp, «eski feodaldyq qoghamdy dәripteytin burjuaziyashyl últshyldyqqa qarsy kýreske» úlasty. Osy rette QK(b)P Ortalyq komiytetining 1947 jylghy 21-qantardaghy «Qazaq SSR Ghylym akademiyasy Til jәne әdebiyet instituty júmysyndaghy óreskel sayasy qatelikter turaly» qaulysynyng kesiri zor boldy. Ziyaly qauymnyng daryndy ókilderi negizgi nysanagha alynyp, kez-kelgen belsendi ghalymsymaqtargha olardyng kózine topyraq shasha alatynday mýmkindik berildi, sóitip, túlghalar qorghansyz jaghdayda qaldy... Búl dýrmek tarihshylardyng da berekesin alyp, degbirin ketirdi, 1947 jyly 5-nauryzda M.Aqynjanov pen Á.Túrsynbaev «Kazahstanskaya pravda» gazetinde jariyalanghan «Professor Margulan izvrashaet istorii» degen maqalasynda ony «panturkist», orys jәne qazaq halyqtary dostyghynyng tamyryn «qoparushy» dep aiyptady. Tarih institutynyng sessiyasynda sol jyly mamyr aiynda H.Gh.Aydarova «Qazaqstan tarihy mәselelerindegi últshyldyq búrmalaushylyq» degen taqyrypta bayandama jasady. Múnday synau, orynsyz sayasy kinә taghu ghalymdardyng azamattyq aryn taptap, saghyn syndyrudan basqa esh nәtiyje bermedi. Al búl darynsyz kýnshilderge ghana jol ashty. Kadrlar joghary oqu oryndarynan da quyla bastady... «IYdeologiyalyq aiqasta» ghylymgha qatysy joq partokrattar jónsiz belsendilik bayqatty. Mysaly, Almaty qalalyq partkomynyng hatshysy Ysqaqov QazMU-ding orta ghasyr tarihynyng oqytushysy Ya.D.Serovayskiydi shetel tarihshylarynyng enbegin paydalanghany ýshin synady. QK(b)P Ortalyq komiyteti iydeologiya bólimin basqarushy IY.P.Hramkov BK(b)P  Ortalyq komiytetine «týzetu» jasap, tek Batysqa bas iygeni ýshin emes, Shyghysqa bas iygenderdi (әriyne, qazaqtardy) da aiyptaugha shaqyrdy. Osynday óreskeldikti sezgen J.Shayahmetov 1948 jyly nauryzda QK(b)P Ortalyq komiytetining Plenumynda:«Ótkenning bәrin jamanday beruge bolmas»,– dep toqtau aitugha mәjbýr boldy. Degenmen, sayasy nauqandy toqtatpaq týgil, odan ózi de aman shygha almady».

Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining 1947 jylghy «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasy Til jәne Ádebiyet instituty júmysyndaghy óreskel sayasy qatelikter turaly» qaulysyna oray akademik Saqtaghan Bәiishevting «Professor M.Áuezov eskilikting shyrmauynda» atty maqalasy «Sosialistik Qazaqstan» gazetinde jariyalanghannan keyin, ile «qazaq әdebiyetining tarihyna» qatysty syndar jappay basylyp jatty Búl nauqannyng ekpini  qansha qatty bolghanymen de, tútqyngha týskenderdi jәne repressiyagha úshyraghandardy jazalau siyaqty uaqytsha әskeri, sayasy qysymmen shekteldi.

Bir tandanarlyghy, tura sol jyly, osy qaulydan keyin, yaghni, 1947 jyldyng 14-qyrkýiegi kýni «Sosialistik Qazaqstanda» «han Kenening qaza tapqanyna 100 jyl toluyna oray «Kenesary Qasymov» degen kólemdi maqala jariyalandy. Maqala avtory Ermahan Bekmahanov. Aldaghy bolatyn bayandaulargha tikeley qatysy bar, ondaghy aitylatyn әshkereleulerge mýldem qarama-qarsy, bayypty payymmen, jaqsy niyette, «qara dýleydin» qarsanynda jazylghan búl pikirge tang qala otyryp yqshamdap úsynamyz:

E.Bekmahanov: «Kenesary Qasymov. (Qaza tapqanyna 100 jyl toluyna)»: «Qazaq halqynyng 1837-47 jyldardaghy ýlken últ azattyghy qozghalysynyng basshysy Kenesary Qasymovtyng qaza tapqanyna biyl 100 jyl toldy. Kenesarynyng qimyly Qazaqstannyng tarihynda, qazaq halqynyng keleshektegi taghdyryn belgilegen ózgeristi kezenmen tústas keldi. Kóshpeli qazaq auylynyng sharuashylyghyna tovarly-aqshaly qarym-qatynastyng enuine baylanysty Qazaqstannyng ekonomikasynda ýlken ózgerister boldy, al, Qazaqstannyng sayasy túrmysyn alatyn bolsaq búl dәuirde qazaq handyqtary: 1822 jyly – Orta jýzde, 1824 jyly – Kishi jýzde handyq joyyldy.

Qazaq dalasyna bir jaghynan patshaly Resey, ekinshi jaghynan Orta Aziya handyqtary shabuyl jasaumen boldy. Qazaqstannyng ol kezdegi syrtqy sayasy jaghdayy osyghan qaray belgilendi. Patsha ýkimeti men Orta Aziya handyqtarynyng basqynshylyq sayasatyna qazaq halqy kýshti qarsylyq kórsetti. Qazaq halqynyng últ azattyghy kýresin Kenesary Qasymov bastap shyqty. Eki jaqpen birdey arpalysugha kýshi jetpeytinin, qazaq halqynyng sayasy tәuelsizdigin saqtap qala almaytyndyghyn Kenesary kóterilisting alghashqy kýnderinde-aq týsindi. Sondyqtan, Orta Aziya handyqtaryna eng aldymen Qoqan handyghyna qarsy kýrese otyryp Kenesary soghys qimyldaryn toqtatu turaly patsha ókimet oryndarymen kelisuge tyrysty, óitkeni, patshaly Rossiya siyaqty quatty elge qarsy kýresten nәtiyje shyqpaytynyn jaqsy bildi».

Ghalymnyng búl pikiri, әriyne, aghylshyn barlauyna kórsetilgen qyzmet retinde baghalandy.

E.Bekmahanov (jalghasy): «Kenesarynyng kóterilisi Rossiya patshalyghyna, Orta Aziya handyqtaryna qarsy, otarshyldyqqa qarsy azattyq sipattaghy kóterilis boldy. Kenesarynyng qozghalysynda ishki kýres jogharyda aitylghan negizgi maqsatqa baghyndyryldy. Ishki kýres otarshyldyqqa qarsy kýrespen úshtasty, óitkeni, el biylegen súltan-praviytelider, agha súltandar patsha ókimetining senimdi odaqtasy boldy. Kenesary patsha ýkimeti men Qoqan men Hiua tartyp alghan qazaq jerlerin qaytaru, Rossiyanyng qaramaghynda qazaq halqynyng birtútas memleketin qúru úranymen kýreske shyqty.

Kenesary bastaghan kýres 10 jylgha sozyldy, ýsh jýzge tegis taraldy. Búl kýreske qazaq halqynyng qalyng búqarasy – kedeyler, eginshiler, jataqtar keninen qatysty. Sondyqtan Kenesary qozghalysynyng býkilhalyqtyq sipaty boldy. Ózderining maqsattary ýshin, eng aldymen, tartyp alynghan jaylaularyn, jayylymdaryn qaytaru ýshin kýresken qalyng búqaranyng qatysuy kóterilisting keng óris aluyn qamtamasyz etti. Biraq, kóteriliske basshylyq qalyng búqaranyng qolynda bolghan joq, Qazaqstannyng patriarhaldyq-feodaldyq bytyranqylyghyn joyyp, Rossiyanyng qaramaghyndaghy qazaqtyng birtútas memleketin qúrudy kózdegen ortasha feodaldyq toptardyng qolynda boldy. Kóteriliske qatysqan kýshterding múnday bólinui zandy edi, óitkeni, kóterilis Qazaqstanda patriarhaldyq-feodaldyq qogham qatynasy, rushyldyq túrmys qalpy ýstem bolyp túrghan jaghdayda ótti.

