Qúrmanәli Ospanov (1924-1999) – Qytay qazaqtarynyng әigili memleket jәne qogham qayratkeri, aqyn. Chankayshy zamanynda «Ýsh aimaq tónkerisine» qatysqan. Mao Szedun biylikke kelgen song Ile qazaq avtonomiyaly oblysy qúrylyp, oblys basshysy bolyp saylanghan.

Jasymnan Qúrmanәli aghanyng ólenin oqyp, qayratkerlik qyzmetin syrttay estip jýrsem de, ol kisimen beteki kórisken de, tanysqan da emes edim. Tanysuymyzgha Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq partkom birliksap bólimining jauaptysy Ábdimanap Mysaúly dәneker boldy. Ol mening jerlesim, sabaqtasym әri dosym edi. Janylmasam, 1980 jyldyng jazy bolsa kerek, Ábdimanap mening jataghyma keldi. Búl mening 20 jyldyq әure-sarsangha toly azapty sapardy ayaqtatyp, búrynghy qyzmet orynym – «Shynjang jastar-órender baspasyna» qayta oralghanyma әli bir jyl bolmaghan kez edi.

Dosym Ábdimanap ózining Ýrimjige sayasy kenes jiynyna kelgenin, búl jiyngha Qúrmanәli aghanyng da kelgenin aitty. Ózim de osydan ilgerirekte Qúrmanәli aghanyng 17 jyldyq azaptan aqtalyp qalpyna kele bastaghanyn – aldymen avtonomiyaly rayondyq sayasy kenesting mýsheligine, odan song túraqty joralyghyna belgilengenin estigem. Jiyngha kelgen osy orayda aghamyzben kezdesip, tanyssam degen oigha keldim de, búl oiymdy Ábdimanapqa aityp edim, ol:

– Erteng kesh mening jataghyma kel, jolyqtyrayyn, jazghandaryng bolsa ala bararsyn, - dedi.

Kelesi kýni uәdeli uaqytta bardym. Ábdimanap meni aghamyzdyng jataghyna bastap apardy. Ol meni sol kýni syrtymnan tanystyrghan eken. Qúrekeng menimen ejelden tanys adamday anqyldap amandasty. Ángime ótken-ketkennen oiysyp shygharmashylyq jayyna aughanda, men ala barghan birneshe ólenimdi qolyna berdim.

– Ara-kidik uaqytynyz shyghyp jatsa oqyp kóriniz, pikirinizdi aitynyz, - dedim.

Jiyn tarardan bir kýn búryn keshke qaray jataghyna bardym. Áneu kýngi bergen ólenderimdi qaytaryp jatyp:

– Ólendering astarly oimen jaqsy jazylypty. Biraq, bastyrugha asyqpa, biraz bayqap kór, betimiz de endi-endi onalyp keledi. Kónede: «Qorqaqtyq – boygha qút» degen de sóz bar ghoy, - dep kýldi.

Alghashqy tanystyghymyz osylay bastalyp edi, keyin әr joly jiyngha kelgen sayyn baryp amandasyp túrdym. Odan song otbasyn kóshirip kelip, baryp-keluge oray tipti keng ashyldy. Alghash jolyqqanymda sózge sarandau, pikirge batylsyzdau kóringen edi. Úzaq uaqyt naqaqshylyq azabyn tartyp, kóp qaqpay kórgen kiside múnday kýiding boluy tabighy ghoy. Shaylyqqan jýrekting ornyna kelui onay deysiz be, onday kýndi basy júmyr pendege bermesin deniz. Onyng ýstine, Qúrmanәli agha – biyikten qúlaghan kisi. 1944 jyly «Ýsh aimaq tónkerisine» qatynasyp, jalyndy ýgitshi bolghan. «Ýsh aimaq tónkerisi» jeniske jetken song gazet-jurnaldarda basshy qyzmet atqarghan, el azattyghynan keyin ólkelik ýkimette orynbasar bas hatshy, Ile aimaghynyng orynbasar uәliyi, Ile oblysynyng basshysy qatarly iri oryndarda iri lauazym iyesi bolghan adamnyng bir-aq qúlap, ayaq astynan «ishte túryp shetpen astasqan», Ile oblysynda bolghan «29-may» keri tónkeristik býlikti úiymdastyrushy, keri tónkeristik úiymy bar adam bolyp shygha kelui, úzaq mezgil qolda túruy (myrza qamaq) onay deysiz be?! Múnday kýidi basqalardan góri bastan keshirgender terenirek týsinedi. Týsinbegen birsypyra joldastar basynda: «Qúrekeng qaytip sonday iri organdarda basshy bolyp jýrgen?! Tipti jay sóileskende de jasqanshaqtap, batyl bir pikir aitpaydy» desip te jýrgen bolatyn. 1980 jyly qyrkýiekte Shynjang úighyr avtonomiyaly rayondyq 3-kezekti әdebiyet-kórkemónershiler qúryltayynda birlestikting orynbasar bastyghy bolyp saylandy. Osynday manyzdy oryndargha otyryp, partiya men halyqtyng ózine shyn sengenin sezingenge deyin Qúrmanәli aghanyng tym batyl bolmay kelgeni ras edi. Alghashqy kezde tipti avtonomiyaly rayon basshylaryna tóte baryp jolyghugha da jýreksinip, Symayyl Ahmet joldasqa Toqtasyn, Janәbil aqsaqalgha Sәbighazylardyng bastauymen baryp óz jaghdayyn aitany bar edi. Keyin isi aqtalyp, qyzmeti birte-birte qalpyna kelgen song bayaghy ashyq-jarqyn, batyl kýiine qayta kelgen bolatyn.

