«Bayaghy ótken zamanda,
Din músylman amanda,
Jeydeli Baysyn elinde,
Qonyrat degen jerinde... - dep bastalatyn batyrlar jyryn tyndap, qiyalynda qylyshyn qynabynan suryp, «astynghy erni qybyrlap, ýstingi erni jybyrlap, qinalghanda adamsha sóileytin» arghymaghyn minip, jaugha shabatyn bala qazir qalmady desek, artyq aitqandyq bolmas. Onyng ornyna qolynan jana ýlgidegi qalta telefondary men týrli modelidegi gadjetterdi tastamay, ghalamtor kenistiginen shym-shytyryq mulitfilimder men beynejazbalardy qaraytyn jetkinshekterimiz ben býldirshinderimiz ósip keledi.

Býgingi tanda balalardyng basym bóligin әleumettik jeliler tәrbiyelep jatyr. Sondyqtan da  kez kelgen qazaq balasynyng batyrlyq turaly úghymy Alpamys, Qobylandy, Er Targhyn batyrlarmen, súlulyq turaly úghymy Qúrtqa, Gýlbarshyn, Aqjýnis beynelerimen qabysa qoymaydy.  Jahandanu dәuirinde jas úrpaqtyng sanasyna últtyq ruh, últtyq iydeyany siniruge baghyttalghan «Foliklor keyipkerlerin jeke túlghany qalyptastyrudaghy manyzdy qúral retinde paydalanu joldary» atty jobanyng avtory Saya IYteghúlovanyng súhbatyn úsynamyz.

– «Foliklor keyipkerlerin jeke túlghany qalyptastyrudaghy manyzdy qúral retinde paydalanu joldary» atty jobanyzdyng ózektiligi nede? Nege búl taqyrypty zertteudi jón kórdiniz?

– Men ýshin «Foliklor – halyq ómirining ainasy» degen pikirding astary terende. Ár elding foliklory sol elding nanym-seniminen, әdet-ghúrpynan, salt-dәstýrinen, ómirlik ústanymynan habardar etip, basynan ótkizgen kýiinish-sýiinishin, ómirlik tәjiriybesin órnekteydi. Foliklorlyq múralaryna qarap, sol halyq turaly keng de tolymdy maghlúmat alugha bolady. Al eng bastysy, foliklorlyq múralarmen tanysu arqyly jas úrpaq ótken ata-babalarymen tildeskendey, syrlasqanday bolady. Foliklor – keshe men ertenning arasyndaghy altyn kópir, al býginning baghdarshamy desek, artyq aitqandyq bolmas.

El tarihyndaghy tanymal túlghalardyng ómir jolyna ýnilsek, olardyng sәby kezinen foliklorlyq múralarmen susyndap óskenin angharamyz. Shoqannyng qiyalyn damytugha әjesi Ayghanym aitqan ertegiler, Abaydyng jan jaqty daryn iyesi bolyp qalyptasuyna әjesi Zereden estigen anyz-әngimeleri әser etkeni anyq.

Keshegi kenes dәuirining ózinde mektep baghdarlamasynda auyz әdebiyeti ýlgileri, onyng ishinde ertegiler mol oqytyldy. Maqal-mәtelderdi jattap, jyr-dastandarmen susyndap óstik. Teledidardan «Ertegide qonaqta» habary, al radiodan «Ertegiler eline sayahat» baghdarlamasy ýzbey berilip túratyn. Kez kelgen jas bala sol habarlardy saghyna tosyp, quana qaraytyn, tyndaytyn edi. Al qazir she? Qazirgi mektep baghdarlamasynda halyq auyz әdebiyetining jauharlary joqqa tәn. Qay synyptyng bolmasyn әdebiyet oqulyghyna kóz jýgirtseniz, basy bar, ayaghy joq shygharmalardy kóresiz... Qarnynyz ashady..., sharasyzdan jylaghynyz keledi...

«Qazir balalar kitap oqymaydy» deymiz. Balanyng kinәsi joq. Balagha kitap oqytpay otyrghan ózimiz.

«Balalardyng tili oryssha» deymiz. Balanyng kinәsi joq. Olardyng tilin oryssha shygharyp otyrghan ózimiz. Búl sózimdi bir ghana mysalmen dәleldep bereyin. Bala tabighaty ertegige, qiyal ghajayypqa qúmar. Soghan tartylyp túrady. Al biz balanyng qajettiligin qanaghattandyryp jýrmiz be? Qazir besik jyryn aityp, balasyn terbetetin ana bar ma? Ertegi aityp balasyn úiyqtatatyn әje bar ma? Bar da shyghar, biraq olar óte, óte, óte az....

