Býgingi tanda balanyng ontayly әleumettenui qogham aldynda túrghan eng ýlken mindetterding biri. Ony balabaqshadan bastap qolgha alyp jatyrmyz.

Deytúrsaq ta, qoghamda ózining únamsyz qylyqtarymen, óreskel әreketterimen kózge týsip jatatyn jasóspirimder jeterlik. Búl tәrbie baghytynda jýrgizilip jatqan júmystardyng jetkiliksizdiginen ekeni dau tudyrmasa kerek. Yqylym zamandaghy әl-Farabiyden bastap qanshama ghúlama-oyshyldar tәrbie mәselesining adam taghdyryn sheshetinin jan-jaqty, egjey-tegjeyli aityp, jazyp ketti. Sonyng ózinde talay kemshilikter ketip jatyr. Sol kemshilikter qayta-qayta aldymyzdan shygha beredi? Sonyng biri mekteptegi zorlyq-zombylyq. Búl qazirgi tanda tek Qazaqstanda ghana emes býkil әlemde óte manyzdy әleumettik mәsele retinde qarastyrylady. Balalar otbasynda, balabaqshada, mektepte, әskerde әrtýrli zorlyq-zombylyqqa úshyrap jatady. Zorlyqqa úshyraghan balanyng da, úshyratqan balanyng da bolashaghy búlynghyr. Ekeuine de psihologiyalyq kómek kerek.

Balasyn balabaqshagha, mektepke, joghary oqu ornyna, әskerge jibergen ata-ana alansyz boluy ýshin balanyng qauipsizdigi qamtamasyz etilui kerek. Osynyng ishinen mektepke qatysty aitar bolsaq, sabaqqa kelgen bala múghalimder nemese oqushylar tarapynan zorlyq-zombylyqqa úshyraytyn bolsa, yaghny ózin qauipsiz sezinbese, onda sapaly bilim ala almaydy. Ózining mýmkindigin jan-jaqty ashyp kórsete almaydy. Tipti orny tolmaytyn ókinishti jaghdaylargha deyin úlasuy mýmkin. Demek, mektep tek bilim beru mekemesi ghana emes, sonymen birge balanyng túlghalyq qasiyetteri, mәdeniyeti qalyptasatyn oryn. Bizding elimizde orta bilim alu mindetti. Yaghny mektepke barmaytyn, ústazdyng aldyn kórmeytin bala joq. Al mektepke baryp, ústazdyng aldynan ótken bala mәdeniyetti, tәrbiyeli bolugha tiyis. Alayda bizde olay bolmay jatqan jaghdaylar barshylyq. Jap-jaqsy balalardyng teris jolgha týsui nemese zorlyq-zombylyq kórip, tomagha túiyq, ózimen-ózi qalyp, әleumettik oqshaulanugha úshyraytyn jaghdaylary da kezdesip jatady. Osyghan qarap, mektep balanyng psihikalyq densaulyghyn, әleumettenuin búzatyn, keybir balanyng qúqyq búzushylyq әreketin tudyratyn,  psihologiyalyq jaraqat alatyn oryn bolyp ta tabylady dey alamyz. Áytpese, mekteptegi zorlyq-zombylyq mәselesi kóterilmeytin edi.

Mekteptegi zorlyq-zombylyq mәselesin naqtyraq týsinu ýshin halyqaralyq zertteulerge, sheteldik ghalymdardyng enbekterine jýginuimiz qajet. Óitkeni búl mәseleni jan-jaqty qauzap, tereng zerttep jýrgen otandyq ghalymdar joqtyng qasy. Eki-ýsh ortalyq jýrgizgen saualnama qorytyndysyna, birdi-ekili oqighalargha qarap tolyq kartinany kóre almaymyz. Alayda songhy uaqyttary balalarymyzdyng bilimdi boluyna kóbirek kónil bólip, tәrbie mәselesin aqsatyp alghanymyz da ras. Keng etek jayyp ketpese de, mekteptegi zorlyq-zombylyq turaly ara-túra estip qalatynymyz bar. Soghan oray «mektepte balalargha qatysty zorlyq-zombylyq dәrejesi qanday»? «Balalar arasynda zorlyq-zombylyq pen kemsitushilikting qanday týrleri kezdesedi»? «Mekteptegi zorlyq-zombylyqty kimder jasaydy, onyng qúrbany kimder»? «Basqa balalargha onyng әseri qanday»? «Mekteptegi zorlyq-zombylyq pen suisid arasynda baylanys bar ma»? - degendey myndaghan súraq aldymyzdan shyghady. Dәl qazir búl súraqtargha jauap beru qiyn, onyng bәri arnayy zertteudi qajet etedi.