Qúrmanәli agha avtonomiyaly rayondyq әdebiyet-kórkemónershiler birlestigining bastyghy bolghannan keyin, әdebiyet-kórkemónerge erekshe kónil bólgen edi. Ár ret jolyqqan sayyn menen baspalardan әdebiyet-kórkemónerge tәn qanday kitaptar shyghyp jatqanyn súrap túratyn. Men ózim oqyghan kitaptardy aityp beretinmin. Bir joly bizding baspamyz (Shynjang jastar-órender baspasy) «Mәdeniyet zor tónkerisinen» búryn qazaq jazushylarynyng óz kezindegi jarystarda bәige alghan tuyndylardan «Qazaq әngimeleri», «Qazaq dramalary» degen atpen qúrastyryp shygharghan kitaptarmen qosa, jazushy Ghalym Qanapiyaúlynyng «Búrqasyn», jazushy Shәmis Qúmarúlynyng «Bóke batyr», jazushy Júmabay Bilәlúlynyng «Qonyr taudyng kýngiri», aqyn Dutan Sәkeyding «Tәligha-Talghat», aqyn Júmәdil Mamannyng «Ákbar-Seyit» (búl songhy ekeui óleng roman) qatarly shygharmalaryn aparyp berdim. Búlardy kórip Qúrmanәli agha qatty quandy.

– Tirshiliktering jaqsy eken, «Mәdeniyet zor tónkerisinen» búrynghy birshama jaqsy jazylyp, bәige alghandaryn qúrastyryp kitap etip shygharghandaryng qanday jaqsy bolghan! Dәuir ózgerdi, oqyrman ózgerdi, oqysyn, kórsin, - dedi ol kisi quana otyryp. Sonan song kóniline әldene qalt týskendey biraz oilanyp otyrdy da:

– Eger, baspalarynnyng tәrtip-erejesi kóteretindey bolsa, Janәbil sekildi basshy joldastargha da shyqqan kitaptarynnan jiberip túrsandar bolar ma eken? - dedi.

Men maqúldyq bildirdim. Sodan bastap avtonomiyaly rayondaghy qatysty basshylar men oryndargha kitaptardan bir núsqadan jiberip túrdyq. Keyingi bir kezdesude «Bóke batyr» romanyn sәtti shyqqan roman eken dep qaraytynyn aityp edi, aghamyzdyng sol aitqany kelip, keyin «Bóke batyr»  romany memlekettik roman baghalauda «1-dәrejeli roman» syilyghyn aldy.

***

Áli esimde. Bir joly aqyn aghamyzdy bólmesine arnayy izdep barsam, gazet oqyp otyr eken. Meni kórip gazetti ary syryp qoyyp, nege kelding degendey maghan qarady.

– Sizge bir manyzdy júmyspen kelip edim, agha! – dep bastadym sózimdi, – «Ýshinshi jalpy jiyn» kózimizdi ashty. Aqty aq, qarany qara dep aita alatyn ýlken jýrek berdi. Osy jýrekting búiryghymen eki júmysty bastaghanyma biraz jyl bolyp edi, endi osyny sizge aityp, aqylynyzdy alayyn dep keldim.

