Men myna maqalany osydan tura bir jyl búryn jazghan ekem... Ókinishke oray bir adam Mәdeniyet ministrliginen bolmasa Qazaqfilimnen zvondap «dúrys» nemese «búrys» degen joq. Abay aitpaqshy «Jartasqa bardym, kýnde aighay saldym... Odan da shyqty janghyryq» degendey boldy... Sol maqalamdy kesheli beri Qazaqfilimning shuynan song sizdermen qayta bóliseyin dedim...

Qara shanyraq...

Montaj... Filimge jan bitetin kezen.

«Qara qyz» jobasynyng týsiru kezeni bitkeli de birshama uaqyt ótti. Jalpy kino ýsh ret ómirge keledi. Ol ssenariy jazylghanda, týsirilim bolghanda, sosyn montajda. Rejisser ýshin naghyz tynysh kezeng songhysy. Men de sol montajdyng «lәzzatyna» shomylyp jýrgen kezim. Montajdan song «ukladka» yaghni, filimning dialogyn qayta jazu, oghan filosofiyalyq reng beru (men ýshin) jәne ekrandaghy sóz mәdeniyetin saqtau. Qazirgi jas rejisserlerge qaraghanda men keshegi Súltan Qojyqov pen Abdolla Qarsaqbaevty, Mayra Abuseitova men Núrghisa Tilendiyevti, Shәrip Beysenbiyev pen Qanymbek Qasymbekovti, Qaltay Múhamedjanov pen Asqar Sýleymenovti kórip qalghan rejissermin ghoy. Búl kisiler ekrandaghy sóz ben sazdyn, maqam men maqal-mәtelding qasiyetin týsinetin túlghalar- tyn. Sondyqtan men ýshin ekrandaghy dialog tek sóileu ýshin emes ertenge qalar sóz kúdiretining shýiginin kórsetude. Býginde «Qazaqfilim» basshysyz. Aty shuly Ahan Sataev Aliya qyzdyng arqasynda Memlekettik syilyqty alghan son, ústazy Sәken Narymbetovtyng kabiynetin tartyp alyp, qanghyrtqan myrzany Áruaq atqan bolar zym ziya boldy. Orynbasarlary әlde IY.Diyrektor ma bireuler bar. Biraq ol qanday maman belgisiz. Biletinimiz basqa saladan. Ol myrzamyz kino salasyn mengergenshe taghy bir úrpaq auysary haq. Yaghni, kinoindustriya salasynyng kýii ketken zaman bop túr. Kýnde «Qazaqfilimge» baryp kelip túram. Qanyrap túrghan qayran meken... Tipti qaqpadan kirgende halindi súramasa da, amandasar adam joq. Áriptes rejisserlardy da kórmeysin. Kire beris alleyada da ala kózdik bar ma dep oilaysyn... Bar ómirin Qazaq kinosyna arnaghan Qasym Jәkibaevke estelik taqta da búiyrmaghan... Bayaghydaghy aranyng úyasynday guildep jatatyn «Kino ýii» de joq. Dúrysy «pysaqay basshylar» jekemenshikke satyp jibergen. Qysqasy býgin de kinogerlerding bas qosyp әngimelesetin, toqaylasyp tost kóteretin jeri de qalmapty. «Qazaqfilim» men «Kino ýii» tek qana premiera ótetin jer emes, búl әriptestermen әngime dýken qúratyn bolmasa, bolashaq kinonyng jobasyn dos joldaspen bólisetin oryn. Qala berdi ýiinde ýy kýshik boludan qashyp kep, әriptesinmen qauyshar meken. Tipti songhy sapargha shygharyp salatyn saray.