Kóptegen elderde zorlyq-zombylyq týrlerine psihologiyalyq jәne fizikalyq jәbirleuler, qatarlas qúrbylary tarapynan bolatyn qorqytu, jynystyq ereksheligine qaray jәbir kóru, mektep qyzmetkerlerining «aqpaqúlaq balalardy» tәrtipke shaqyryp, jazalau ýshin úrsyp-jekirui, shapalaqpen tartyp jiberui siyaqty mәseleler kiredi. Fizikalyq zorlyq-zombylyq deuge kelinkiremeytin, tәrtipke shaqyru maqsatynda múghalimder qoldanatyn jazalau týrleri tereng zerttelmegendikten kóbine eleusiz qalyp jatady. Biraq búl mәselege salghyrt qaraugha bolmaydy. Qanday dengeyde ekenin bilmesek te, mektepte mazaq pen kemsitudin, qorqytyp ýrkituding bolyp jatqanyn bәrimiz bilemiz.  Onday kelensiz oqighalar mektep aumaghynda, mektepke baratyn, qaytatyn jolda, dәrethanada, merekelik nemese basqa da is-sharalar ótip jatqanda oryn aluy mýmkin.

Adamzat tarihynda zorlyq-zombylyq mәselesi erte zamandardan kele jatqan jaghymsyz әreket retinde qarastyrylady. Adam balasy qay kezde de minsiz qogham qúra almaghan siyaqty. Bir ókinishtisi zorlyq-zombylyqqa әlsizder úshyraydy. Kóbinese әielder men balalar sonyng zardabynan taghdyrdyng tәlkegine úshyrap jatady. Búl mәseleni betimen jiberuge bolmaytynyn kez kelgen adam týsinedi. Sonda «ony qalay toqtatamyz, qalay aldyn alamyz?» degen qiyn súraqqa kezigemiz. Osy súraq tónireginde oilanar aldynda búl mәseleni bayyrghy qazaq qoghamy qalay sheshkenin oilanuymyz kerek. IYә, qazaq dalasynda bulling boldy ma, joq pa? «Shúghanyng belgisinde» Beyimbet Maylinnin: «Ol kezde zaman qanday, jer әdemi, mal kóp, orystyng iysi de joq», - deytini bar ghoy, men sol uaqyttardy aityp otyrmyn. Ol kezde qazaq dalasynda bulling bolghan joq dep batyl aita alamyn. El auyl-auyl bop otyrady, auylda kelimdi-ketimdi qonaq bolmasa, bóten eshkim joq, bәri bir atadan taraghan tuystar. Al bir atadan taraghan tuystar әuletting tatulyghyn birinshi oryngha qoyady. Óitkeni olar birin-biri jaqsy kóredi. Aghaly-inili, apaly-sinili degendey, syilastyqta birge ósedi. Múnday tuystardyng arasynda orynsyz janjal, úrlyq-qarlyq, zorlyq-zombylyq siyaqty jat ister bolmaydy. Tәrtip boyynsha tuystar bir-birine qiyanat qylmaydy, kerisinshe, syrttay qamqor, janashyr bop jýredi. Onday jerde zorlyq-zombylyq, bopsalau, qorqytu degen qaydan bolady?! Sonda, Qúday-au, bizding atalarymyz búl mәselening de aldyn alyp, bayaghyda sheship tastaghan eken ghoy. Býgingi kýni bullingti búlay sheshe almaytynymyz belgili. Tuystyng bәrin bir auylgha jinau mýmkin emes. Áriyne, búl túrghyda eshkim eshtene istemey jatyr deuden aulaqpyz. Ata Zanymyzdyng 17 babynda  «Eshkimdi azaptaugha, oghan zorlyq-zombylyq jasaugha, basqaday qatygezdik nemese adamdyq qadir-qasiyetin qorlaytynday jәbir kórsetuge ne jazalaugha bolmaydy», dep taygha basqanday jazylsa da, osy mәselening sheshimin tabu onay bolmay túr. Elimizde bilim beru mәselesine qatysty qújattardyng birde birinde búl mәsele syrt qalmaydy. 2022-2023 oqu jylyna arnalghan әdistemelik núsqau hatta oqu-tәrbie prosesin úiymdastyru kezindegi basymdyqtar bilim alushylardyng әl-auqatyn qamtamasyz etu, balanyng jeke basyna qúrmet pen senim, balalardyng qúqyqtary men zandy mýddelerin qamtamasyz etu, olardy kemsitushilikke jol bermeu bolyp tabylatyny jazylghan.  «Balany jәbirleuding (bullingtin) profilaktikasy qaghidalaryn bekitu turaly» Qazaqstan Respublikasy Oqu-aghartu ministrining 2022 jylghy 21 jeltoqsandaghy № 506 búiryghy da shyqty. Sonda da nәtiyje az.