– Onday manyzdy júmys bolsa ait qane, tyndayyq, aqyldasayyq.

– Ózinizge belgili, elimiz qazaqtarynan shyqqan Aqyt Ýlimjiúly, Jýsipbekqoja Shayhysylamúly, Áset Naymanbayúly, Kódek Maralbayúly, Tanjaryq Joldyúly syqyldy aqyndar men Qojeke Nazarúly, Beysenbi, Qayraqbay syqyldy ataqty kýishiler ótken ghoy. Solardyng atyn endi-endi atay bastaghanymyzben, shygharmalaryn әli jinau, retteu, baspadan shygharu tyng kýiinde túr. Osylardyng ishindegi Qojeke batyrdyng kýileri men Kódek aqynnyng ólenderi jasymyzdan qúlaqqa sinisti bolghandyqtan, osy eki kisining shygharmalaryn Ilening audan-audanyndaghy mәdeniyet ýileri, keybir bilikti azamattary arqyly jinay bastap edim. 1962 jyly siz oblys bastyghy bolyp túrghan kezde el ishindegi halyq múralaryn jinau jóninde úiymdastyrghan ekensizder. Múnghúlkýrege kәdimgi Jabyqbay aqalaqshynyng Abylayy baryp, Kódek ólenderinen biraz jinap, oblystyq mәdeniyet mekemesine tapsyrypty. Sony qosyp shaghyndau bolsa da bir jinaq etip, rettep dayyndadym. Baspamyzdyng josparyna engizip, qatysty oryndardyng bekituin de aldyq. Sol jinaqty sizge kórseteyin dep alyp keldim. Mynau sol Kódek aqyn ólenderinen basugha dayyndaghan núsqa. Uaqytynyzdy qiyp kórip berseniz! - dedim.

– Oi, sening múnyng óte jaqsy bolghan eken, kóreyin, kóreyin, - dedi qolymdaghy original salynghan sary qaltagha asygha qol sozyp.

– Al, Qojeke qay kýide?

– Ony el ishinen Tekes audandyq mәdeniyet ýiindegi Dýisenbek Túrlyghojaúly degen azamat magnitofongha týsirip jinap jatyr. Onyng bastyghy – bayaghy Mazaq aqalaqshynyng balasy Dәulet. Oghan da tapsyrdym. Amandyq bolsa birer jylda ol da notagha týsirilip dayyn bop qalar, - dedim.

Sary qalta aghamyzda qaldy.

Qúrmetti oqyrman, orayy kelgende aita keteyin: sodan biraz jyl ótip, qyzmet babymen audandardy aralap Tekeske bardym. Barsam, Qojekening 40-qa juyq kýii jinalyp qalghan eken. Sol ýshin Tekes audanynda biraz uaqyt ayaldap, nota biletin Akiman deytin jigitke sifrly notagha jazdyryp alyp qayttym. Kelisimmen Qúrmanәli aghagha jettim.

– Qojekeniz de dayyn boldy, - dedim quana.

– Jaraydy, - dedi aghamyz, - biraq...

– Ne «biraghy» bar?

– Notany jaqsylap teksertu kerek. Ol seni men mening qolymnan keletin júmys emes.

Búghan men de oilanyp qalyp em.

– Ony sen Bayaqyngha kórset, Bayaqyndy tanushy ma edin? Bayaghy Búqara Tyshqanbaev aghang men Uang Yuhu jazghan «Qasen-Jamila» kinosyndaghy baydyng rólinde oinaghan Bayaqyn Álimbekov. Ol ózi qyrghyz bolghanymen, ómiri qazaq mәdeniyetimen baylanysty kisi. Múndaylardan Chang Lishandy bilesin, ol – hanzu. Al, tatardan Múhammed bar. Myna Bayaqyn jauapkershiligi kýshti, úyaty bar, óte tabandy kisi, - dedi Qúreken. Búl solay boldy da...

Kódek aqynnyng jinaghyna qayta keleyik, Qúrmanәli agha sary qaltany alyp qalyp, jarym ay shamasy ótkende «Shúghyla» jurnalynyng sol kezdegi bas redaktory, Shynjang auyz әdebiyet qoghamynyng orynbasar bastyghy Ábdireshit Baybolatov kóshede kezdesip:

– Qúrekeng sening telefonyndy bilmeydi eken. Bir jolyqsyn dep saghan dilgir bolyp otyr. Onshalyq ne júmys edi ol? - dep súrady. Ayttym. Men Qúrmanәli aghanyng bólmesine bardym.

– Týgel oqyp shyqtym. Sen jazghan kiris sózdi de oqydym. Bala kezde әkemnen, basqa da ólenqúmar kisilerden «Kódek – jýirik aqyn, tapqyr aqyn» dep estigem. Keyin es bilgen song kóp ólenin et qúlaghymmen elden estidim. Oblysta túrghanda da, Tekes, Múnghúlkýrelerge baryp jýrip te jatqa biletinderden birsypyra ólen, tolghaularyn estigem. Biraq mynaday bir jinaq shyghady ghoy dep oilamaghan edim. Mynauyng ýlken enbek boldy. Kódek endi osymen tiriletin de, saghan razy bolatyn da boldy. Sen el ishinde boldyn, Kódek jónine estigening kóp, sondyqtan senen anyq bolmaghan keybir jaghdaylardy súrayyn. Anau «Jauap hat» degen ólende Tanjaryqty qaghytqanday bir joldar jýr, әsilinde búl eki aqynnyng arasynda qayshylyq bolghan ba, qalay?

– Búl úzaghyraq әngime, Qúragha, - dedim men. Tanjaryq 1920 jyldary Qazaqstannyng Almaty oblysyna qarasty Narynqol audanyna nege, qalay barghanyn siz bilesiz. Sol barghannan Kýneske qaytyp kelgenge deyin sondaghy Alban elin naghashy tútyp, sonda bolghan. Ondaghy Albandardyng Qúlanayan Qúlmanbet, Alban Asan, Kódek sekildi aqyndarymen jaqyn dostasyp, aralas-qúralas jýrgen. Sol kýngi Alban elining bilikti kisileri syilap, tórden oryn bergen, albannyng Qarqara, Shalkóde, Asy jaylaularynda bolyp, auyl arasyndaghy toy-tomalaqtarda talay-talay qyz-kelinshektermen aitysyp, el arasyna aty shyqqan. El arasyndaghy aitulargha qaraghanda, sondaghy aitysqandardyng biri Qoydym eken. Qoydym Aljanqyzy bolyp kelgen jeri Dosalynyng Bayseyitinen taraghan Toqan degen ataly da, ataqty auyl eken. Qoydymnyng kýieui – Birjan. Birjannyng Ybyray, Erjan degen birge tughan tuystary bizding auylgha ýnemi kelip jýretin. Sebebi, mening әkemning Itjan deytin nemere aghasy bay bolypty, Itjanmen birge tughan inisi Mýsatay degen kisi bolys bolypty. Sol Itjan atamyz perzent kórmey, tórt әiel alyp, kishi toqaly Nazey deytin sheshemizden Eken degen jalghyz úly tughan. Eken әnshi, dombyrashy bolghan, Qúljada oiyn-sauyqta da bolghan. Osynday qúdandalyqqa baylanysty Ybyray, Erjandar ýnemi sol ýige kelip-ketetin. Sol Nәzey sheshemiz tórkin jaghyn auyzgha alghanda Qoydymgha da soqpay ótpeytin. «Qoydym әkesi ólgende bylay dep joqtapty, Birjan ólgende bylay joqtapty» dep joqtaulardy aityp otyratyn. «Oy, ol ólenshini bet baqtyrmaytyn, aiybyn betine basqanda qanday ólenshi bolsa da shydamaytyn, betpaq ólenshi edi», - deytin. Mine, sol Qoydym men Tanjaryq Qarqarada bolghan bir toyda aitysyp otyryp egeske týsedi de, Qoydym Tanjaryqty «qanghyrghan qyzay», «jalghyz atty qyzay», «Jaqsy bolsang elinnen qashyp neghyp jýrsin?» dep qorlaydy. Oghan Tanjaryq ta bos kelmeydi. Aytys nasyrgha shauyp bara jatqan song ýlkender Qoydymdy sógip, Tanjaryqqa jol bergizedi. Tanjaryq Kýneske kelgen song búl aitysty jazyp, elge taratady. Dәl osy kezde Kýneske shýike Arynbek degen adam keledi. Búl Arynbek myna qol astynyzdaghy «Shúghyla» jurnalyndaghy Áuesqannyng әkesi Núrghojamen birge tughan kisi. Arynbekting Kýneske keletin sebebi: 1916 jyly Qazaqstandaghy Albandardyng patsha ýkimetine qarsy Jәmenke, Úzaq bastaghan kóterilisi bolyp, kóterilis basshylary qyrghyngha úshyraghan song patsha әskerleri jazyqsyz halyqty qyra bastaydy. Sol qyrghynnan janyn alyp qashqan albannyng aldy Kýnes, Nylqygha deyin keledi. Sol kezde osy Arynbekting bir qyzyn súlulyghyna qyzyghyp Sasan biyding túqymynan taraghan bir bay kisi tartyp alyp ketedi de, ertesi: «Alban qyzynyng qúny múnan artpas», - dep 200 qoy aidatyp jiberedi. Keyin Kenes ýkimeti qúrylghan song qashyp kelgen albannyng bir bólegi Qazaqstangha, ata mekenine ketedi. Arynbek te osy qatarda Narynqolgha kóship ketedi.