Iya, ókinishke oray Qazaqstandaghy Kinogerler odan ada. Kezinde Shәken Aymanov bas bop, Dimash Ahmetúly Qonaevqa aityp jýrip salyp bergen saray býginde qaydaghy bireulerding jyn oinaghyna ainalyp otyr. Al osyny jogharghy jaqqa jetkizer, aq pen qaranyng orny auysyp ketkenin aitatyn adam da qalmaghany ókinishti... Qazirgi tanda kinogerlerding toqaylasatyn jalghyz mekeni ol - T.Jýrgenov atyndaghy Óner Akademiyasy. Ondaghy kino fakuliteti ghana. Osydan shiyrek ghasyr búryn Almaty teatr jәne kórkemsuret instituty bolghan Jogharghy oqu ornyna «Qazaq memlekettik teatr jane kino instituty» bop qayta qúrylghanda osy fakulitetting ashyluyna múryndyq bolghanyma quanamyn. Búryn elimizde dayyndamaytyn kino salasyndaghy 12 mamandyqtyng býgingi kýnde baryna ózime riza bolam. Ol әriyne onay bolghan joq. Sebebi qay mamandyq bolmasyn oghan sertifikat, yaghny ol mamandyqty ashugha qújattar kerek degendey kedergiler kóp bolghan. Bilim ministrligi aitqangha kónetin kórshi emes. Sodan kóz kórgen Moskvagha baryp, VGIYK-ting esigin tozdyryp jýrip, kerek dokumentterin Bilim Ministrligine bergenime, sóitip 12 mamandyqtyng elimizde ashylghanyna quanam. Alayda ony bilip, baghalap jatqan eshkim joq. «Bir kem dýniye» dep Sheraghang aitpaqshy, ýndemeymin. Aytpaqshy ótken jyldyng songhy aiynda «Evraziya kinofestivali» 16-shy ret ótti. Quanysh pen ókinishke toly kino toyynda kónilim ash bop qaytty. Toq bolatyny – alys-jaqyn elderding jana tuyndysyn tamashalasaq, ash bolatyny – әriptesterimizding boykot jariyalap, kelmey qalghany. IYә, uaqyt ótti, ketti. Endi ýzengiles әriptesterding kelmegeninen kim útty? Kim útyldy? Aytpasa da týsinikti. Kinogerler býginde ashuly. Ishterinde qara qazanday ókpe naz, qala-berdi ashu yza bar. Sebebi býginde óner ordalaryndaghy kәsiby mamandar, shygharmashylyq túlghalar dalada qalghan. Eng negizgisi qazir kino týsiru qiyamet qayym. Rejisserlar aldymen ssenariydi produsser ortalyghyna ótkizedi. Ondaghy sarapshylardy Mәdeniyet ministrligi bekitedi. Mine, búl naghyz azap. Aldymen sarapshylardyng sapasy, olardyng biliktiligi men bilimdiligi kinogerlerding ortasyndaghy odaghay mәselege nýkte qoyatyn uaqyt boldy.

Byltyrghy bir situasiya әli esimde. Sarapshylargha bas kóz bop otyratyn tóragha boluy kerek. Osynday ýrdispen tóraghalyqqa Qazaqstannyng Halyq artiysi, Memlekettik syilyqtyng iyegeri, teatr jane kino akteri, rejisser Doshan Joljaqsynovty Ortalyq úsynghan kórinedi. Alayda sol saraptamanyng ishindegi bәz bireuler oghan kýmәnmen qarap, múrnyn shýiirip «bizge jastar kerek» dep kergigen deydi. Sebebi Doshan últ jandy. «Qazaqsha týsire almasang qalay qazaq rejisseri bolasyn» dep aityp jiberetin azuly azamat. Al әlgi bayghústyng ónerde ne bitirgenin saytan bilsin... Eshtene týsirmegen, eshtene tyndyrmaghan beyshara. Osynday shýregeyler qazaq kinosyn órge sýirey me, bolmasa kórge sýirey me?! Ol tek Allagha ayan...

Kinonyng saraptau kezin yaghni, pichingti kýzde ótkizgen jón. Tipti, bolmasa qantardan qaldyrmaghan dúrys jәne smetanyng 30 payyz emes, týsiru kezenine 50 payyzyn beru kerek. Mysalgha 2022 jylghy pichingting qarjylandyruy tamyzdyng ayaghynda, qyrkýiekting basynda ghana týsti. Biz sol azghantay uaqytta Soltýstik Qazaqstanda 20 kýndey, Almaty oblysynda da 20 tәulik, Manghystauda bir jetidey jýrdik. Yaghni, ekrandaghy kórinis tek kýz aiy bop shyqty. Onda da qarjy bitip, qalghannan produsser Tasbolat Merekenov tanystarynan qaryzgha aldy. Qaryz ghoy, qaytarylar, al ekrandaghy kórinisti qayda qoyasyn? Kórkem filimning kórkemdiligi sonda qayda bolady? Mine, gәp qayda jatyr. Búl súraqtyng bәrine tek Ministr ghana emes, kópshilik bop, kogham bolyp qarastyrghany jón. IYә, aghayyn...

Mening búl shatpaghymdy bireu oqyr, al bireu oqymas. Osy uәjge qúlaq asatyn búlaq basyndaghy jandargha kim jetkizer dep oilaymyn. Ary qaray kettik.

Jogharydaghy produsserlik ortalyqtan song bar sheshimdi Mәdeniyet ministrligi qabyldaydy. Bir qyzyghy 2019 jylghy Parlamentting 3 qantardaghy qabyldaghan zangha, 2022 jyldyng 11 qazanynda ózgertuler engizilgen bolatyn. Ol zanda kinogerlerdi qatardaghy firmalarmen birge ótkizip jibergen.

Búl sol kezdegi Mәdeniyet ministri Aqtoty Rayymqúlovanyng tikeley bilimsizdigi, ertenin oilamaghan ertegisi, bolmasa kinogerlerge degen ósh aluy ma deysin... «Ózimdiki degende ógiz qara kýshim bar, ózgeniki degende anau-mynau isim bar». Óitkeni kinogerler Preziydentke Aqtotynyng ýstinen hat týsirgen. Ótirik sóz emes, shynghyrghan shyndyqty aityp, Preziydentten arasha súraghan. Alayda múny Aktoty úmytpaghan kórinedi. Yaghni, kino әlemin ózge saladan arshyp aludyng ornyna qúlata salghan. Býginde osy zannyng arqasynda tender degen bәle kinonyng týbine jetuge shaq qaldy. Mysalgha óndiriske ketu ýshin ssenariying super-puper bolsa da, smetanyng 3 payyzyn shygharmashylyq top bankige salu kerek. Apyrmay-au, kino kommersiyalyq kontor emes qoy... Ony qaydan alady? Qay bank oghan kepil bolady? Búl nonsens... Jana oqu bitirgen jas rejisserlardy búl tiridey bauyzdau. Mysalgha bizding týsiru toby osy 3 payyzdy tabu ýshin, yaghny 12 milliondy bankige salu ýshin tentirep kettik... Árkimnen aqsha súrap, arymyzdy satyp, ala qúiyn boldyq…

Al, týsiru óz aldyna bir azap bolsa, әr kezen-kezeng sayyn otchet ótkizu kerek. Ony aldymen «Últtyq kinony qoldau memlekettik ortalyghy» tekseredi, ary qaray ministrlik tekseredi. Kino týsirip jatyp qanshama týsiru toby toqtap qaldy. Nemese kóktemge shegerildi. Búl degeniniz kino ýshin bir ólip, bir tirilu. Qysqasy osy burokrattyq shlagbaumdar kóp úzamay qazaq kinosynyng týbine jetuge az qaldy.

IYә, qazaq kinosy talay-talay qiyn kezenderdi bastan keshirgen. Alayda dәl osy kezeng tym azapty, tym auyr shaq... Býginde ekrandy tek arzanqol komediya jaulap alghan. Yrjan-tyrjang akterlar.Tayaz kórinis, taqyr sujet, qytyqtap kýldiru... Qazaq kinosynyng atyn jamylghan pysaqay shoumender endi aqsha tabudy osylay qolgha alghan. Abaydy jaqsy oqyghan, toqyghan, ýirengen. «Esek k... tin jusanda mal tabudy» mengergen mamandar... Ózderi dәn riza. Kórermen de mәz-meyram. Tek bizder ghana jabyrqauly kýidemiz. Úrpaghymyzdyng osynday «ruhani» dýniyeni azyq etkenine kabyrgham qayysady. Biraq, ony kimge aitarsyn.

Jartasqa bardym...

Kýnde aighay saldym...

Odan da shyqty janghyryq...

Taghy shyqty janghyryq...

Halqym jýr-au qanghyryp, - deysing de qoyasyn. Osy túrghyda Mәdeniyet ministrligi men Qazaqfilimdegi mamandar birigip, ótken-ketken zandaghy qatelikterdi jóndegeni núr ýstine núr bolary haq. Egerde biz ertengi úrpaghymyz, bolashaq qazaqstandyq jastarymyzdy, Otan sýigish patriot, aqyldy, sezimtal, bilimdi etip tәrbiyeleymiz desek, eng aldymen ruhaniyatqa kónil bólinu kerek. Búl degenimiz eng aldymen әdebiyet, mәdeniyet jәne ghylym. Ótken 30 jylda «aldymen ekonomika, sosyn sayasat» dep byljyraghandardyng qasynda boldyq. Olargha ruhaniyat kerek emes edi. Mәdeniyetten, ónerden, әdebiyetten júrday tobyrdyng oiynda tek bai boldy. Korrupsiya degeninizding ózi arsyzdyq, ashkózdik, úyatsyzdyq, toyymsyzdyq. Biz 30 jylda osyghan kuә boldyq. Al, balany jastan baulu kerek deseniz, ol tikeley kinogha yaghni, animasiya men balalargha arnalghan filimderge baylanysty. Bayaghyda bireu «qarynymnyng ashqanyna jylamaymyn, qadirimning qashqanyna jylaymyn» demekshi, qazir bizde dәl osy jaghday. Hal súrasang kez-kelgen rejisser jylap qoya beredi. Qazir biz Jana Qazaqstangha, ertenge asyl arman, ýkili ýmitimizdi arnap otyrmyz. Ótken ghasyrdyng 30-shy jyldary әlemde ýlken ekonomikalyq kýizelis, daghdarys boldy. Ásirese Amerikada. Dәl osynday qiyn kezde Amerikanyng ensesin kóteruge kino keldi. IYә, kino qolyn sozdy.

Qadirli iydeologtar! Qazaq elinining ertenin oilaytyn, Orda búzar bauyrlar! Bir sәtke toqtap, oilanyp kórinizdershi. Bizge eng aldymen Otanymyzdyng Tauelsizdigi, halqymyzdyng auyz birshiligi, ekonimikamyzdyng órleui, jastarymyzdyng bilimdi, mәdeniyetti, tәrbiyeli bolghanyn kórgim keledi deseniz, osyghan nazar audarynyzdar! «Aytqannyng auzy jaman, jylaghannyng kózi jaman» demekshi, osy problemalardy kózi ashyq azamattar bilip jýrse degen oi. «Auruyn jasyrghandy ólim әshkere qylar» degendey, jana kelgen ministr osy qordalanghan mәselege kónil audarsa deymiz... Keshegi ótken Mәdeniyet ministrliginde ne Odaqtyng Tóraghasy bolmasa, kinonyng ishki problemalaryn biletin adamnyng qatyspauy da kónilge kýdik qaldyrghany bar. Búny jan aiqay dep úqsanyz da bolady. Qazaq kinosy - halyqtyng múrasy. Al, múragha múqiyat bolar kez tudy dep oilaymyn... Eger memleket qazir últtyq kinogha qolyn sozsa, kino da elge, memleketke, últqa qyzmet etedi dep oilaymyn. Búl haq...

Qúrmetpen Qazaqstannyng Halyq artiysi, kinorejisser Talghat Temenov

Abai.kz