Bir jaghynan patshaly Rossiyanyn, ekinshi jaghynan Orta Aziya handyqtarynyng shapqynshylyghyna úshyrap túrghan jaghdayda Qazaqstannyng sayasy tәuelsizdigin tek irgeles memleketterding birine sýiengende ghana saqtap qalugha bolatyn edi. Ózining syrtqy sayasatynda Kenesary patshaly Rossiyagha sýienuge tyrysty, óktemdik tәrtip ornatushy, artta qalghan Orta Aziya handyqtaryna baghynudan bas tartty. Kenesarynyng Rossiyagha baghyt búruynyng eng birinshi sebebi – Rossiya quatty memleket boldy. Múny týsingen Kenesary ózining serikterine: «Rossiya barlyq memleketterden ýlken, orys patshasy barlyq patshalargha agha»,– dedi. Onyng ýstine Kishi jýz ben Orta jýz qazaqtarynyng shekaradaghy orys halyqymen, patsha ýkimetining basqynshylyq sayasatyna eshqanday qatysy joq halyqpen, ejelden beri sauda-ekonomikalyq qatynas jasauy da Kenesarynyng Rossiyagha bet búruyna sebep boldy.

Sol sebepti de kóterilisting alghashqy kýnderinen bastap Kenesary soghys qimyldaryn toqtatu turaly, eki aradaghy janjaldy beybitshilikpen bitiru turaly Batys-Sibir general-gubernatory Gorshakovpen kelisuge tyrysty. Biraq Gorshakov múnday kelissózderdi bastaudan bas tartty. Ol ózining hattarynyng birinde bylay dep jazdy: «Qazaq dalasynda beybastaqtyq tughyzghan aiypkerlermen kelissózder jýrgizuden, әsirese, olardyng imperator patshagha, sózsiz baghynudan basqa qanday da bolsa shart qoyyna az da bolsa jeleu berudi layyqsyz tauyp, men Kenesarynyng hatyn jauapsyz qaldyrdym».

Kóterilisting ónboyyna Kenesary Batys-Sibir ókimet oryndaryna qarsy kýrese otyryp, Orynbordyng ókimet oryndarymen jәne ortalyq ókimetpen kelisuge tyrysty. Kenesary Rossiyanyng qarauynda bolugha rizalyq bildirdi, búnymen birge qazaq jerining qaytaryluyn, Rossiyanyng qolastynda qazaq halqynyng tәuelsiz memlekettigi saqtaluyn shart etip qoydy. Biraq, búl shart patshaly Rossiyagha tiyimsiz boldy.

Patshaly Rossiya  qazaq dalasymen jer jóninde ghana shektes bolyp, memleket shekarasyn saqtau ýshin qazaq elimen tek baylanys jasap kelgen dәuir ótken edi. HIH ghasyr patshaly Rossiya  aldyna jana shapqynshylq mindet – Orta Aziyagha shabuyl jasau mindetin qoydy, al Qazaqstan búl joldaghy belgili bir beles boldy.

HIH ghasyrdyng 40-shy jyldarynda patshaly Rossiya aldyna Qazaqstandy bir jolata ózine qosyp alu, ony Orta Aziya handyqtaryna jәne Alatau qyrghyzdaryna odan ary shabuyl jasau qamalyna ainaldyru mindeti qoyyldy. Orta Aziya men eki aradaghy saudany kýsheytu mýddeleri ghana emes, Orta Aziyada aghylshyn-orys bәsekesining kýsheygendigi osy mindetti algha tartty. Orta Aziyada bekinbeyinshe patshaly Rossiya ózining Orta Aziyadaghy mýddelerin qorghay almaytyn edi. Sol sebepti patshaly Rossiya Kenesarynyng talabyn qabyldamady.

1844 jyldyng ózinde graf P.D.Kiyselevting Bókey ordasyndaghy jaghday turaly bayandamasyna Nikolay I: «Patshalyqtyng ishinde ekinshi patshalyq boluy mýmkin emes»,– dep búryshtama soqty. Osy birauyz sózding ózi Bókey ordasynyng kelte avtonomiyasynyng tamyryn qyrqyp qana qoymay, avtonomiya turaly niyetting qandayyna bolsa da, birjolata tiym salghandyq edi. Múnday jaghdayda Kenesary talaby kórine ýmitsiz talap boldy.

Kenesarynyng búl ózgeristeri qanday boldy? Kenesary ózining memleketin jeke adamdar arqyly basqardy. Búl adamdar sot, diplomatiya, finans, elden mal-mýlik jinau mәselelerimen, soghys isimen shúghyldandy. Hannyng janyndaghy Jogharghy Keneske tek feodaldardyng orta toptarynyng ókilderi men batyrlardyng birsypyrasy qatysty. Jer-jerde ókimet júmystary jasauyldar arqyly oryndalyp otyrdy. Ár dokumentterinde búl jasauyldar «Kenesary komissarlary» dep atalady.

Kenesarynyng memleket apparatynda jasaghan ózgeristeri feodaldyq negizde qúrylghan memleketting bir ortalyqqa baghyndyryluyna jaghday tughyzdy. Sot – pravo jónindegi ózgeris sot isterining qaraluyn jaqsartu, barymtany, el arasyndaghy jaugershilikti toqtatudy, óshtesken rulardy tatulastyrudy kózdedi. Kenesary әdet-ghúryp pravosyna birsypyra ózgerister engizdi, onyng ishinde ru baylarynyng sotyn joyyp, sot isterin ózi taghayyndaghan biyler men jasauyldardyng qolyna berdi, olardy graf dep atady. Kenesarynyng ordasynda bolghan horunjiy Ormanov: «Kenesary jogharyda atalghan biylerge joldaghan hatyn jiberdi, olar búl adreste graf dep atalghan» –deydi. Aqyly isterdi qarau tәrtibin ýshke bóluge bolady: 1. Kenesarynyng qarmaghyndaghy rulargha qatysy bar barymta, kisi ólimi jónindegi sot isterin qarau. 2. Kenesarynyng qarmaghynan tys rulardyng isterin qarau. 3. Kenesarynyng qarmaghyndaghy qazaqtar men patshanyng qolastyndaghy qazaqtar arasyndaghy isterdi qarau.

Kenesary ózining qarmaghyndaghy qazaqtardyng malyn betaldy barymtalaugha qatty tiym saldy, barymtalanghan maldy iyelerine dereu qaytaryp otyrdy. Ózining tuysqany Kóshek súltangha Kenesary: barymtalanghan jylqylardy «qúlynyna deyin qaldyrmay» qaytarugha búiyrdy. Arghyn rularynyng ókilderi qypshaqtardan mal talap etip Kenesarygha aryz ete kelgende, Kenesary ózining jasauyldary – Masaq pen Kenjege:«Arghyndardyng talabyn oryndaugha» – búiyrdy.

Salyq jóninde Kenesary jeke feodaldardyng alymdary orynyna, han qazynasynyng paydasyna alynatyn birynghay salyq shygharugha tyrysty, sóitip feodaldyq alymdar ornyna memleket salyghyn shygharmaq boldy. Kenesarygha baghynghan auyldar Hiua men Qoqan handaryna salyq tóleudi, sol siyaqty ýkimetke týtin alymyn tóleudi toqtatty. Múnyng ózi qazaqqa salyq jóninde edәuir jenildik boldy. Biraq, soghys jaghdayynda Kenesary amalsyzdan әrtýrli alym salyqty qataldyqpen óndirip otyrdy.

Kenesary maldy audandardan alynatyn «zeketti», eginshilerden alynatyn «úshyrdy» búrynghy kýiinde saqtady. Onyng ýstine auyldyq salyq, әrtýrli tyghyz qajetke kóptegen alymdar jinady.

Kenesarynyng sharuashylyq jóninde qoldanghan sharalarynyng zor manyzy bar. Soghys gubernatory Obruchevke jazghan hattarynyng birinde Kenesary: «Qayyrymdy general patshadan maghan rahymshylyq etudi ótinsin, sonda men ózimning qyrghyzdarymdy egin egu, ang aulau jәne basqa beybit kәsiptermen shúghyldandyryp, tynysh ómir sýremin»,– deydi.

Kenesarynyng ordasy ornatylghan Yrghyz ben Torghay audandarynyng ózinde ghana 1000 ýy qazaq egin kәsibimen shúghyldandy. Orynbor komissiyasynyng esebinde de «Rossiyanyng qarmaghyndaghy jerge qaytugha mýmkinshiligi bolmaghandyqtan, (Kenesary) ózine ergen eldi Ile jәne oghan qúyatyn ózender boyynda egin kәsibimen shúghyldanugha ýgittegeni» atap kórsetilgen.

Sóitip, Kenesarynyng sayasaty qazaqtyng egin sharuashylyghymen shúghyldanuyna sebep boldy.