Arynbekting búl jolghy kelisi sol qyzdyng artynan izdep kelgen kelisi eken. Osy joly Arynbek Tanjaryqtyng Qoydymmen aitysyn jazyp taratqanyn estip, Narynqolgha «albandy jamandapty» dep aityp barsa kerek. Búl sózdi estigen Kódek aitystyng qalay ózgerip jazylghanyn bile almay daghdaryp jýrgende, 1930 jyldardyng basynda óz basyna kýn tuyp, tughan jerin tastap ber jaqqa aughan bolady. Kódek múnda kelgen song túrghyn elding jay-jaghdayyn kórip bilu ýshin el aralap, barghan-túrghan jerinde kórgen-bilgenin ólenge qosyp aityp jýredi. Sodan Kódekting danqy Toghyztaraudaghy Sórti auylyna, Darubay aqalaqshynyng qúlaghyna jetedi. Darubay Toghyztaraudaghy albannyng myqty azamattary Ánәpiya, Núrsapa degen kisiler arqyly Kódekti auylyna shaqyrtyp, elin aralatyp, qúrmet-syy kórsetip, óleng aitqyzady. Osy saparda Darubay aqalaqshynyng ózi de birge bolady.

Búl kezde biz jogharyda aitqan Qoydymnyng kýieui Birjan, onyng inisi Erjandar da Toghyztarauda eken. Birjan otbasy sondaghy Erkebay degen baydyng malyn baghady eken de, inisi Erjan bolsa bala oqytady eken. Olardyng múnda ekendigin estigen song Kódek baryp qonaq bolypty. El auzyndaghy aitularyna qaraghanda, sol joly Qoydym Kódekke: «Áy, Kóke, «Qazanshynyng erki ózinde qaydan qúlaq shygharsa» degendey, qoly hat bilgen kisi ne dese de bolady eken ghoy. Qúday Tanjaryqty kózime kórsetpey-aq qoydy, endi bir aitysyp jensem de, jenilsem de armanym bolmas edi» depti degen sóz bar.

Sonda da Tanjaryqty eldi jamandady degenge qimaghan Kódek bir jaghynan el-jer kóreyin degen oimen, bir jaghynan osynyng anyq-qanyghyna jeteyin degen oimen Darubay auylynan attanyp Kýneske barady. Biraq, ol kezde Tanjaryq Daghyty asuynda Maqsútpen birge bolghandyqtan, jolygha almay qaytady. Kódek «Sasan auylyna barghanda» deytin úzaq ólenin osy joly qayta qaytyp Taldygha kelgende shygharypty. Daghytydan qaytyp kelgen Maqsút búl ólendi estip Kódekti ústap keluge eki sherik jiberedi. Kódek bolsa olardan qashyp, Darubay aqalaqshygha kelip panalap aman qalady. Odan song Maqsút Tanjaryqqa ólenmen hat jazghyzyp, albandy jamandatady. Búl óleng Kódekke tiygen song Kódek osy jinaqqa alynghan «Jauap hat» deytin ólenin jazady.

