«باياعى وتكەن زاماندا،
ءدىن مۇسىلمان اماندا،
جەيدەلى بايسىن ەلىندە،
قوڭىرات دەگەن جەرىندە... - دەپ باستالاتىن باتىرلار جىرىن تىڭداپ، قيالىندا قىلىشىن قىنابىنان سۋرىپ، «استىڭعى ەرنى قىبىرلاپ، ۇستىڭگى ەرنى جىبىرلاپ، قينالعاندا ادامشا سويلەيتىن» ارعىماعىن ءمىنىپ، جاۋعا شاباتىن بالا قازىر قالمادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. ونىڭ ورنىنا قولىنان جاڭا ۇلگىدەگى قالتا تەلەفوندارى مەن ءتۇرلى مودەلدەگى گادجەتتەردى تاستاماي، عالامتور كەڭىستىگىنەن شىم-شىتىرىق مۋلتفيلمدەر مەن بەينەجازبالاردى قارايتىن جەتكىنشەكتەرىمىز بەن بۇلدىرشىندەرىمىز ءوسىپ كەلەدى.

بۇگىنگى تاڭدا بالالاردىڭ باسىم بولىگىن الەۋمەتتىك جەلىلەر تاربيەلەپ جاتىر. سوندىقتان دا  كەز كەلگەن قازاق بالاسىنىڭ باتىرلىق تۋرالى ۇعىمى الپامىس، قوبىلاندى، ەر تارعىن باتىرلارمەن، سۇلۋلىق تۋرالى ۇعىمى قۇرتقا، گۇلبارشىن، اقجۇنىس بەينەلەرىمەن قابىسا قويمايدى.  جاھاندانۋ داۋىرىندە جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق يدەيانى سىڭىرۋگە باعىتتالعان «فولكلور كەيىپكەرلەرىن جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزدى قۇرال رەتىندە پايدالانۋ جولدارى» اتتى جوبانىڭ اۆتورى سايا يتەعۇلوۆانىڭ سۇحباتىن ۇسىنامىز.

– «فولكلور كەيىپكەرلەرىن جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزدى قۇرال رەتىندە پايدالانۋ جولدارى» اتتى جوباڭىزدىڭ وزەكتىلىگى نەدە؟ نەگە بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋدى ءجون كوردىڭىز؟

– مەن ءۇشىن «فولكلور – حالىق ءومىرىنىڭ ايناسى» دەگەن پىكىردىڭ استارى تەرەڭدە. ءار ەلدىڭ فولكلورى سول ەلدىڭ نانىم-سەنىمىنەن، ادەت-عۇرپىنان، سالت-داستۇرىنەن، ومىرلىك ۇستانىمىنان حاباردار ەتىپ، باسىنان وتكىزگەن كۇيىنىش-ءسۇيىنىشىن، ومىرلىك تاجىريبەسىن ورنەكتەيدى. فولكلورلىق مۇرالارىنا قاراپ، سول حالىق تۋرالى كەڭ دە تولىمدى ماعلۇمات الۋعا بولادى. ال ەڭ باستىسى، فولكلورلىق مۇرالارمەن تانىسۋ ارقىلى جاس ۇرپاق وتكەن اتا-بابالارىمەن تىلدەسكەندەي، سىرلاسقانداي بولادى. فولكلور – كەشە مەن ەرتەڭنىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر، ال بۇگىننىڭ باعدارشامى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس.

ەل تاريحىنداعى تانىمال تۇلعالاردىڭ ءومىر جولىنا ۇڭىلسەك، ولاردىڭ ءسابي كەزىنەن فولكلورلىق مۇرالارمەن سۋسىنداپ وسكەنىن اڭعارامىز. شوقاننىڭ قيالىن دامىتۋعا اجەسى ايعانىم ايتقان ەرتەگىلەر، ابايدىڭ جان جاقتى دارىن يەسى بولىپ قالىپتاسۋىنا اجەسى زەرەدەن ەستىگەن اڭىز-اڭگىمەلەرى اسەر ەتكەنى انىق.

كەشەگى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە مەكتەپ باعدارلاماسىندا اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى، ونىڭ ىشىندە ەرتەگىلەر مول وقىتىلدى. ماقال-ماتەلدەردى جاتتاپ، جىر-داستاندارمەن سۋسىنداپ وستىك. تەلەديداردان «ەرتەگىدە قوناقتا» حابارى، ال راديودان «ەرتەگىلەر ەلىنە ساياحات» باعدارلاماسى ۇزبەي بەرىلىپ تۇراتىن. كەز كەلگەن جاس بالا سول حابارلاردى ساعىنا توسىپ، قۋانا قارايتىن، تىڭدايتىن ەدى. ال قازىر شە؟ قازىرگى مەكتەپ باعدارلاماسىندا حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارى جوققا ءتان. قاي سىنىپتىڭ بولماسىن ادەبيەت وقۋلىعىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، باسى بار، اياعى جوق شىعارمالاردى كورەسىز... قارنىڭىز اشادى...، شاراسىزدان جىلاعىڭىز كەلەدى...

«قازىر بالالار كىتاپ وقىمايدى» دەيمىز. بالانىڭ كىناسى جوق. بالاعا كىتاپ وقىتپاي وتىرعان ءوزىمىز.

«بالالاردىڭ ءتىلى ورىسشا» دەيمىز. بالانىڭ كىناسى جوق. ولاردىڭ ءتىلىن ورىسشا شىعارىپ وتىرعان ءوزىمىز. بۇل ءسوزىمدى ءبىر عانا مىسالمەن دالەلدەپ بەرەيىن. بالا تابيعاتى ەرتەگىگە، قيال عاجايىپقا قۇمار. سوعان تارتىلىپ تۇرادى. ال ءبىز بالانىڭ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرىپ ءجۇرمىز بە؟ قازىر بەسىك جىرىن ايتىپ، بالاسىن تەربەتەتىن انا بار ما؟ ەرتەگى ايتىپ بالاسىن ۇيىقتاتاتىن اجە بار ما؟ بار دا شىعار، بىراق ولار وتە، وتە، وتە از....

ال بالا تابيعاتى نە ىستەيدى؟ ول ءوز قاجەتتىلىگىن ىزدەيدى... جانە تابادى دا. تاپقاندا قايدان تابادى؟ ينتەرنەتتەن، الەۋمەتتىك جەلىدەن، قالتا تەلەفونىنداعى ءتۇرلى ارنالاردان. ال ونداعى كونتەنت قاي تىلدە؟ ارينە ورىس تىلىندە... قاي ەلدىڭ فولكلورىنان باعىتتالعان؟ ارينە ورىس فولكلورىنا.

قازاق فولكلورى زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ ەمەس. بۇل رەتتە ەلىمىزدەگى ادەبيەت پەن ونەر ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمىنا مىڭ العىس. بابالار ءسوزىنىڭ 100 تومدىعىن دايىنداپ، قولىمىزعا ۇستاتتى. سول قىمبات دۇنيەنى ءبىز يگەرە الماي وتىرمىز. زاماناۋي قوندىرعىلارعا سالىپ، بالانىڭ قولىنا ۇستاتا الماي وتىرمىن. جاڭاشا ويناتىپ، ارلەندىرىپ، بالالاردى قىزىقتىراتىنداي قالىپقا تۇسىرمەي وتىرمىز. قىسقاشا ايتقاندا ءوز مۇرامىزدى ناسيحاتتاپ، كەيىپتەپ، ۆيرتۋالدى الەمگە ەنگىزۋ ورنىنا، كورشىلەردەگى بار دۇنيەنى پايدالانۋعا، سول ارقىلى قازاقى ءتالىم-تاربيەدەن الشاقتاۋىنا، اتالار مۇراسىنان الشاقتاۋىنا جول بەرىپ وتىرمىز. ءسابي كۇنىنەن ماشا مەن ونىڭ ايۋىن، ورىس ورمانىن، ولاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىن جاتتاپ وسكەن بالا حات تانىعان كەزىندە قازاق ەرتەگىلەرى مەن داستاندارىن شاڭ باسقان كىتاپ ىشىنەن ىزدەپ وقيدى دەگەنگە سەندىرۋ قيسىنسىزداۋ ما، قالاي؟!

مىنە، وسى ماسەلەلەر بىزگە قازاق فولكلورىنىڭ كەيىپكەرلەرىن ءتىرىلتۋ كەرەك، ولاردى ۆيزۋالداپ، ءتۇرلى انيماتسيالىق فيلمدەردىڭ قاھارماندارىنا اينالدىرۋ كەرەك، سول كەيىپكەرلەرمەن شىتىرمان ويىندار قۇرۋ كەرەك، ەڭ باستىسى ءار كەيىپكەردى ءار قازاق بالاسى ءدوپ باسىپ تانيتىنداي كۇيگە جەتكىزۋ كەرەك، ول ءۇشىن قازاق فولكلورىنىڭ كەيىپكەرلەرىن بىرىزدەندىرۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىمعا الىپ كەلدى.

– جوبانىڭ ماقساتى قانداي؟ ماقساتتارىڭىز قولجەتىمدى مە؟

– جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى – قازاق فولكلورىن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرۋدىڭ فيلولوگيالىق نەگىزدەرىن انىقتاي وتىرىپ، حaلىق aۋىز ادەبيەتى كەيىپكەرلەرىن بىرىزدەندىرۋدىڭ تاربيەلىك ماڭىزىن كورسەتۋ. كوركەمدىك قۇندىلىعى جوعارى باتىرلار جىرلارى مەن عاشىقتىق داستانداردىڭ كەيىپكەرلەرىن ۆيزۋالداۋ، ولاردى قاتىستىرا وتىرىپ سيۋجەتتى انيماتسيالىق فيلمدەر مەن ويىنداردى قۇراستىرۋ ارقىلى قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى ناسيحاتتاۋ، جاس ۇرپاققا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدىڭ ءبىر تەتىگى رەتىندە قولدانۋ جولدارىن كورسەتۋ.

جان جاعىمىزعا زەر سالساق، فولكلورلىق ءداستۇردى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى الەم ەلدەرىندە كەڭ ەتەك جايعانىن ايقىن اڭعارامىز. ويىنشىقتار مەن كومپيۋتەرلىك ويىندار، انيماتسيالىق فيلمدەر مەن كينو ارقىلى زاماناۋي كەڭىستىكتى «جاۋلاپ» العان وزگە جۇرتتىڭ فولكلورلىق قاھارماندارى سول ەلدەردىڭ ءداستۇرىن ناسيحاتتاپ، جاستارىمىزدى باۋراپ ءجۇر. قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ بەينەلەرى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنان الشاقتاپ، تازشا بالانىڭ ورنىن اۆاتار، مىستان كەمپىردىڭ ورنىن ۆەدما، سۋ پەرىسىنىڭ ورنىن اريەل باسىپ قانا قويعان جوق، جاس سابيلەردىڭ بولمەسىن سول ەلدەردىڭ ستيلىندە بەزەندىرىپ، سول كەيىپكەرلەردىڭ سۋرەتى جاپسىرىلعان كيىمدەردى ىزدەپ ءجۇرىپ ساتىپ الاتىن، جاس قىزدارىمىز سول ەلدەردىڭ بوزبالالارىنا تۇرمىسقا شىعۋدى ارماندايتىن ء(يا، ارماندايتىن) حالگە جەتتىك.

ال ءبىزدىڭ الپامىس باتىردى، قوبىلاندى باتىردى، سۇلۋ قىز جىبەك پەن، اقىلدى اقجۇنىستى جاستار تاني ما؟ ولاردىڭ بىرىزدەندىرىلگەن، ۆيزۋالدانعان بەينەسى بار ما؟ ولار جاستار اراسىندا ناسيحاتتالا ما؟ ارينە جوق! ءتىپتى، ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە ورناتىلعان باتىرلاردىڭ ەسكەرتكىشتەرىن بىلاي قويعاندا، تاريحي تۇلعالار – حاندارعا قويىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسايتىندىعى سونشا، جۇرتشىلىق ولاردى ناقتى ءبىر باتىردىڭ نەمەسە حاننىڭ ەسكەرتكىشى ەمەس، تيپتىك وبراز رەتىندە قابىلدايدى. بىرقاتار ەسكەرتكىشتەردىڭ سۋرەتىن كورسەتىپ، ناقتى قاي حاننىڭ نەمەسە باتىردىڭ ەسكەرتكىشى ەكەنىن سۇراعانىمىزدا جاستار تۇرماق، وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا، مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەن ەرەسەكتەردىڭ ءوزى ءدوپ باسىپ اتاپ بەرە المادى. سوندىقتان قازاق فولكلورىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن انىقتاي وتىرىپ كورنەكىلەندىرىپ (ۆيزۋالداپ), سول بەينەنى بارلىق سالالاردا ءبىر عانا سيپاتتا قولدانسا، جان-جاقتى ناسيحاتتاسا، جاس ۇرپاق قازاق فولكلورىنا قىزىعىپ، ولاردىڭ بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ۇرىعى سەبىلەر ەدى دەگەن ويعا كەلدىك. ۇسىنىپ وتىرعان جوبامىزدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى وسى ماسەلەلەردى كوزدەيدى. فولكلورلىق تۋىندىلار بالانى ومىرگە كەلگەن ساتىنەن باستاپ قارسى الىپ، ەرەسەك ومىرگە قادام اسقان كەزىندە دە بىرگە ەسەيەدى، ءتىپتى ادام ومىردەن وتكەن ساتتە دە جوقتاۋ تۇرىندە شىعارىپ سالادى. جوبانىڭ ءبىر مىندەتىنە ادام ومىرىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن زاماناۋي ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتى قازاقشا كونتەنتپەن تولتىرۋ جاتادى. بۇل - بۇگىنگى تاڭداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.

ەندى «ماقساتىڭىز قولجەتىمدى مە؟» دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، كوسىلىپ سويلەي الماي، كىبىرتىكتەپ قالاتىنىمىز بار. وتكەنى بۇل – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى تاراپىنان كوتەرىلۋگە ءتيىستى اۋقىمدى ماسەلە. ارينە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان بولىنگەن گرانتتىق جوبا شەڭبەرىندە جوسپارلى دۇنيەلەردى جاساۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. دەگەنمەن، فولكلورلىق كەيىپكەرلەرىمىز ماشا مەن ايۋدىڭ نەمەسە نارۋتونىڭ تانىمالدىعىنداي دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن جان-جاقتى قولداۋ قاجەت.

– جوبانىڭ عىلىمي جاڭالىعى مەن ماڭىزىنا توقتالىپ وتسەڭىز...

– فولكلورلىق ماتىندەردى كوپشىلىك قاۋىمعا، كەيىنگى وسكەلەڭ جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى زامان تالابىنا ساي وزگەرۋى ءتيىس. ورىس نەمەسە شەت ەل فولكلورىنا ارناپ شىعارىلعان ەڭبەكتەردە، كوبىنە پەرسوناجدار سۋرەتتەرمەن بەرىلەدى. ال بىزدە مۇنداي جيناقتار ساۋساقپەن سانارلىقتاي، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى. عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جاڭالىقتارىن وڭتايلى پايدالانىپ، ەرتەگى، اڭىز، حيكايالارىمىزداعى پەرسوناجداردى ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتەرمەن بەينەلەپ، بۇلدىرشىندەر مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان جيناقتاردى شىعارۋ – ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ءىس.

قازاق فولكلورلىق كەيىپكەرلەرىن ۆيزۋالداۋ، ونى پاسپورتتاۋ، بۇل كەيىپكەرلەر كەزدەسەتىن بارلىق ونىمدەردە بىردەي سيپاتتا بەرىلۋ ماسەلەسى – ەلىمىزدە جولعا قويىلماعان، تىڭ دۇنيە. عىلىمي جوبا وسىنىسىمەن دە ماڭىزدى. جوبا بارىسىندا ەپيكالىق جىرلارداعى باس قاھارمانداردىڭ، اتاپ ايتقاندا باتىردىڭ، ونىڭ اتا-اناسى مەن بالاسىنىڭ، سۇيىكتى جارىنىڭ، سەنىمدى سەرىگى – تۇلپارىنىڭ جانە دۇشپاندارىنىڭ تىزبەسى جاسالىپ، وبرازداردىڭ قالىپتاسۋ ەۆوليۋتسياسى زەردەلەنەدى. وبرازدار تاريحي-تيپولوگيالىق، تاريحي-مادەني بايلانىستار تۇرعىسىنان قاراستىرىلىپ، سۋرەتشىلەر ءۇشىن تولىمدى بەينەسى جيناقتالادى. سۋرەتشىلەر اراسىندا ارنايى بايقاۋ ۇيىمداستىرىلىپ، فولكلورلىق ماتىندەگى سيپاتتامانى ءدوپ باسقان پورترەتتەر ىرىكتەلەدى. ءساتتى پورترەتتەر قازىلاردىڭ شەشىمىمەن بەكىتىلىپ، كوپشىلىككە تانىستىرىلادى. كەيىپكەرلەردىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى پورترەتتەرى مەن پاسپورتىن كىتاپشا تۇرىندە شىعارىپ، بالالارعا ارنالعان تۋىندىلاردى شىعاراتىن باسپالار مەن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا، كىتاپحانالارعا جاپپاي تاراتۋ ءىسى دە جوسپارلانعان. سونداي-اق ۆيزۋالدانعان وبرازداردىڭ نەگىزىندە بالالارعا ارنالعان انيماتسيالىق ونىمدەر (كوميكستەر، ەلەكتروندى قوسىمشالار، تانىمدىق ويىندار) ازىرلەۋ ءۇشىن سيۋجەتتەر جەلىسىن ۇسىنۋ ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىندە.

– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!

ايدانا ماعجان

Abai.kz