Kenesarynyng saudagha kózqarasynyng da zor manyzy bar. Alghashqy kezde ol orys saudasyna qarsy boldy, ony otarshyldyq sayasatty jýrgizu joldarynyng biri dep tanydy. Biraq, kóp úzamay Kenesary bәlening basy saudada emes, patsha ýkimetining әskery soghys yrqyndaghy otarshyldyq sayasatynda ekenin týsindi. Shekara boyyndaghy qazaqtar jergilikti orys halqymen qyzu sauda istep otyrghanyn ol jaqsy bildi. Kenesarygha kelgen qazaqtar oghan orystarmen tatu qarym-qatynas jasaugha kenes berdi, qazaqtardyng olargha «әrdayym kýni týsip otyratynyn, olardan astyq jәne basqa kerek-jaraq alatynyn» aitty.

Sondyqtan Kenesary ózine qaraghan auyldarda sauda isteushi kupesterding óz tovarlaryn alymsyz satuyna rúqsat etti, olardy zorlyq-zombylyqtan qorghady. Orynbordyng shekaralyq komissiyasynyng predsedateli Gensting atyna jiberilgen bir aqparda: «búl býlikshilerding auyldarynda bolghan saudagerler kóp payda tapqan, óitkeni olardyng auyldaryna kelip sauda isteushilerge búiryq berilgen»,– delingen.

Kenesarynyng sayasaty qazaq halqynyng orys halqymen sauda qatynasynyng kýshengine kómektesti, sharuashylyqtyng qara dýrsin (naturaldyq) negizining búzyluyna jaghday tughyzdy.

Kenesary әleumettik reformashy bolghan joq. Onyng qúrghan feodaldyq memleketi, shynynda, tútas memleket emes edi, óitkeni úly jýzding audandary 1847 jylgha deyin Kenesary memleketine qosylghan joq.

Kenesary ózining belgilegen sharalaryn týgel jýzege asyra almady. Qazaq elining ol kezdegi artta qalghan qoghamdyq-ekonomikalyq qúrylysy Kenesarynyng janalyq engizu әreketin toytaryp, bóget jasay beredi.

Kenesary kóterilisining jeniletindigi sózsiz edi. Onyng negizgi sebebi, eng aldymen, ishki sayasy jaghdayda jәne qazaq halqynyng birtýtas memleketin qúru әreketining kesh bastalghandyghynda boldy.

Kenesarynyng progresshildik niyetine, qazaq halqyn biriktiru maqsatyna zor kedergiler kezdesti. Qazaqstannyng feodaldyq bytyranqylyghy, rulardyng ózara tartysy, feodaldar men patsha ókimeti oryndarynyng búl tartysty odan sayyn qozdyruy Kenesarynyng iygilikti bastamasynyng bәrine kýshti bóget boldy. Onyng sebebi Qazaqstanyng әleumettik-ekonomika jaghynan artta qalghandyghynda edi. Sol sebepti rushyldyq mýddeler jalpy halyqtyq mýddelerden basym bola berdi. Kóterilisting jeniluining negizgi sebepterining biri osy.

Kenesary qozghalysynyng birkelki damymaghanyn, kóbinese stihiyalyq qozghalys bolghanyn da eskeru qajet. Kóterilis on jyl boyyna Qazaqstanyng eng manyzdy audandarynyng bәrine, negizgi rulardyng bәrine derlik taraldy. Biraq, bir mezgilde jәne birkelki taralghan joq, sondyqtan ókimet oryndary qay uaqytta bolsa da kóterilisshilerge bólshektep soqqy berip otyrdy. Múnyng ózi patsha ýkimetine óte tiyimdi, al kóterilisshilerge mýlde tiyimsiz boldy.

Búl jóninde mynanday eki jaghdaydyng zor manyzy boldy: birinshiden, kóterilisshiler mal baqqan kóterilisshiler edi, olardyng materialdyq óndirisi týgelinen maldy baghyp-qaghu, asyrau mýmkinshiligine baylanysty boldy. Ekinshiden, ýkimet oryndary Kenesary qozghalysyn basqanda, negizinde kóterilisshilerdi ejelden mekendenip kelgen, jayylymy mol audandardan qiyrdaghy, shóbi az quang dalagha birte-birte yghystyru әdisin qoldandy. Kenesary ózine ergen qazaq rularymen amalsyzdan birte-birte alysqa – Kókshetaudan Torghay, Yrghyz audanyna, odan Balqash boyyna shegindi, odan keyin Qytay shekarasyna tayaldy, aqyry, Toqpaq manynda tau arasynda qaza tapty. Shegingende jay ghana sheginbey, auyr úrystar jýrgize otyryp, orasan zor shyghyngha, býlinshilikke úshyray otyryp shegindi.

Aqyr ayaghynda ol kezdegi halyqaralyq jaghdaydyng ózi de kóterilisshilerge óte qolaysyz boldy. Ózara baylanysy az tórt bólshekke (Úly jýz, Orta jýz, Kishi jýz jәne sol kezding ózinde patshaly Rossiya qol astynda bolghan Bókey ordasy) bólingen Qazaqstan, qazaq halqynyng birtútas memleket bolyp biriguine jol bermeuge tyrysqan memleketterding qorshauynda boldy.

Patshaly Rossiya da, Qytay da, Orta Aziya handyqtary da – Hiua, Búhara, Qoqan – Qazaqstandy әrqaysysy ózine baghyndyru ýshin ózara kýresti.

Kenesarynyng óz basynyng qateleri de kóterilisting apatpen ayaqtaluyna sebep boldy. Súltandar men biylerge qarsy kýreste Kenesary beybit otyrghan rulardyng auyldaryna shabuyl jasady. Mәselen, 1843, 1844 jәne 1845 jyldarda kóteriliske qosylmaghany ýshin jappas ruynyng auyldaryn ýsh dýrkin qatty talqandady. Súltan-praviyteliderding biylerding qarmaghyndaghy auyldar kóteriliske bolysqysy kele túrsa da, feodal-ru basylardan qoryqqandyqtan kóteriliske qatysa almay otyrghanyn eskermesten, Kenesary búl auyldargha talay shabuyl jasady. Búl feodaldar men ru basylardy talqandap, halyqty ózine tartu oryna, Kenesary talghamastan búlardy eki jaghynan da shapqynshylyqqa úshyratyp, halyq arasynda ózine qarsy narazylyq tughyzdy.

Kenesary qyrghyzdar jóninde de sonday qatelesti. Qyrghyz manaptary – Orman, Jantay jәne basqalarynyng ózin qoldamaghany ýshin, Kenesary sarybaghysh qyrghyzdaryna shabuyl jasady.

Patsha ýkimeti oryndary Yrghyz, Torghay audandaryn (kishi jýz) basyp alghannan keyin kóterilisshilerge úly jýzding jerine sheginuden basqa jol qalmady. Ol kezde Qazaqstanda patsha ýkimeti basyp almaghan jer tek osy úly jýz bolatyn. Biraq, úly jýzding edәuir jeri Qoqan bekterining qarmaghynda edi, al, Alatau qyrghyzdary Kenesarynyng ejelgi jauy Qoqan hanyna baghynuly edi.

Úly jýzde Kenesarynyng negizgi úrany – Qoqan basqynshylaryna qarsy kýresu boldy. Kenesary qyrghyzdargha jazghan hatynda: «Men jaulasu ýshin, qan tógu ýshin kelgen joqpyn, qazaq pen qyrghyzdyng kýshin biriktirip, olardy Qoqannan bólip alu, jalpy aitqanda qoqandyqtardyng qysymynan qútqaru ýshin keldim», – dedi.

Kenesarynyng qyrghyz manaptarymen kelise almay, aqyrynda olargha qarsy soghysqa shyghuynyng sebebi ne?

Eng aldymen, patsha ýkimeti oryndary qazaqtardy qyrghyzdargha aidap salyp, eki arada soghys shyghardy. Niuhalovtyng general-mayor Vishnevskiyge tapsyrghan raporty búghan dәlel. Ol raportta bylay delingen: «Men olardyng ishindegi eng ataqty biylerge: búghy ruyndaghy Borambay Bekmúratov pen Aytpay Seralinge, sarybaghysh ruyndaghy Orman Niyazbekovke, solty ruyndaghy Jangharash Esghojiyngha hat jazyp, olardyng jәne orys ýkimetining jauy – Kenesaryny qúrtugha ýgittedim».