Balalardyng alansyz bilim aluyna tolyq jaghday jasay almau memlekettin, qoghamnyn, sol bilim beru úiymynda isteytin pedagogterding osaldyghy dep oilaymyn.

Zertteulerge sýiensek, zorlyq-zombylyqtyng barlyq jaghdayyn, sebepterin jan-jaqty taldap týsindiretin teoriya joq. Alayda onyng ayaq astynan tuyndamaytyny da belgili. Eshkim ata-anadan zorlyqshyl bolyp tumaydy. Olay bolsa, keybir balalar nege ainalasyndaghylargha, tuysqandaryna qatygezdik jasaydy degen súraq tuady. Onyng әrtýrli sebepteri bar. Atap aitqanda:

• tәrbiyede ketken qatelik
• nashaqorlyq jәne maskýnemdik
• otbasyndaghy týsinispeushilik
• bala psihiykasynyng búzyluy
• әleumettik jәne qarjylyq jaghday (júmyssyzdyq, kedeylik, tómen kirister)
• ruhanilyq pen adamgershilikting tómen dengeyi
• jazasyzdyq
• BAQ-tyng әseri, t.b. jaghdaylar boluy mýmkin.

Sol sebepti ýide otbasy mýsheleri, balabaqshada tәrbiyeshi, mektepte múghalim tәrbie mәselesinde qatelik jibermeui kerek. Otbasynda ata-ana men bala arasynda týsinistik bolsa, ata-ana bala boyyndaghy eng jaqsy qabilletterdi damytugha kýsh salsa, balanyng psihikasy qalypty damidy, esirtki, ishimdik degennen aulaq bolady. Al endi әr otbasynyng әleumettik, qarjylyq jaghdayyna, búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy soraqylyqtargha memleket nazar audarmay bolmaydy. Úly Abay «... qanday adam balasy bolsyn, ol kishkene kýninde auyz әdebiyetimen susyndasa, onda ol adam óz tilin, elin, jerin sýiedi», - deydi. Eger Abay dúrys aitady desek, onda biz mektep baghdarlamasyndaghy bir-ekili ertegi, birdi-ekili batyrlar jyrymen balanyng ruhany súranysyn qanaghattandyra almaytynymyzdy týsinuimiz kerek. Audarma mulitfilimder, audarma filimder, audarylghan әdebiyetter arqyly balalarymyzdy ruhany bodandyqqa alyp bara jatqan joqpyz ba degen mәseleni de oilanuymsyz kerek siyaqty. Óitkeni balanyng boyyna ruhani-adamgershilikting dәnin sebetin, ruhany uyz bolatyn auyz әdebiyeti desek, ony jarytyp bere almay jýrgenimizdi moyyndauymyz kerek siyaqty. Ruhany jútan, ruhany bodan adamdardyng eshteneden tayynbaytyny bәrimizge belgili., Otbasyndaghy, mekteptegi, qoghamdaghy zorlyq-zombylyqtyn, bullingting astarynda osy mәselening jatpaghanyna kim kepildik beredi?! Balamyz zorlyqshyl bolmasyn, obal-sauapty bilip óssin desek, teginde osydan bastauymyz kerek shyghar. Jalpy búl mәselemen kýreske el bolyp júmylmay, ong nәtiyje shygharu onay bolmaydy. Últtyq qúndylyqtargha qúrmetpen qarap, bayaghydan jibi ýzilmey kele jatqan tәrbie dәstýrin berik ústanatyn elderding qaryshtay damyp jatqanyn búqaralyq aqparat kózderinen oqyp jýrmiz. Taghy bir eskeretin jaghday, últtyq qúndylyq, dәstýr degendi shapan-taqiya, kiymeshek, qúraq kórpe, kiyiz ýi, oi-órnek, úrshyq, qamshy, qazy-qarta, tabaq-tabaq bauyrsaq, qymyz, qymyranmen elestetender kóbeyip ketti. Áriyne, ony da úmytugha bolmaydy, biraq biz nege nege syrtqy formagha nazar audaramyz?! Nege ruhany qúndylyqtardy tiriltpeske?! Danalyq degen shapan, kiymeshek, saptama etik kii emes qoy, balamyzgha, nemeremizge: «Bireuding ala jibin attama, úyat bolady, ýlkenning jolyn kespe, әdepsizdik bolady, eshkimge qiyanat jasama, aldynnan shyghady» dep otyrsaq, danalyq degen osy emes pe?! Sonda óskeleng buyn әdepti, mәdeniyetti bolmay ma?! Osy tәrbiyeni mektepte múghalim jalghastyrsa... Otbasy mýshelerining boyynan, múghalimning boyynan osy qasiyetting bәri kórinip túrsa, bala qayda ketedi?! Sózimiz ben isimiz bir jerden shyqpasa, ózimiz bireuding ala jibin attap, bireuding obalyna qalyp jýrsek, bizding aqylymyz kimge dәri?! Qazir tәrbie degen qyzdyrmanyng qyzyl tili bop ketti. Múghalimmen sottasqan diyrektor, saghatqa talasqan múghalimder... Aldymen, ýlkender, ózimiz sanamyzda silkinis jasauymyz kerek. Eng ýlken mәsele osy dep oilaymyn.