Al bala tabighaty ne isteydi? Ol óz qajettiligin izdeydi... jәne tabady da. Tapqanda qaydan tabady? Internetten, әleumettik jeliden, qalta telefonyndaghy týrli arnalardan. Al ondaghy kontent qay tilde? Áriyne orys tilinde... Qay elding foliklorynan baghyttalghan? Áriyne orys folikloryna.

Qazaq foliklory zerttelmegen taqyryp emes. Búl rette elimizdegi Ádebiyet pen óner institutynyng újymyna myng alghys. Babalar sózining 100 tomdyghyn dayyndap, qolymyzgha ústatty. Sol qymbat dýniyeni biz iygere almay otyrmyz. Zamanauy qondyrghylargha salyp, balanyng qolyna ústata almay otyrmyn. Janasha oinatyp, әrlendirip, balalardy qyzyqtyratynday qalypqa týsirmey otyrmyz. Qysqasha aitqanda óz múramyzdy nasihattap, keyiptep, virtualdy әlemge engizu ornyna, kórshilerdegi bar dýniyeni paydalanugha, sol arqyly qazaqy tәlim-tәrbiyeden alshaqtauyna, atalar múrasynan alshaqtauyna jol berip otyrmyz. Sәby kýninen Masha men onyng angyn, orys ormanyn, olardyng últtyq bolmysyn jattap ósken bala hat tanyghan kezinde qazaq ertegileri men dastandaryn shang basqan kitap ishinen izdep oqidy degenge sendiru qisynsyzdau ma, qalay?!

Mine, osy mәseleler bizge qazaq foliklorynyng keyipkerlerin tiriltu kerek, olardy vizualdap, týrli animasiyalyq filimderding qaharmandaryna ainaldyru kerek, sol keyipkerlermen shytyrman oiyndar qúru kerek, eng bastysy әr keyipkerdi әr qazaq balasy dóp basyp tanitynday kýige jetkizu kerek, ol ýshin qazaq foliklorynyng keyipkerlerin BIRIZDENDIRU kerek degen tújyrymgha alyp keldi.

– Jobanyng maqsaty qanday? Maqsattarynyz qoljetimdi me?

– Jobanyng negizgi maqsaty – qazaq folikloryn últtyq mәdeniyetting bir bóligi retinde qarastyrudyng filologiyalyq negizderin anyqtay otyryp, halyq auyz әdebiyeti keyipkerlerin birizdendiruding tәrbiyelik manyzyn kórsetu. Kórkemdik qúndylyghy joghary Batyrlar jyrlary men Ghashyqtyq dastandardyng keyipkerlerin vizualdau, olardy qatystyra otyryp sujetti animasiyalyq filimder men oiyndardy qúrastyru arqyly qazaqstandyq patriotizmdi nasihattau, jas úrpaqqa últtyq tәrbie beruding bir tetigi retinde qoldanu joldaryn kórsetu.

Jan jaghymyzgha zer salsaq, foliklorlyq dәstýrdi janghyrtu mәselesi әlem elderinde keng etek jayghanyn aiqyn angharamyz. Oiynshyqtar men kompiuterlik oiyndar, animasiyalyq filimder men kino arqyly zamanauy kenistikti «jaulap» alghan ózge júrttyng foliklorlyq qaharmandary sol elderding dәstýrin nasihattap, jastarymyzdy baurap jýr. Qazaq auyz әdebiyetindegi keyipkerlerding beyneleri jas úrpaqtyng sanasynan alshaqtap, Tazsha balanyng ornyn Avatar, Mystan kempirding ornyn Vedima, Su perisining ornyn Ariyeli basyp qana qoyghan joq, jas sәbiylerding bólmesin sol elderding stiylinde bezendirip, sol keyipkerlerding sureti japsyrylghan kiyimderdi izdep jýrip satyp alatyn, jas qyzdarymyz sol elderding bozbalalaryna túrmysqa shyghudy armandaytyn (iyә, armandaytyn) halge jettik.

Al bizding Alpamys batyrdy, Qobylandy batyrdy, súlu Qyz Jibek pen, aqyldy Aqjýnisti jastar tany ma? Olardyng birizdendirilgen, vizualdanghan beynesi bar ma? Olar jastar arasynda nasihattala ma? Áriyne joq! Tipti, elimizding әr ónirinde ornatylghan batyrlardyng eskertkishterin bylay qoyghanda, tarihy túlghalar – handargha qoyylghan eskertkishterding bir-birine úqsaytyndyghy sonsha, júrtshylyq olardy naqty bir batyrdyng nemese hannyng eskertkishi emes, tiptik obraz retinde qabyldaydy. Birqatar eskertkishterding suretin kórsetip, naqty qay hannyng nemese batyrdyng eskertkishi ekenin súraghanymyzda jastar túrmaq, oqu-aghartu salasynda, memlekettik qyzmette jýrgen eresekterding ózi dóp basyp atap bere almady. Sondyqtan qazaq folikloryndaghy keyipkerlerding ózindik ereksheligin anyqtay otyryp kórnekilendirip (vizualdap), sol beyneni barlyq salalarda bir ghana sipatta qoldansa, jan-jaqty nasihattasa, jas úrpaq qazaq folikloryna qyzyghyp, olardyng boyyna últtyq qúndylyqtardyng úryghy sebiler edi degen oigha keldik. Úsynyp otyrghan jobamyzdyng negizgi mindetteri osy mәselelerdi kózdeydi. Foliklorlyq tuyndylar balany ómirge kelgen sәtinen bastap qarsy alyp, eresek ómirge qadam asqan kezinde de birge eseyedi, tipti adam ómirden ótken sәtte de joqtau týrinde shygharyp salady. Jobanyng bir mindetine adam ómirimen bite qaynasyp ketken zamanauy virtualdy kenistikti qazaqsha kontentpen toltyru jatady. Búl - býgingi tandaghy ózekti mәselelerding biri.

Endi «maqsatynyz qoljetimdi me?» degen mәselege kelgende, kósilip sóiley almay, kibirtiktep qalatynymyz bar. Ótkeni búl – Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi, sonday-aq Qazaqstan Respublikasynyng Oqu-aghartu ministrligi tarapynan kóteriluge tiyisti auqymdy mәsele. Áriyne, Qazaqstan Respublikasynyng Ghylym jәne joghary bilim ministrligi tarapynan bólingen granttyq joba shenberinde josparly dýniyelerdi jasau – bizding mindetimiz. Degenmen, foliklorlyq keyipkerlerimiz Masha men aydyng nemese Narutonyng tanymaldyghynday dengeyge jetu ýshin jan-jaqty qoldau qajet.

– Jobanyng ghylymy janalyghy men manyzyna toqtalyp ótseniz...

– Foliklorlyq mәtinderdi kópshilik qauymgha, keyingi óskeleng jas úrpaqqa nasihattau júmystary zaman talabyna say ózgerui tiyis. Orys nemese shet el folikloryna arnap shygharylghan enbekterde, kóbine personajdar surettermen beriledi. Al bizde múnday jinaqtar sausaqpen sanarlyqtay, tipti joqtyng qasy. Ghylym men tehnikanyng janalyqtaryn ontayly paydalanyp, ertegi, anyz, hikayalarymyzdaghy personajdardy týrli týsti surettermen beynelep, býldirshinder men mektep oqushylaryna arnalghan jinaqtardy shygharu – uaqyt kýttirmeytin is.

Qazaq foliklorlyq keyipkerlerin vizualdau, ony pasporttau, búl keyipkerler kezdesetin barlyq ónimderde birdey sipatta berilu mәselesi – elimizde jolgha qoyylmaghan, tyng dýniye. Ghylymy joba osynysymen de manyzdy. Joba barysynda epikalyq jyrlardaghy bas qaharmandardyn, atap aitqanda batyrdyn, onyng ata-anasy men balasynyn, sýiikti jarynyn, senimdi serigi – túlparynyng jәne dúshpandarynyng tizbesi jasalyp, obrazdardyng qalyptasu evolusiyasy zerdelenedi. Obrazdar tarihiy-tipologiyalyq, tarihiy-mәdeny baylanystar túrghysynan qarastyrylyp, suretshiler ýshin tolymdy beynesi jinaqtalady. Suretshiler arasynda arnayy bayqau úiymdastyrylyp, foliklorlyq mәtindegi sipattamany dóp basqan portretter irikteledi. Sәtti portretter qazylardyng sheshimimen bekitilip, kópshilikke tanystyrylady. Keyipkerlerding týrli-týsti portretteri men pasportyn kitapsha týrinde shygharyp, balalargha arnalghan tuyndylardy shygharatyn baspalar men bilim beru úiymdaryna, kitaphanalargha jappay taratu isi de josparlanghan. Sonday-aq vizualdanghan obrazdardyng negizinde balalargha arnalghan animasiyalyq ónimder (komikster, elektrondy qosymshalar, tanymdyq oiyndar) әzirleu ýshin sujetter jelisin úsynu mәselesi de kýn tәrtibinde.

– Súhbattasqanynyzgha rahmet!

Aydana Maghjan

Abai.kz