Qyrghyz manaptary Qoqan jaghyna shyghyp, opasyzdyq etkeni ýshin Kenesary qyrghyzdargha qarsy joryqqa attanady. Biraq Kenesary qyrghyzdargha qarsy soghys ashqannan keyin sarybaghysh ruyndaghy qyrghyzdardyng birsyprasy Kenesarygha qarsy kýreske shyqty. Onyng sebebi, birinshiden, qyrghyz rulary arasynda tartys kýshti bola túrsa da, qyrghyzdyng qalyng búqarasy sayasy jaghynan ózara birigip, óz memleketin qúrugha úmtylatyn edi. Búl niyetti jýzege asyru ýshin feodaldar arasynda qatty soghystar bolyp keldi. Býkil qyrghyz elining sayasy biyligin óz qolyna alu niyeti Orman manaptyng әreketinde aiqyn kórindi. Orman naghyz feodaldyng ózi edi. Ol ýkimet biyligin óz qolyna alu ýshin qyrghyzdardy sayasy jaghynan biriktiruge tyrysty. Ol halyqtyng kósemi bolghan joq, biraq onyng qyrghyzdardy sayasy jaghynan biriktiruge úmtylghan әreketine qalyng búqara tilektes edi.

Ekinshi jaghynan, Kenesary Qyrghyzstanda kýresting naghyz feodaldyq әdisterin qoldandy. Ol manaptardan góri qyrghyz halqyna qatal tiydi. Múnyng ózi Orman men Jantaydyng qyrghyz halqyn Kenesarygha qarsy kýreske biriktiruine jenildik keltirdi.

Kenesarynyng kóterilisi jenildi. Alayda qazaq halqynyng últ azattyghy kýresining tarihynda búl kóterilis erekshe ýlken oryn alady.

Kenesarynyng kóterilisi HIH ghasyrdaghy Qazaqstandy tegisinen derlik qamtyghan eng ýlken jәne eng úzaqqa sozylghan kóterilis boldy.

Otarshyldyqqa qarsy azattyq kóterilis bolghandyqtan qazaq halqynyng tarihynda búl kóterilisting progresshildik manyzy bar. Búl kóterilis qalyng búqaragha sayasy tәrbie beruding zor mektebi boldy. Keyingi, HIH ghasyrdyng 50-60 jyldaryndaghy kóterilister osy Kenesary kóterilisi negizinde etek alyp úlghaydy.

V.IY.Lenin bylay dep jazdy: «Qalyng búqaranyng shyn mәnindegi tәrbiyesin esh uaqytta qalyng búqaranyng ózining derbes sayasy kýresinen, әsirese, revolusiyalyq kýresinen bólekteuge bolmaydy. Qanaludaghy tapty tek kýres qana tәrbiyeleydi, tek kýres qana onyng kýshine jol ashyp, onyng dýniyetanu kózqarasyn keneytedi, onyng qabiletin arttyryp, onyng tilegin aiqyndaydy» (Shygharmalary, II tom, 7-bet).

Kenesarynyng kóterilisi, ózining tughan elining bostandyghy men tәuelsizdigin qorghaugha bel baylaghan bostandyq sýigish qazaq halqynyng jaugha qarsy túrarlyq orasan mol kýshi bar ekenin kórsetti.

Kenesarynyng qoyghan sayasy talaptary túrghysynan qaraghanda da búl kóterilisting progresshildik manyzy boldy. Óitkeni, Kenesary qazaq rulary arasyndaghy talas-tartysty, feodaldyq bytyranqylyqty joyyp, bir ortalyqqa baghynatyn birtútas memleket qúrugha tyrysty.

Patsha ýkimetine, Orta Aziya handyqtaryna talay ret qatty soqqy bergen búl kóterilisting barysynda qazaq halqy ózining orasan zor mýmkinshilikteri bar ekenin aiqyn týsindi»,– dep jazylghan.

Múnday batyl maqalasy ýshin avtor Ortalyq komiytetting tarapynan qatang eskertu aldy. Búghan ilese ziyalylar qauymynyng etegin órt shaldy.

Á.Tәkenov (jalghasy): «1948 jyly 31 qantarda «Leninshil jas» gazetinde M.Aqynjanov pen T.Shoyynbaevtyng «Sayasy qate, ghylymy qúnsyz kitap» degen syny maqalasy jariyalandy. Osyghan baylanysty J.Shayahmetov M.Suslovqa ótinish jasap, osy súranys boyynsha KSRO GhA Tarih instituty 28-aqpanda Bekmahanovtyng monografiyasyn talqylady. Diskussiyanyng negizi – Aqynjanov pen T.Shoyynbaevtyng resenziyasy boldy. Olargha talqylauda birinshi bolyp sóz alghan H.Gh.Aydarova qosyldy. Olar Bekmahanovqa burjuaziyashyl-últshyl degen aiyp taghumen shekteldi. Biraq S.V.ishkovtan basqa pikirtalasqa qatysushylar avtordyng tújyrymdamasyn qoldap shyqty. N.Drujiniyn: «Qazaqstannyng mәdeny dәrejesi Reseyden tómen boldy eken dep, onyng qozghalysyn progresshil sipattan aiyru zansyz»,– dep kórsetti.

«Eger H.Gh.Aydarovagha ilessek, industardyng aghylshyndargha qarsy qozghalysy reaksiyashyl bolghany da»,– dep keketti, A.Kuchkiyn: H.Gh.Aydarovanyng әreketi dәlelsiz, búl Bekmahanovtyng jelkesin qii talaby ekenin ashyq aitty. S.V.ishkovtyng Bekmahanovpen óz arasyndaghy kiykiljinning saldarynan arasy ashylumen birge ol jana sayasy koniukturany tez sezgenin bayqatty. Ol Bekmahanovty doktorlyq dissertasiyasyna bergen ong baghasynan tayqyp, endi «jana kózqaras kerek» dep eseptedi. 1948 jyly mausym aiynda Qazaqstan Ghylym akademiyasynda ótken pikirtalas ta Bekmahanovty burjuaziyashyl últshyl dep aiyptaugha barmady. QK(b)P Ortalyq komiytetining Gh.Boranbaev basqarghan komissiyasy: Bekmahanovtyng sayasy qateligi, onyng partiyalyq mәselesin qarau turaly úsynystary da әzirshe qoldau tappady. Bekmahanov tarihshy Ryazanovtyng arhivtegi qoljazbasyn paydalanypty – degen aryzdyng dәlelsizdigin Drujininning saraby aiqyndady. Bekmahanov finans tәrtibin búzdy degen aiyptau da anyqtalmady»,– degen qorytyndy jasady.

1948 jyly 16-jeltoqsanda KSRO Jazushylar odaghyndaghy ózining bayandamasynda odaq hatshysy B.Gorbatov oilamaghan jerden sayasy mәselege auysyp: Kenesary qozghalysy «orystardy qazaq dalasynan quugha baghyttaldy, al Bekmahanov sol Kenesaryny barynsha dәripteydi – degen ókpe-naz aitady. Osydan seskengen Kenesbaev, Pokrovskiy, Bәiishev «Qazaq SSR tarihynyn» dayyndalyp jatqan ekinshi basylymynda Kenesary qozghalysyn qalay baghalau turaly J.Shayahmetovten «prinsipti núsqau» súrap, hat jazdy. I.Omarovtyng aralasuymen J.Shayahmetov Kenesary qozghalysy:«XIX ghasyrdaghy qazaq halqynyng eng kólemdi últ-azattyq qozghalysy boldy»,– dep baghalady, búl kózqaras 1949 jylghy «Qazaq SSR tarihynyn» I.Omarov pen A.Pankratova redaksiyalaghan ekinshi basylymdaghy Bekmahanov jazghan taraugha negiz boldy. I.Omarovtyng baysaldypozisiyasy Q.Shәripovtyng «Voprosyistorii» jurnalynda (1949, №4) «Po marksistky osveshati istorii Kazahstana» (ol Qazaqstanda partiya gazetteri men «Bolishevik Kazahstana» jurnalynda qayta basyldy) jariyalanghan maqalasynan da bayqalady. Resenzent Kenesary qozghalysyna baylanysty Bekmahanovtyng monografiyasyndaghy keybir kemshilikterdi aita túra, qozghalystyng halyqtyq sipatyn moyyndady. Búl syndyavtordyng ózi de qabyldady. Al M.P.Kimning resenziyasy Pankratovagha únamady. Búl turaly ol 1949 jyly 11-qazanda I.Omarovqa joldaghan hatynda: «Tarihshylar arasynda bolghan tarihy shyndyqqa kereghar, qalayda qazaq halqynyng tarihyn tómendetuge tyrysushylyq oryn aluda. Nege gruzin patshalary men ózbek handary úqsas tarihy jaghdayda progresshil qayratker bolyp eseptelui kerek te, al qazaqtar Abylaydy nemese Kenesary Qasymúlyn qaralauy tiyis ekenin mýlde týsine almaymyn»,– dep (Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettik arhiyvi, I.Omarov qory) jazypty.