Ekinshi, býkil әlem boyynsha mekteptegi bulling jaghdayyn tómendetu, aldyn alu ýshin mynanday sharalargha nazar audarady:

• baghdarlamalar engizu
• ata-analardy tartu
• tәrtiptik әdisterdi qoldanu
• mekteptegi әleumettik ahualdy jaqsartu
• balalardy qadaghalau.

Bulling mәselesin sheshude ong nәtiyje kórsetip jýrgen baghdarlamalar kóp, mysaly KiWa (Finlyandiya), OVRR (Norvegi) t.b. Áriyne, búl baghdarlamalardy sol kýiinde kóshirip almay, óz elimizding dәstýrine, diline, ghúrpyna ynghaylap jasaytyn bolsaq, biraq nәtiyjege qol jetkizerimiz sózsiz. Biylghy oqu jylynan bastap mektepterde ashylghan APQO (Ata-analardy pedagogikalyq qoldau ortalyghy) arqyly ata-analarmen jýrgiziletin sabaqtarda osy mәseleni kenirek qozghauymyz kerek. Tәrbiye, tәrtip mәselesine salghyrt qaraugha bolmaytynyn týsinetin uaqyt jetti. «Sen tiymeseng men tiymen, badyran kóz» degen ústanym jaqsylyqqa aparmaydy. Bulling degendi ýshinshi adam batyl aralasyp qana toqtata alady. Múny esten shygharmauymyz kerek. Eger salghyrttyq tanytatyn bolsaq, buller men kómekshileri:

• búl әreketimizdi jalghastyra beruge bolady
• myqty bolsaq múghalimder de, ata-analar da, diyrektor de bizden qorqady dep oilaydy. Al jәbirlenushi:

• maghan eshkim senbeydi
• qoryqpaytyn, tyndamaytyndar ghana myqty
• agressorgha eshkim qarsy túra almaydy dep ómirden týnile bastaydy. Al bullingke kuә bolghandargha:

• agressorlarmen baylanysugha bolmaydy
• jәbirlenushini qoldau, ayau qaipti, odan aulaq jýru kerek
• agressor múghalimnen de myqty
• tәrtip, әdildik degen atymen joq degen oy keledi. Al ata-ananyn:

• diyrektor әlsiz, óz júmysyn bilmeydi
• diyrektor bullerding ata-anasyna tәueldi
• mektep balanyng jaghdayyna alandamaydy
• myna mektep balanyng psihikasyn búzady
• basqa mektepke auysu balasy ýshin stress
• ne isteu kerek? - dep basy qatady.

Jaghday osylay ushyghyp ketpeu ýshin zorlyq-zombylyqqa kóz júmbay, mindetti týrde aralasuymyz kerek. KiVa baghdarlamasynda aralasu әreketteri qorqytugha qatysqan balalar men jasóspirimderdi toqtatu maqsatynda iske asady. Onyng artyqshylyghy da osynda dep oilaymyn. Tipti agressorgha tabandap qarsy túra almaghannyng ózinde múghalimge, ata-anasyna t.b. adamdargha aityp, mәselening tezirek sheshiluine ýles qosugha mindettimin dep sanasyn.   Biz qanday júmys atqarsaq ta, eng aldymen balalardyng boyynda «ózim qorghanuym kerek, әlsizdi qorghauym kerek» degen ústanym qalyptastyruymyz kerek.

Tek synyp jetekshisi ghana emes, pәn múghalimderi de balalardyng barlyghyn jiti baqylauda ústaghany jón. Kimning kónil kýii joq, kim sabaqqa kesh kelip, kesh qaytady, kim tomagha túiyq... múqiyat qaraghan eresek adamgha onday bala birden kórinedi. Onday bala ә degende eshtene aitpaydy. Múghalim «sóilestim, bәri jaqsy dedi» demey, mәseleni egjey-tegjeyli anyqtaugha kýsh salsyn. Bala minezindegi ózgeriske ata-ana da nazar audaruy kerek. «Myna bala ózgerip bara jatyr» dep qoya salugha bolmaydy.

Amanghaly Hamidollaúly Múhtarov,

«ÓRKEN» balalardyng әl-auqatyn arttyru últtyq ghylymiy-praktikalyq institutynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri, filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz