مەن مىنا ماقالانى وسىدان تۋرا ءبىر جىل بۇرىن جازعان ەكەم... وكىنىشكە وراي ءبىر ادام مادەنيەت مينيسترلىگىنەن بولماسا قازاقفيلمنەن زۆونداپ «دۇرىس» نەمەسە «بۇرىس» دەگەن جوق. اباي ايتپاقشى «جارتاسقا باردىم، كۇندە ايعاي سالدىم... ودان دا شىقتى جاڭعىرىق» دەگەندەي بولدى... سول ماقالامدى كەشەلى بەرى قازاقفيلمنىڭ شۋىنان سوڭ سىزدەرمەن قايتا بولىسەيىن دەدىم...

قارا شاڭىراق...

مونتاج... فيلمگە جان بىتەتىن كەزەڭ.

«قارا قىز» جوباسىنىڭ ءتۇسىرۋ كەزەڭى بىتكەلى دە ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. جالپى كينو ءۇش رەت ومىرگە كەلەدى. ول ستسەناري جازىلعاندا، ءتۇسىرىلىم بولعاندا، سوسىن مونتاجدا. رەجيسسەر ءۇشىن ناعىز تىنىش كەزەڭ سوڭعىسى. مەن دە سول مونتاجدىڭ «ءلاززاتىنا» شومىلىپ جۇرگەن كەزىم. مونتاجدان سوڭ «ۋكلادكا» ياعني، ءفيلمنىڭ ديالوگىن قايتا جازۋ، وعان فيلوسوفيالىق رەڭ بەرۋ (مەن ءۇشىن) جانە ەكرانداعى ءسوز مادەنيەتىن ساقتاۋ. قازىرگى جاس رەجيسسەرلەرگە قاراعاندا مەن كەشەگى سۇلتان قوجىقوۆ پەن ابدوللا قارساقباەۆتى، مايرا ابۋسەيتوۆا مەن نۇرعيسا تىلەنديەۆتى، ءشارىپ بەيسەنبيەۆ پەن قانىمبەك قاسىمبەكوۆتى، قالتاي مۇحامەدجانوۆ پەن اسقار سۇلەيمەنوۆتى كورىپ قالعان رەجيسسەرمىن عوي. بۇل كىسىلەر ەكرانداعى ءسوز بەن سازدىڭ، ماقام مەن ماقال-ماتەلدىڭ قاسيەتىن تۇسىنەتىن تۇلعالار- تىن. سوندىقتان مەن ءۇشىن ەكرانداعى ديالوگ تەك سويلەۋ ءۇشىن ەمەس ەرتەڭگە قالار ءسوز كۇدىرەتىنىڭ شۇيگىنىن كورسەتۋدە. بۇگىندە «قازاقفيلم» باسشىسىز. اتى شۋلى احان ساتاەۆ اليا قىزدىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىقتى العان سوڭ، ۇستازى ساكەن نارىمبەتوۆتىڭ كابينەتىن تارتىپ الىپ، قانعىرتقان مىرزانى ارۋاق اتقان بولار زىم زيا بولدى. ورىنباسارلارى الدە ي.ديرەكتور ما بىرەۋلەر بار. بىراق ول قانداي مامان بەلگىسىز. بىلەتىنىمىز باسقا سالادان. ول مىرزامىز كينو سالاسىن مەڭگەرگەنشە تاعى ءبىر ۇرپاق اۋىسارى حاق. ياعني، كينويندۋستريا سالاسىنىڭ كۇيى كەتكەن زامان بوپ تۇر. كۇندە «قازاقفيلمگە» بارىپ كەلىپ تۇرام. قاڭىراپ تۇرعان قايران مەكەن... ءتىپتى قاقپادان كىرگەندە ءحالىڭدى سۇراماسا دا، امانداسار ادام جوق. ارىپتەس رەجيسسەرلاردى دا كورمەيسىڭ. كىرە بەرىس اللەيادا دا الا كوزدىك بار ما دەپ ويلايسىڭ... بار ءومىرىن قازاق كينوسىنا ارناعان قاسىم جاكىباەۆكە ەستەلىك تاقتا دا بۇيىرماعان... باياعىداعى ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەپ جاتاتىن «كينو ءۇيى» دە جوق. دۇرىسى «پىساقاي باسشىلار» جەكەمەنشىككە ساتىپ جىبەرگەن. قىسقاسى بۇگىن دە كينوگەرلەردىڭ باس قوسىپ اڭگىمەلەسەتىن، توقايلاسىپ توست كوتەرەتىن جەرى دە قالماپتى. «قازاقفيلم» مەن «كينو ءۇيى» تەك قانا پرەمەرا وتەتىن جەر ەمەس، بۇل ارىپتەستەرمەن اڭگىمە دۇكەن قۇراتىن بولماسا، بولاشاق كينونىڭ جوباسىن دوس جولداسپەن بولىسەتىن ورىن. قالا بەردى ۇيىندە ءۇي كۇشىك بولۋدان قاشىپ كەپ، ارىپتەسىڭمەن قاۋىشار مەكەن. ءتىپتى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالاتىن ساراي.

يا، وكىنىشكە وراي قازاقستانداعى كينوگەرلەر ودان ادا. كەزىندە شاكەن ايمانوۆ باس بوپ، ديماش احمەتۇلى قوناەۆقا ايتىپ ءجۇرىپ سالىپ بەرگەن ساراي بۇگىندە قايداعى بىرەۋلەردىڭ جىن ويناعىنا اينالىپ وتىر. ال وسىنى جوعارعى جاققا جەتكىزەر، اق پەن قارانىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەنىن ايتاتىن ادام دا قالماعانى وكىنىشتى... قازىرگى تاڭدا كينوگەرلەردىڭ توقايلاساتىن جالعىز مەكەنى ول - ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسى. ونداعى كينو فاكۋلتەتى عانا. وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن الماتى تەاتر جانە كوركەمسۋرەت ينستيتۋتى بولعان جوعارعى وقۋ ورنىنا «قازاق مەملەكەتتىك تەاتر جانە كينو ينستيتۋتى» بوپ قايتا قۇرىلعاندا وسى فاكۋلتەتتىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعانىما قۋانامىن. بۇرىن ەلىمىزدە دايىندامايتىن كينو سالاسىنداعى 12 ماماندىقتىڭ بۇگىنگى كۇندە بارىنا وزىمە ريزا بولام. ول ارينە وڭاي بولعان جوق. سەبەبى قاي ماماندىق بولماسىن وعان سەرتيفيكات، ياعني ول ماماندىقتى اشۋعا قۇجاتتار كەرەك دەگەندەي كەدەرگىلەر كوپ بولعان. ءبىلىم مينيسترلىگى ايتقانعا كونەتىن كورشى ەمەس. سودان كوز كورگەن موسكۆاعا بارىپ، ۆگيك-ءتىڭ ەسىگىن توزدىرىپ ءجۇرىپ، كەرەك دوكۋمەنتتەرىن ءبىلىم مينيسترلىگىنە بەرگەنىمە، ءسويتىپ 12 ماماندىقتىڭ ەلىمىزدە اشىلعانىنا قۋانام. الايدا ونى ءبىلىپ، باعالاپ جاتقان ەشكىم جوق. «ءبىر كەم دۇنيە» دەپ شەراعاڭ ايتپاقشى، ۇندەمەيمىن. ايتپاقشى وتكەن جىلدىڭ سوڭعى ايىندا «ەۆرازيا كينوفەستيۆالى» 16-شى رەت ءوتتى. قۋانىش پەن وكىنىشكە تولى كينو تويىندا كوڭىلىم اش بوپ قايتتى. توق بولاتىنى – الىس-جاقىن ەلدەردىڭ جاڭا تۋىندىسىن تاماشالاساق، اش بولاتىنى – ارىپتەستەرىمىزدىڭ بويكوت جاريالاپ، كەلمەي قالعانى. ءيا، ۋاقىت ءوتتى، كەتتى. ەندى ۇزەڭگىلەس ارىپتەستەردىڭ كەلمەگەنىنەن كىم ۇتتى؟ كىم ۇتىلدى؟ ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. كينوگەرلەر بۇگىندە اشۋلى. ىشتەرىندە قارا قازانداي وكپە ناز، قالا-بەردى اشۋ ىزا بار. سەبەبى بۇگىندە ونەر وردالارىنداعى كاسىبي ماماندار، شىعارماشىلىق تۇلعالار دالادا قالعان. ەڭ نەگىزگىسى قازىر كينو ءتۇسىرۋ قيامەت قايىم. رەجيسسەرلار الدىمەن ستسەناريدى پروديۋسسەر ورتالىعىنا وتكىزەدى. ونداعى ساراپشىلاردى مادەنيەت مينيسترلىگى بەكىتەدى. مىنە، بۇل ناعىز ازاپ. الدىمەن ساراپشىلاردىڭ ساپاسى، ولاردىڭ بىلىكتىلىگى مەن بىلىمدىلىگى كينوگەرلەردىڭ ورتاسىنداعى وداعاي ماسەلەگە نۇكتە قوياتىن ۋاقىت بولدى.

بىلتىرعى ءبىر سيتۋاتسيا ءالى ەسىمدە. ساراپشىلارعا باس كوز بوپ وتىراتىن توراعا بولۋى كەرەك. وسىنداي ۇردىسپەن توراعالىققا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، تەاتر جانە كينو اكتەرى، رەجيسسەر دوسحان جولجاقسىنوۆتى ورتالىق ۇسىنعان كورىنەدى. الايدا سول ساراپتامانىڭ ىشىندەگى ءباز بىرەۋلەر وعان كۇمانمەن قاراپ، مۇرنىن ءشۇيىرىپ «بىزگە جاستار كەرەك» دەپ كەرگىگەن دەيدى. سەبەبى دوسحان ۇلت جاندى. «قازاقشا تۇسىرە الماساڭ قالاي قازاق رەجيسسەرى بولاسىڭ» دەپ ايتىپ جىبەرەتىن ازۋلى ازامات. ال الگى بايعۇستىڭ ونەردە نە بىتىرگەنىن سايتان ءبىلسىن... ەشتەڭە تۇسىرمەگەن، ەشتەڭە تىندىرماعان بەيشارا. وسىنداي شۇرەگەيلەر قازاق كينوسىن ورگە سۇيرەي مە، بولماسا كورگە سۇيرەي مە؟! ول تەك اللاعا ايان...

كينونىڭ ساراپتاۋ كەزىن ياعني، پيچينگتى كۇزدە وتكىزگەن ءجون. ءتىپتى، بولماسا قاڭتاردان قالدىرماعان دۇرىس جانە سمەتانىڭ 30 پايىز ەمەس، ءتۇسىرۋ كەزەڭىنە 50 پايىزىن بەرۋ كەرەك. مىسالعا 2022 جىلعى پيچينگتىڭ قارجىلاندىرۋى تامىزدىڭ اياعىندا، قىركۇيەكتىڭ باسىندا عانا ءتۇستى. ءبىز سول ازعانتاي ۋاقىتتا سولتۇستىك قازاقستاندا 20 كۇندەي، الماتى وبلىسىندا دا 20 تاۋلىك، ماڭعىستاۋدا ءبىر جەتىدەي جۇردىك. ياعني، ەكرانداعى كورىنىس تەك كۇز ايى بوپ شىقتى. وندا دا قارجى ءبىتىپ، قالعاننان پروديۋسسەر تاسبولات مەرەكەنوۆ تانىستارىنان قارىزعا الدى. قارىز عوي، قايتارىلار، ال ەكرانداعى كورىنىستى قايدا قوياسىڭ؟ كوركەم ءفيلمنىڭ كوركەمدىلىگى سوندا قايدا بولادى؟ مىنە، گاپ قايدا جاتىر. بۇل سۇراقتىڭ بارىنە تەك مينيستر عانا ەمەس، كوپشىلىك بوپ، كوعام بولىپ قاراستىرعانى ءجون. ءيا، اعايىن...

مەنىڭ بۇل شاتپاعىمدى بىرەۋ وقىر، ال بىرەۋ وقىماس. وسى ۋاجگە قۇلاق اساتىن بۇلاق باسىنداعى جاندارعا كىم جەتكىزەر دەپ ويلايمىن. ارى قاراي كەتتىك.

جوعارىداعى پروديۋسسەرلىك ورتالىقتان سوڭ بار شەشىمدى مادەنيەت مينيسترلىگى قابىلدايدى. ءبىر قىزىعى 2019 جىلعى پارلامەنتتىڭ 3 قاڭتارداعى قابىلداعان زاڭعا، 2022 جىلدىڭ 11 قازانىندا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلگەن بولاتىن. ول زاڭدا كينوگەرلەردى قاتارداعى فيرمالارمەن بىرگە وتكىزىپ جىبەرگەن.

بۇل سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆانىڭ تىكەلەي بىلىمسىزدىگى، ەرتەڭىن ويلاماعان ەرتەگىسى، بولماسا كينوگەرلەرگە دەگەن ءوش الۋى ما دەيسىڭ... «وزىمدىكى دەگەندە وگىز قارا كۇشىم بار، وزگەنىكى دەگەندە اناۋ-مىناۋ ءىسىم بار». ويتكەنى كينوگەرلەر پرەزيدەنتكە اقتوتىنىڭ ۇستىنەن حات تۇسىرگەن. وتىرىك ءسوز ەمەس، شىڭعىرعان شىندىقتى ايتىپ، پرەزيدەنتتەن اراشا سۇراعان. الايدا مۇنى اكتوتى ۇمىتپاعان كورىنەدى. ياعني، كينو الەمىن وزگە سالادان ارشىپ الۋدىڭ ورنىنا قۇلاتا سالعان. بۇگىندە وسى زاڭنىڭ ارقاسىندا تەندەر دەگەن بالە كينونىڭ تۇبىنە جەتۋگە شاق قالدى. مىسالعا وندىرىسكە كەتۋ ءۇشىن ستسەناريىڭ سۋپەر-پۋپەر بولسا دا، سمەتانىڭ 3 پايىزىن شىعارماشىلىق توپ بانكىگە سالۋ كەرەك. اپىرماي-اۋ، كينو كوممەرتسيالىق كونتور ەمەس قوي... ونى قايدان الادى؟ قاي بانك وعان كەپىل بولادى؟ بۇل نونسەنس... جاڭا وقۋ بىتىرگەن جاس رەجيسسەرلاردى بۇل تىرىدەي باۋىزداۋ. مىسالعا ءبىزدىڭ ءتۇسىرۋ توبى وسى 3 پايىزدى تابۋ ءۇشىن، ياعني 12 ميلليوندى بانكىگە سالۋ ءۇشىن تەنتىرەپ كەتتىك... اركىمنەن اقشا سۇراپ، ارىمىزدى ساتىپ، الا قۇيىن بولدىق…

ال، ءتۇسىرۋ ءوز الدىنا ءبىر ازاپ بولسا، ءار كەزەڭ-كەزەڭ سايىن وتچەت وتكىزۋ كەرەك. ونى الدىمەن «ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعى» تەكسەرەدى، ارى قاراي مينيسترلىك تەكسەرەدى. كينو ءتۇسىرىپ جاتىپ قانشاما ءتۇسىرۋ توبى توقتاپ قالدى. نەمەسە كوكتەمگە شەگەرىلدى. بۇل دەگەنىڭىز كينو ءۇشىن ءبىر ءولىپ، ءبىر ءتىرىلۋ. قىسقاسى وسى بيۋروكراتتىق شلاگباۋمدار كوپ ۇزاماي قازاق كينوسىنىڭ تۇبىنە جەتۋگە از قالدى.

ءيا، قازاق كينوسى تالاي-تالاي قيىن كەزەڭدەردى باستان كەشىرگەن. الايدا ءدال وسى كەزەڭ تىم ازاپتى، تىم اۋىر شاق... بۇگىندە ەكراندى تەك ارزانقول كومەديا جاۋلاپ العان. ىرجاڭ-تىرجاڭ اكتەرلار.تاياز كورىنىس، تاقىر سيۋجەت، قىتىقتاپ كۇلدىرۋ... قازاق كينوسىنىڭ اتىن جامىلعان پىساقاي شوۋمەندەر ەندى اقشا تابۋدى وسىلاي قولعا العان. ابايدى جاقسى وقىعان، توقىعان، ۇيرەنگەن. «ەسەك ك... ءتىن جۋساڭدا مال تابۋدى» مەڭگەرگەن ماماندار... وزدەرى ءدان ريزا. كورەرمەن دە ءماز-مەيرام. تەك بىزدەر عانا جابىرقاۋلى كۇيدەمىز. ۇرپاعىمىزدىڭ وسىنداي «رۋحاني» دۇنيەنى ازىق ەتكەنىنە كابىرعام قايىسادى. بىراق، ونى كىمگە ايتارسىڭ.

جارتاسقا باردىم...

كۇندە ايعاي سالدىم...

ودان دا شىقتى جاڭعىرىق...

تاعى شىقتى جاڭعىرىق...

حالقىم ءجۇر-اۋ قاڭعىرىپ، - دەيسىڭ دە قوياسىڭ. وسى تۇرعىدا مادەنيەت مينيسترلىگى مەن قازاقفيلمدەگى ماماندار بىرىگىپ، وتكەن-كەتكەن زاڭداعى قاتەلىكتەردى جوندەگەنى نۇر ۇستىنە نۇر بولارى حاق. ەگەردە ءبىز ەرتەڭگى ۇرپاعىمىز، بولاشاق قازاقستاندىق جاستارىمىزدى، وتان سۇيگىش پاتريوت، اقىلدى، سەزىمتال، ءبىلىمدى ەتىپ تاربيەلەيمىز دەسەك، ەڭ الدىمەن رۋحانياتقا كوڭىل ءبولىنۋ كەرەك. بۇل دەگەنىمىز ەڭ الدىمەن ادەبيەت، مادەنيەت جانە عىلىم. وتكەن 30 جىلدا «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەپ بىلجىراعانداردىڭ قاسىندا بولدىق. ولارعا رۋحانيات كەرەك ەمەس ەدى. مادەنيەتتەن، ونەردەن، ادەبيەتتەن جۇرداي توبىردىڭ ويىندا تەك بايۋ بولدى. كوررۋپتسيا دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى ارسىزدىق، اشكوزدىك، ۇياتسىزدىق، تويىمسىزدىق. ءبىز 30 جىلدا وسىعان كۋا بولدىق. ال، بالانى جاستان باۋلۋ كەرەك دەسەڭىز، ول تىكەلەي كينوعا ياعني، انيماتسيا مەن بالالارعا ارنالعان فيلمدەرگە بايلانىستى. باياعىدا بىرەۋ «قارىنىمنىڭ اشقانىنا جىلامايمىن، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەمەكشى، قازىر بىزدە ءدال وسى جاعداي. حال سۇراساڭ كەز-كەلگەن رەجيسسەر جىلاپ قويا بەرەدى. قازىر ءبىز جاڭا قازاقستانعا، ەرتەڭگە اسىل ارمان، ۇكىلى ءۇمىتىمىزدى ارناپ وتىرمىز. وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى الەمدە ۇلكەن ەكونوميكالىق كۇيزەلىس، داعدارىس بولدى. اسىرەسە امەريكادا. ءدال وسىنداي قيىن كەزدە امەريكانىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە كينو كەلدى. ءيا، كينو قولىن سوزدى.

قادىرلى يدەولوگتار! قازاق ەلىنىنىڭ ەرتەڭىن ويلايتىن، وردا بۇزار باۋىرلار! ءبىر ساتكە توقتاپ، ويلانىپ كورىڭىزدەرشى. بىزگە ەڭ الدىمەن وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، حالقىمىزدىڭ اۋىز بىرشىلىگى، ەكونيميكامىزدىڭ ورلەۋى، جاستارىمىزدىڭ ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، تاربيەلى بولعانىن كورگىم كەلەدى دەسەڭىز، وسىعان نازار اۋدارىڭىزدار! «ايتقاننىڭ اۋزى جامان، جىلاعاننىڭ كوزى جامان» دەمەكشى، وسى پروبلەمالاردى كوزى اشىق ازاماتتار ءبىلىپ جۇرسە دەگەن وي. «اۋرۋىن جاسىرعاندى ءولىم اشكەرە قىلار» دەگەندەي، جاڭا كەلگەن مينيستر وسى قوردالانعان ماسەلەگە كوڭىل اۋدارسا دەيمىز... كەشەگى وتكەن مادەنيەت مينيسترلىگىندە نە وداقتىڭ توراعاسى بولماسا، كينونىڭ ىشكى پروبلەمالارىن بىلەتىن ادامنىڭ قاتىسپاۋى دا كوڭىلگە كۇدىك قالدىرعانى بار. بۇنى جان ايقاي دەپ ۇقساڭىز دا بولادى. قازاق كينوسى - حالىقتىڭ مۇراسى. ال، مۇراعا مۇقيات بولار كەز تۋدى دەپ ويلايمىن... ەگەر مەملەكەت قازىر ۇلتتىق كينوعا قولىن سوزسا، كينو دا ەلگە، مەملەكەتكە، ۇلتقا قىزمەت ەتەدى دەپ ويلايمىن. بۇل حاق...

قۇرمەتپەن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، كينورەجيسسەر تالعات تەمەنوۆ

Abai.kz