1950-shi jyly 21-aqpandaghy QK(b)P  Ortalyq komiytetining «Qazaqstandaghy tarih ghylymynyng jayy jәne mindetteri turaly» qaulysynda da mәsele ornyqty syn-pikirler aitumen shektelgen. Mysaly, kenes dәuirine kónil az bólinedi, Bekmahanov keybir qatelikter jiberdi – degen siyaqty eskertuler bolmasa, tarihshylargha sayasy aiyp taghylmady. Biraq iydeologiyalyq kýres basylmaghan edi. Dabyl ortalyqtan qaghyldy».

Al sol ortalyqqa qonyraudyng jibin jalghap, shyjymdap jetkizushi jónindegi Júmabay Shayahmetovpen bolghan onasha bir әngime turaly Iliyas Omarov qoyyn kitapshasyna:

«Maghan býgin bir dosym ózin qazaq ziyalysymyn dep esepteytin bir mýttayymnyng ózine qúpiya týrde: «Men domalaq aryz jazbaghan kýni tang atqansha dónbekship úiyqtay almay shyghamyn»,– dep aitqanyn jetkizdi. Kәsipqoy aryzqoydyng ghadeti qanday qorqynyshty edi desenshi! Adamnyng aramzalyghy qanday sheksiz! Ókinishke oray biz olarmen kýresuge dәrmensizbiz. Qanday ókinishti jayt»,– dep jazypty.

Mynaday alypqashty nauqanda әlgi sumaqaydyng әr aryzy óte qaterli әreketke úryndyruy mýmkin ekenin, sondyqtan da ony kerdeng qaghyp jýrgizbes ýshin Shayahmetovke baryp: «Sol kýni býkil Ghylym Akademiyasy tynysh úiyqtaytyn bolar edi»,– dep ómirinde birinshi ret adamgha shara qoldanudy ótinedi:

«Sonda Iliyasqa qajyghan, sharasyz qabaqpen qaraghan J.Shayahmetov: «Kesh qaldyq, Iliyas, kesh qaldyq. Búl adam qazir Mәskeudegi әldekimderding kónilin tauyp alghan. Tipti senimine de kirip aldy. Egerde biz oghan tiyissek, ol bizding basymyzdy alyp týsedi. Ahmetjan Qoyshyghúlov osydan ýsh jyl búryn ony jazalaudy ótinip edi. Men oghan qúlaq aspap edim. Sol kezding ózinde onymen kýresu qiyn bolatyn. Al endi tipti týk te istey almaysyn»,– depti (Iliyas Omarov: ómir jәne filolsofiya).

Iliyas Omarovtyng «Kýndeliginde» aty kórsetilmegen búl Pәlenshe kim? Áriyne, syrttan syralghy tynshy kelgen joq. Al ishtegi iritkishildi izdep biz de әurege týspedik. Múnymyz bekershilik ekenin týsinemiz. Biraq aty-jóni anyq kórsetilip túrmaghan son, tәuekelding ózi de qiyanat siyaqty kórindi. Aqyry Shayahmetovting joramaly shyndyqqa ainalyp, «dabyl qonyrauy» qaghyldy da, astan-kesten bastalyp ketti.

Á.Tәkenov (jalghasy): «50-shi jyly 26-jeltoqsanda «Pravda» gazetining «Qazaqstan tarihy mәseleleri markstik-lenindik túrghydan zerttelsin» degen maqalasy qazaq tarihshylaryn, oghan qosa basqa qoghamdyq ghylymdar salasynda qughyn-sýrginning bastamasy boldy. Maqala avtorlary ghalymdar arasynda negizinen Bekmahanovtyng monografiyasyn taldau kezinde kózge týsken ortaqol tarihshylar bolatyn (T.Shoyynbaev, H.Gh.Aydarova, A.Yakuniyn). Soghan qaraghanda búlardy qoldaushy belgisiz bir kýsh bolsa kerek. Osylaysha partiya organy óz bedelin paydalanyp, sayasy nauqandy ashty: «Maqala avtorlarynyn: «Bekmahanovtyng «qatelikterin» Mәskeu men Almaty ghalymdary ashpady. Endi ol qatelikter «Qazaq SSR tarihynyn» ekinshi basylymyna kirdi»,– degen qatal tújyrymdary búl «qatardaghy» tarihshylardyng ýlken bedeldi paydalanghanyn dәleldeydi».

Shyndyghynda da, últshyldyqty әshkereleu nauqany 1950 jylghy 26 jeltoqsanda «Pravda» gazetinde shyqqan aty shuly maqala erekshe qarqyn berdi. Óitkeni búl – jeke basylym men jekelegen adamdardyng jeke adamgha nemese onyng ghylymy kózqarasyna qarsy pikir emes, kerisinshe, dýniyening tútqasyn ústap túrghan qyzyl imperiyanyng ózi nasihattaghan «halyqtar dostyghyn» – qarauyndaghy halyqtyng ziyaly ókilderin «halyq jauy» retinde kózin joi arqyly kýshpen, ýreymen, tipti, «kommunistik kolonizatorlyqpen», kommunistik shovinizmmen ornatu sayasaty edi. Al múny jýzege asyru ýshin Ukrainany, Qazaqstandy, Tatarstandy tandap aldy. Qazaqstan BK(b)P Ortalyq komiytetining ýgit-nasihat bólimi jәne onyng jauyngeri «Pravda» gazeti tórt-bes jyl qatarynan tabandy týrde júmys istegeni arhiv qújattary arqyly dәleldenip otyr. Sonyng ishinde últtyq mamandardyng úyasy – últtyq ghylymy oidyng mәiegi endi úiyp kele jatqan Ghylym Akademiyasy men joghary oqu oryndaryndaghy ghalymdardyng últtyq tarihy kózqarasynyng qalyptasyp, ghylymy túrghydan bekip qalmauy ýshin iritki saludy maqsat etti. BK(b)P Ortalyq komiyteti tarapynan jýrgizilgen jazalau júmystaryna dayyndyqtyng qalay jýrgenin týsindiru ýshin qysqasha sholu jasay ketemiz.

1950 mamyr-mausym ailarynda «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng sayasy kózqarasy jat mamandarmen nyghyzdala toltyrylghany» turaly «Pravdanyn» Almatydaghy tilshisi Chernichenko men T.Shoyynbaev úiymdastyrghan aryzdy tekseru ýshin BK(b)P Ortalyq komiytetining ýgit-nasihat bólimi núsqaushylary P.Apostolov, B.N.Mitreykina, partiya, kәsipodaq jәne komsomol úiymdary bólimining núsqaushysy A.Petrovskiy Qazaqstangha keldi. Olar ózderining «әshkereleushi qorytyndysyn» 1950 jyly 29 mausym kýni  BK(b)P Ortalyq komiytetining hatshysy G.M.Malienkovqa joldady. Onda akademiyagha qarasty barlyq mekemeler tekserildi. Chernichenko men T.Shoyynbaevting yqpalynyng kýshti jәne tekseruge tikeley yqpal jasaghanyn: komissiyanyng Akademiyany qaralaudy – E.Bekmahanovtyng Kenesarynyng qozghalysyna qatysty pikirin aiyptaudan, jer audaryludan qaytyp kelgen «halyq jaularynyn» qyzmetin anyqtaudan bastaghanynan-aq angharugha bolady. Biz tekseru komissiyasynyng qoghamtanu, onyng ishinde tarih pen әdebiyetke qatysty tújyrymdaryna qysqasha ghana toqtalamyz. Onda:

«Jazylghan aryzda: Qazaqstannyng ghylymy men mәdeniyet salasynda últshyldyq kórinisterining oryn alyp otyrghany, Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynda kadrlardy tandauda jәne ornalastyruda bolisheviktik prinsipting búzylyp otyrghany, syngha qysym kórsetetini kórsetilgen. Kórsetilgen faktiler tekseru barysynda negizinen rastaldy. Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiyteti ózining qaulylarynda: Qazaq SSR Ghylym Akademiyasyndaghy keybir ghylymy qyzmetkerleri ózderining enbekterinde ziyandy jәne iydeyalyq jaghynan qate mәselelerdi dәriptep kórsetiletini, handar men baylardy marapattaugha jol beretini, revolusiyagha deyingi qazaq auyldaryndaghy taptyq kýresti kómeskilep kórsetetini, burjuaziyashyl-últshyl iydeyalardy ótkizip jiberetini jәne orysqa qarsy kózqarasty qozdyrugha úmtylghany – birneshe ret atalyp ótken bolatyn. Alayda kóptegen ghylymy qyzmetkerler atalghan qatelikter men búrmalaulardy qaytalaumen keledi jәne oghan Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining tarapynan tiyisti dәrejede bagha berilmey otyr.

Mysaly, «Qazaqstan HIH ghasyrdyng 20-40 jyldarynda» atty kitaptyng avtory Bekmahanov Kenesary Qasymovtyng kóterilisining manyzy men sipaty jónindegi jalghan kózqarasty әli de qasarysa qorghaumen keledi. Ol ózining osy enbeginde qazaq halqynyng tarihyna qatysty senimdi derek kózi retinde Álihan Bókeyhanovtyng – kontrrevolusiyalyq «Alash» partiyasynyng kósemining enbegin nasihattap otyrghanyn, osy kitaptyng alghysózinde «aydaudaghy troskiyshil», Bekmahanovtyng kitabining redaktory Varshavskiyge «erekshe yqylas bildirgenin» jasyryp otyr. Kommunist Bekmahanovtyng troskiyshilmen sybaylas boluy jalghyz búl emes...

... Ádebiyet pen óner salasynda da óreskel qateler qaytalanyp otyr. Qazaq әdebiyetining orta mektepting ÝIII klasqa arnalghan oqulyghynda Júmaliyev (1948 j.) «qyryq adamnyng aqyly bar» handar men súltandardy madaqtaydy. Oqulyqta HIH ghasyrdaghy reaksiyashyl aqyndar Múrat pen Shortanbaydyng iydeyalary obiektivti baghytta bayandalady, olardyng Shyghystyng músylmandyq mәdeniyeti men ótkendegi handyqty jyrlaytyn ólenderi nasihattalady. Múqanovpen birigip qúrastyrghan Júmaliyevting IH klasqa arnalghan oqulyghynda tatardyng kontrrevolusiyalyq jazushysy, pantýrkistik iydeyanyng kósemi Gaspirinskiy men 1930-jyly keneske qarsy әreketi ýshin sottalyp ketken (Ybyray, Ýkili Ybyray – T.J.) Sandybaevting aty jýr».

Á.Tәkenov (jalghasy): «Synshylar pikirtalastar kezindegi oilaryn qaytalaudan әri aspasa da «Pravda» tómengi sózderdi iri әriptermen beripti. «Barlyq tarihy derekter Kenesary qozghalysy revolusiyashyl da, progresshil de bolmaghanyn bayandaydy. Búl qazaq halqyn keri, patriarhaldyq-feodaldyq tirekting bekuine, ortaghasyrlyq handyq ókimetting qayta ornauyna, Qazaqstannyng Reseyden jәne úly orys halqynan qolýzuine әkelgen reaksiyashyl qozghalys boldy»,– degen («Pravda», 1950, 26-jeltoqsan) shegelep aitylghan sózder tikeley núsqau ispetti әser etti, solay boldy da, «Pravda» búdan әri tarihty «búrmalaushy», marksizm-leninizmning ghylymy pozisiyasynan auytqushy, tarihy oqighalarda burjuaziyashyl-últshyldyq túrghydan baghalaushy Bekmahanov dep qorytyndylaghan».

Komissiyanyng qorytyndysy (jalghasy): «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasy 1950 jyly Aqyshevanyng «Qazaqstandaghy iri baylardyng mal men mýlkin tәrkileu» atty monografiyasyn shyghardy. Kitapta baylardyng óshpendilikke toly, keneske qarsy pikirleri toptastyrylyp berilgen, baylardyng bandittik kóterilisine qatysqan kedeylerding kóptegen jaghymsyz pikirleri men mysaldary keltirilgen. Onyng sayasy ziyandy ekenine baylanysty Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiyteti ony taralymnan alyp tastady. 

Sol siyaqty 1950 jyly jaryq kórgen Pogoreliskiyding «Kóshpelilerding otyryqshylanuy jәne Qazaqstandaghy mal sharuashylyghynyng damuy» atty taralymnan alynyp tastalghan kitabynda avtor: «kóshpelilerding rulyq qúrylymy biz biletin Marks-Engelis aitqanday emes, kerisinshe, Radlovtyng jazghanynday»,– dep dәleldegen. Qazaqtardyng kóshpeli ómir saltynan otyryqshylyqqa kóshu mәselesine baylanysty partiya men kenes ókimetining orynyn joqqa shygharghan, kerisinshe, halyq jauy Baytúrsynovtyng pikirinen (asharshylyq turaly – T.J.) silteme keltirgen.

Ortalyq ólketanu múrajayyndaghy kórmeler orysqa qarsy ruhta tәrbie beretin, feodaldyq-rulyq qúrylymdy dәripteytindey etip qoyylghan. Patshalyq ókimet emes, kerisinshe, orys halqy qazaq halqynyng qanaushysy etip kórsetilgen...

... Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng tolyq mýshesi Júbanovtyng iydeyalyq jaghynan ziyandy kitabynda últshyldyqtyng baghyty ashyqtan-ashyq bayandalghan. Ol kitapta («Zamana búlbúldary» – T.J.) foliklorlyq múra degendi býrkenshik etip, revolusiyagha deyingi «әnshil», «kýishil» qazaq tarihyn orystargha qarsy ústanymdaghy «әnmen» bayandaydy... Sol kitabi ýshin Júbanovqa dissertasiya qorghamastan ónertanu ghylymynyng doktory ataghy berildi.

... Respublika teatrlarynyng sahnalaryndaghy kóptegen piesalarda, operalarda, baletterde de ziyandy iydeyalar men obrazdar oryn alghan. Kóptegen dramaturgiyalyq shygharmalardyng avtorlyghyna partiyadan shygharylghan últshyl Mýsirepov ie bolghan. Onyng jәne basqalardyng piesalarynda («Qyz Jibek», «Er Targhyn», «Qambar men Nazym») Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiyteti 1950 jyly aiyptaghan feodaldyq-patriarhaldyq saryndaghy, anyzdaghyday jomart handar men baylardyng túrmysy dәriptelgen poeziyalyq shygharmalar paydalanylghan...

Mysaly, «Alashorda» partiyasynyng belgili kósemi Halel Ghabbasovtyng tughan inisi A.M.Ghabbasovty – Sәtbaev Shóleyttanu institutynyng diyrektory etip taghayyndaghan...

Tarih salasynda últshyl, Sәtbaevting kýieu balasy Álkey Marghúlan tasalanyp jýr. Filologiya ghylymdarynyng doktory bola túryp eshqanday paydaly ghylymy ónim bergen emes. Onyng 1939-1940 jyldardyng arasyndaghy jalghyz enbegi Edige turaly maqala. Marghúlan búl maqalasynda orys jәne qazaq halqynyng dúshpanyn madaqtap, Edigeni qazaq halqynyng eng ozyq ókilderining biri, onyng qorghaushysy etip kórsetedi. Marghúlan ózining búl maqalasyn  BK(b)P Ortalyq komiytetining qaulysynda Edigening reaksiyalyq sipaty әshkerelengen song jariyalap otyrghanyn aita ketu kerek».

IYә, sayasy qughynnan әbden zyqysy shyghyp, otyz jeti-otyz segizinshi jyldary «jyndyhanada», «ólgen» degen qauesetting nәtiyjesinde tiri qalghan Á.Marghúlan búl joly da ghylymy ekspedisiyagha shyghyp, qalagha jolamay qoydy. Ol Arqa, Balqash, Ile boyynda zertteu jýrgizip, «Sayat qústary» atty enbegin jazdy.

Komissiyanyng qorytyndysy (jalghasy): «...Úzaq uaqyt boyy Sәtbaev tórt otbasynan túratyn baydyng túqymdary, aghasy kórnekti kontrrevolusioner, alashordashy bolghan Ermekovterdi qoltyghynyng astyna alyp keldi...

Akademiyanyng preziydenti Sәtbaev basqaratyn Geologiya instituty sayasy túrghydan barynsha kýdikti adamdarmen nyghyzdala toltyrylghan. Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining Akademiyanyng júmysy turaly qaulysynan keyin 1950 jyly osy instituttan búrynghy troskiyshil, kenes әskerining qashqyndary, shet el barlauynyng agentterinin, búrynghy «Alashorda» burjuaziyashyl-últtyq partiyasynyng belsendi mýshelerining balalary, jiyny 10 adam júmystan shygharyldy...

Akademiyanyng Preziydenti Q.IY.Sәtbaev asa iri baydyng otbasynan shyqqan. Onyng eki aghasy kenes ókimeti mekemesi tarapynan repressiyagha úshyraghan. Sәtbaev ózining 1917-1919 jyldary «Alashorda» kontrrevolusiyalyq partiyasyna belsendi qyzmet etkenin partiyadan jasyryp kelgen...

... Tekseruding materialdary tayau arada Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining burosynda talqylanatyn bolghandyqtan da Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng basshylyghyn auystyru turaly úsynys qoyylghany jón bolar edi – dep esepteymiz».

Mine, Ortalyq komiytetting núsqaushylarynyng sayasy óresi qanday dәrejede bolghan jәne qanday «iri ghylymy mәselelermen» ainalysyp, anyqtaghan. Anyghy, búl «Qorytyndyny» jazugha Chernichenko, Shoyynbaev tikeley atsalysqan jәne B.N.Mitreykin de tikeley mýddeli bolghan. Óitkeni, ol SSSR Ghylym Akademiyasynyng filialdary men bazalarynyng ghalym hatshysy bolyp jýrgen kezinde Q.Sәtbaevpen qas-qabaghy jaraspapty. Q.Sәtbaevting osy «Qorytyndygha» bergen 25-tamyzdaghy Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy J.Shayahmetov pen BK(b)P Ortalyq komiytetining ýgit-nasihat bólimining mengerushisining orynbasary V.S.Krujkovqa bergen týsindirmesinde:

«Ol (Mitreykin – T.J.) 1941-1945 jyldary Qazaq filialyna nemketti qarady, tipti ózining saruayymshyl kýnkilimen onyng ósui men damuyna kedergi jasady. Sol jyldary Qazaq filialynda qúrylghan kez-kelgen jana ghylymy institut Mitreykin joldastyng tarapynan ýnemi «shtykpen» qarsy alyndy, «qalay bolyp qalar eken» degen jaltaqtyqqa jol berdi»,– dep jazuy Mitreykin men Sәtbaevting eki arasy «ejelgi jau dos bolmas» degen jaghdayda ekenin bayqatady.

Óz kezeginde V.S.Krujkov mәseleni  BK(b)P Ortalyq komiytetinde tezirek talqylaudy jýzege asyru ýshin «Pravda» gazetine tapsyrma berip, Qazaq SSR Ghylym Akademiyasy jóninde syn material jariyalaudy tapsyrdy. Al olar «dayyn túrghan» Kenesary Qasymovtyng qozghalysy turaly jazylghan E.Bekmahanovtyng kitabin oqqa baylady. «Qazaqstan tarihy turaly kitaptaghy búrmalaushylyqtargha qarsy» degen syny maqala úiymdastyryp, «Pravda» gazetining syn jәne bibliografiya bólimi redaktorynyng orynbasary V.Ozerovti J.Shayahmetovke jolyghyp, onyng pikirin bilip keluge jiberdi. Býkil qazaq elin «jau shapty» dep atoylatugha mýmkindik bergen ekeuara әngimening jazbasy mynaday:

«1950, qazan. Súraq (maqala men ózge de qújattardy eki ret oqyp shyqqannan keyin): – Bizding әngimemizdi qalay týsindiruge bolady jәne Sizding pikirinizdi qalay jetkizu kerek?

Jauap: – Eng basty mәseleni bólip alyp jauap beru kerek: Kenesarynyng qozghalysy reaksiyalyq qozghalys boldy ma, әlde progressivtik qozghalys boldy ma? Biz ony osy uaqytqa deyin progressivti dep eseptep keldik. Shәripovting maqalasy Ortalyq komiytetting pikirin bildiredi. Eger «Pravda» qalay da búl mәsele jóninde pikir bildirudi qajet dep sheshse, egerde búl mәsele pisip-jetildi dep esepteytin bolsa, onda búl mәseleni odan әri talqylau barysynda túghyr etip alu ýshin maqalanyng óktem mәnerin (ob izmeneniy tona) ózgertudi oilastyrghan jón shyghar. Bizding de atqarghan júmystarymyzdy atap ótu kerek, Shәripovting maqalasyn, sonymen qatar ózge de qújattardy jariyalatu arqyly Ortalyq komiytet dúrys baghytta júmys istedi ghoy.

Sizding maqalanyng avtorlary jónindegi súraghynyzgha jauap retinde aitarym mynau: búl mәseleni kóterudegi ózderining orynyn dúrys týsinbey, Ortalyq komiytetting basyna shyghyp, masayrap ketpes ýshin maqalany múnda qoly qoyylghan adamdardyng atynan bermegenderiniz dúrys. Býrkenshik atpen, eng dúrysy orys familiyasyna úqsas keletin atpen bergenderiniz jón. Áytpese, qazaqtyng astarly familiyasynyng artynda kimning jasyrynyp túrghanyn izdep býkil Qazaqstan shabylyp jýrmesin. Maqalany maghan kórsetip, senim bildirgenderinizge óte rizamyn»,–dep ekiúshtylau jauap beripti J.Shayahmetov joldas.

J.Shayahmetovting búdan basqa mazmúnda jauap berui mýkin be edi? Áy, qaydam. «Maqalany eki ret oqyghan son», «Qalay da búl mәsele jóninde pikir bildirudi qajet dep sheshse», «mәseleni kóterudegi ózderining orynyn dúrys týsinbey, masayrap ketpes ýshin» degen sózder Kenesary Qasymov qozghalysy men E.Bekmahanovtyng sonyna týskenderding de tabandy kýresin, talys sýienishin tanytady. Osy uaqytqa deyin olargha J.Shayahmetov tosqauyl qoyyp kelse, endi oghan «rizashylyghyn bildiru» ghana qalghan edi.

Búl mәselening «beti keri qaytpaytynday teris baghyp ketkenin»: 1950 jylghy 12-jeltoqsan kýngi «Pravdanyn» bas redaktory L.F.Iliichevting BK(b)P Ortalyq komiytetining iydeologiya jónindegi hatshysy, әlemge «kommunistik iydeologiyanyng súr kardinaly» degen aty shyqqan M.A.Suslovqa joldanghan «Qazaqstan tarihynyng mәseleleri markstik-lenindik túrghydan bayandalsyn» degen taqyryby qaytadan ózgertilip jibergen «qyzmet babyndaghy mәlimettik jazbasy» anyq dәleldeydi. Múnda sol kezdegi Qazaqstandaghy sayasy kózqaras ahualynan jәne últtyng adal azamattarynyng ústanghan pikirinen tolyq maghlúmat beriletin bolghandyqtan da, tútas keltiremiz:

«Kenesary Qasymovtyng qozghalysyna dúrys bagha bermegen E.Bekmahanovtyng mәselesi turaly әr kezde birneshe adam: mәskeulik tarihshy Yakunin men H.Gh.Aydarova, qazaq tarihshysy Shoyynbaev, «Pravdanyn» menshikti tilshisi Chernichenko redaksiyanyng aldyna arnayy mәsele retinde qoyyp keldi. Yakunin men H.Gh.Aydarovanyn, Shoyynbaevting birigip jazghan maqalasy redaksiyanyng alqa kenesinde ýsh ret talqylandy. Kenesarynyng qozghalysy turaly mәseleni P.Kuznesov («Pravda»), Morozov pen Liholat (BK(b)P OK ýgit-nasihat bólimi) joldastar arnayy qarastyryp shyqty. Olardyng barlyghy da E.Bekmahanovty aiyptaghan búl maqalany jariyalau jóninde úsynys bildirdi. Maqala jariyalaugha qabyldandy.

E.Bekmahanovtan jedel hat alghan song jәne sizding núsqauynyzben qosymsha tekseru júmystary jýrgizildi. Pravda» gazetining syn jәne bibliografiya bólimi redaktorynyng orynbasary V.Ozerov arnayy Almatygha baryp qaytty. Qazaq tarihshylarynyng kópshiligi E.Bekmahanovtyng ústanymyna qarsy ekeni, ony burjuaziyalyq-últshyldyq dep baghalaytyny anyqtaldy. Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng basshylyghy (Sәtbaev joldas) jәne Ortalyq komiytetting qyzmetkeri (Omarov), (iyә, olar ýshin Ortalyq komiytetting hatshysy jay qyzmetker – T.J.) Kenesary Qasymovtyng qozghalysyna reaksiyalyq qozghalys retinde bagha berilgen jariyalanymgha ýzildi-kesildi qarsy ekendikterin mәlimdedi.

Maqalamen Shayahmetov joldas ta tanysyp shyghyp: onyng ózi qozghalysty reaksiyashyl dep eseptemeytinin, egerde mәsele pisip-jetildi dep eseptep, «Pravda» maqalany jariyalaugha bekinse, onda oghan keybir ózgerister engizu kerektigin bildirdi. Ózgerister engizildi.

Búdan basqa, «Pravda» redaksiyasynyng syn jәne bibliografiya bólimi arnayy kenes shaqyrdy. Onda maqala әr týrli kózqaras iyelerining talqylauyna úsynyldy. Maqalagha qarsy Bekmahanov pen Vyatkin joldastar (kitapting redaktory) qarsy sóiledi, olar Bekmahanovtyng songhy hatynyng ruhynda, biraq búrynghyday óktem emes, pikir bildirdi. Yakuniyn, H.Gh.Aydarova jәne Qazaqstannan arnayy kelgen B.Sýleymenov – E.Bekmahanov kenesting nazaryna úsynghan qújattardy joqqa shyghardy.

Sodan keyin maqala redaksiya alqasynda tórtinshi ret talqylaugha qoyyldy, taghy da Morozov pen Liholat joldastardyng qarauyna jiberildi. Olar: basylsyn – degen ortaq pikir bildirdi.

E.Bekmahanovtyng songhy haty, onyng búrynghy ústanymyn aqtaugha tyrysuymen ghana emes, sonymen qatar kýsh kórsete bayandaghan óktem mәnerimen (ugrojangshim tonom), sonday-aq birqatar jalghan aiyptaularymen jәne qarama-qayshylyqtarymen nazar audarady.

E.Bekmahanov maqala avtorlaryn (olardyng attary oghan belgisiz bolatyn) dúshpannyng qolshoqpary dep atady. Onyng oiynsha, maqala: «qazaq halqynyng jaulary – burjuaziyashyl-últshyldar men kosmopolitter qasaqana quana qoldap otyrghan jalghan pikir» eken. Sóitip ol maqalada aitylmaghan tújyrymdardy dәleldeuge tyrysty.

Mysaly, E.Bekmahanov: avtorlar Kenesary men Shәmilding arasyn salystyrady,– dep kórsetedi, al maqalada Shәmilding aty da atalmaydy.

Bekmahanov maqala avtorlaryna: «...(HIH ghasyrdyn) 30-40 jyldary qazaq enbekshileri otarshyldyq ezgini basynan keshirgen joq – degen pikir aitady. Múnday tújyrymdar patshalyq reaksiyalyq-otarlaushylyq sayasatyn tikeley qorghau bolyp tabylady»,– dep kinә taqty. Al maqalada: «Qazaqstannyng Rossiyagha qosyluy «progressivtik sypat aldy» – dep kórsetile otyryp, búdan әri «sonymen qatar, patshalyq ókimet, HIH ghasyrdyng 30-jyldarynda qazaq dalasy men Orta Aziyagha basyp kirui arqyly enbekshi búqaragha auyr ezgi jýrgizdi. Orys patshalyghynyng otarlau sayasaty, zorlyq pen tonaushylyq qazaqtardyng zandy qarsylyghyn tudyrdy»,– dep kórsetilgen bolatyn.

E.Bekmahanovtyng hatynyng ózinde tikeley qayshylyqtar bar. Mysaly, HIH ghasyrdyng 30-40 jyldaryndaghy Orta Aziyadaghy aghylshyn-orys qatynastarynyng shiyelenisuin joqqa shygharady (16-18 better). Al Bekmahanov sol kitabining ishinde orys әkimshiligi jýiesining Qazaqstangha engizilui ýrdisi jóninde: «... búl ýrdis 30-jyldary aghylshyn-orys qatynastarynyng bәsekesine baylanysty búrynghydan da keng týrde shiyelenise bastady... Orta Aziya birte-birte orys-aghylshyn bәsekesining negizgi kýres maydanyna ainaldy»,– dep jazdy (114-bet).

E.Bekmahanovtyng haty – tek qana ózining teoriyalyq ústanymyn tabandy týrde qorghau ghana emes, sonymen qatar maqalanyng jariyalanuy mәselesin sheshuge kórsetilgen qysym bolyp tabylady.

Sondyqtan da maqalany jariyalaghan jón bolar edi dep esepteymiz.

L.Iliichev».

Múnyng ózi Kenesary qozghalysyn teris baghalau arqyly qazaqtyng últ-azattyq iydeyasyn mәngilik óshiruge baghyttalghan «iydeologiyalyq jazalau» sayasatynyn, S.Sәduaqasovtyng salystyrmaly baghasymen aitsaq, «patshalyq otarlaudyn» – «kommunistik – kolonizatorlyq» jýiege auysuynan basqa eshtene emes» ekenin tanytady. Áriyne, «súr kardinal» Suslov sumandaghan jinishke, aryq, salaly sausaqtarymen sonday bir sýiinishpen sýikete qol qoyghany anyq. Reti kelgende aita keteyik, ol aragha tura otyz bes – otyz alty jyl ótken song qazaq tarihyn taghy da joqqa shygharugha úmtylyp, Oljas Sýleymenovting «Álip pen aqyn» kitabi turaly tura osynday  qaulygha qol qoygha tapsyrma berdi. «Súr kardinaldyng songhy jazalau jarlyghy» oryndalmay qaldy. Uaqyttyng ekpini men yrghaghy ózgerdi, onyng boyyndaghy «kommunistik-kolonizatorlyq» quaty da sarqyla bastap edi.

Sonymen, 1950 jyly 26-jeltoqsan kýni partiya men kenes ókimeti qazaq halqyna asa quatty әri jazalaushy, halyq jaularyn әshkereleuler men alauyzdyqqa iytermelegen, sóitip, últtyng mәiegin iritken arandatushy «joldauy»  arqyly jana jylgha «tosyn syy tartty».

Maqaladaghy basty pikir: Kenesary Qasymovtyng últ-azattyq kóterilisi qazaq halqyn orys halqyna qarsy qoydy, ol handyqty kóksegen qozghalys, qazaq ghalymdary men shygharmashylyq iyeleri Kenesaryny últtyq qaharman retinde әsire madaqtaydy – degenge saydy. Onda:

«(...) Izvestno, chto nasionalinyy vopros v raznye vremena slujat razlichnym interesam y prinimaet razlichnye ottenki, v zavisimosty ot togo, kakoy klass y kogda vydvigaet ego. Kenesary Kasymov y okrujavshaya ego feodalinaya verhushka, uviydev kak nevygodno bylo im poteryati starye priviylegiy y moguchestvo nachaly boribu za vozrojdenie srednevekovogo hanstva. Vse istoricheskie dannye govoryat o tom, chto dviyjenie Kenesary ne bylo ny revolusionnym, ny progressivnym. Eto bylo reaksionnoe dviyjeniye, kotorye tyanulo kazahskiy narod nazad, k ukreplenii patrihalino-feodalinyh ustoev, y restavrasiy srednevekovoy hanskoy vlasti, y otryvu Kazahstana ot Rossiy y velikogo russkogo naroda»,– dep (әdeyi týpnúsqalyq mәtin alyndy) pikir bildirdi.

«Pravdanyn» maqalasy – sot ýkiminen de pәrmendi edi jәne Ortalyq komiytetting birinshi hatshysy da onyng kýshin joya almaytyn. Sol ýkim endi Qazaqstannyng taghdyryn úrshyqtay iyirdi.

KPSS Ortalyq komiytetining iydeologiya jónindegi hatshysy M.A.Suslovtyng jetekshiligimen ýgit-nasihat bólimining jәne «Pravda» gazetining baspasózde úiymdastyrghan «nauqandyq shabuylyn» әshkereleytin hattar men qújattardyn, maghlúmattar men týsinikterdin, maqalalar men domalaq aryzdardyng mazmúnyna jýginsek J.Shayahmetov pen I.Omarov Kenesary qozghalysyn әshkereleuge qarsy bolghan, olar ýsh aigha deyin «Pravdanyn» maqalasyn bastauysh partiya úiymynda talqylaugha rúqsat bermegen, tek Shayahmetov isspargha ketken kezde ekinshi hatshy Kruglovtyng pәrmenimen maqala Tarih institutynyng partiya úiymynda asyghys talqylanghan. Al D.A.Qonaevting esteliginde: búl nauqandy órshituge úiytqy bolghan jәne osy mәselede dúrys baghyt ústamaghan – J.Shayahmetov basqarghan Ortalyq komiytetting ózi – degen emeuirin tanylady.

Sonymen, Qazaqstanda búl nauqan erekshe ekpin alyp, qúiyndata jóneldi. «Qyzyl óneshke sýiengen» jandayshap әshkereleuler janygha qarqyn aldy. Basynda ghylymy mekemelerde ghylymy nemese shygharmashylyq mәsele retinde talqylanghan «iydeyasyzdyq» pen «burjuaziyashyl, feodalshyl últshyldyqtar» ziyalylardyng jeke basyn qaterge tigip, sottalyp, qughyngha úshyratty. Qazaqstanda solardyng alghashqysy bolyp qarauylgha Qanysh Sәtbaev pen Múhtar Áuezov jәne onyng osydan jiyrma jylday búryn jazylghan «Han Kene» piesasy ilindi.

Sony qyzylkenirdekke úlasyp, últ kósemderi dәrejesine kóterilgen túlghalardyng ózi birin-biri kórsete bastady. Qazaqstan ziyalylary jappay jәne jaghalasa jau izdeuge kóshti.

(Jalghasy bar)

Abai.kz