Mineki, Qúragha, Kódek pen Tanjaryq arasyndaghy әngime osy. Biraq, búlar sonan keyin de bir-birin kórmey dýniyeden ótken.

– Búl anyq boldy, - dedi Qúrmanәli agha, – Kódekting myna jinaghynda oilanugha tiyisti birli-jarym týiin bar sekildi. Biri – «Jauap hattaghy» Tanjaryqty synaghany. Ózing bilesin, qazir biz ótken zamandaghy alghabasar aqyn-jazushylardy qalpyna keltirudi istep otyrmyz. Sonyng biri Tanjaryq bolsa, endi biri – Kódek. «Jauap hatta» aitylghanday Tanjaryqtyn, Qoydymnyng aty berilse, basqaday yqpal tudyryp qala ma, qalay? Sondyqtan, ol adamdardyng atynyng ornyna kóp nýkte qoyyp qana ketsen. Múny «Sasan auylyna barghanda», «Túrghyn eldi aralau» ólenderine de qoldansan. Onda auyzgha alynatyn kisiler kezinde Kódek aitqanday bolghan shyghar. Biraq, olardyng úrpaqtary bar. Yntymaqtasugha bolatyn bir kýshpen yntymaqtasu dәriptelip otyr ghoy, olargha jaman әseri bolmasyn...

Mineki, Kódek ólenderindegi adam attarynyng ornyna kóp nýkte qoyyluy osydan kelip shyqqan. Solay bolsa da Kódek aqynnyng «Túrghyn eldi aralau» syqyldy keybir ólenderinde atalghan kisi attary sol boyynsha berildi. Óitkeni, búl kisilerding sol óleng shygharylghan kezde bәrinin-aq kózi tiri edi. Olardyng keybireui «әttegen-ay» dese, keybiri narazy bolyp Kódekting syrtynan ony-múny aityp jýrgen. Odan aityp eshtene istey almaghan. «Tap tepkenge tay shydaydy» degen sol bolsa kerek.

***

Qúrmanәli agha әdebiyettegi týrlishe kózqaras, qúbylystargha jiti qaraushy edi. Búryn ótken aqyn ónerpazdardyng artyghyn artyqtay, kemin kemdey kórsetip, tura baghalau kerek dep otyratyn. Mysaly, sol kezde Tanjaryq aqyngha bagha berude ony «demokrat aqyn» deushiler de, «tónkerisshil aqyn» deushiler de bolghan edi. Biraq, Qúrekeng bergen «Tanjaryq – demokrat aqyn» degen bagha aqyry túraqtandy. Aty әigili «stili dúrystau» qimyly barysynda aty atalyp, әruaghy syngha úshyrap, kólenkesine «últshyl» qalpaq kiygizilgen asa daryndy aqyn Tanjaryq aqtalyp, ortamyzgha tirilip qayta kelgendey bolyp edi. Osy iygilikti isting basy-qasynda Qúrekeng jýrgen bolatyn.

Oylap otyrsaq, sol 80-shi jyldar asa iri oqighalargha toly jyldar bolypty. Jalghyz Tanjaryq aqyn ghana emes, sol jyldary Aqyt, Áset, Nýsipbekqoja, Kódek syqyldy zamannyng biyik túlghaly aqyn-jyrshylarynyn, Qojeke, Qayraqbay, Beysenbi syqyldy talay-talay halyq kýishilerining da baghy janghan eken. Ile oblysy Dәulet, Bayaqyn, Múhammed syqyldy óner iyelerin úiymdastyryp, el arasyndaghy kýiler men kýy anyzdaryn jinapty. Ábdireshiyt, Qabden, Orazanbay syqyldy azamattar el arasyndaghy halyq auyz әdebiyetin jinapty, taghysyn-taghylar. Mine, osy barystyng da basy-qasynda Qúrekeng jýrdi.

1950 jyldardyng sonyndaghy «stili dúrystauda» әr dәrejeli «onshyl-últshyl» qalpaq kiyip, jazyqsyz jazagha úshyraghan jazushy-aqyndardyng da kóktem shuaghyna shyqqany osy 80-shi jyldardyng isi edi. Endi olardy qatargha alu, qamqorlyq jasau, synyq kónilin býtindeu kerek edi, osynyng da basy-qasynda da Qúrekeng jýrdi.

***

Qúrmanәli agha aqkónil, adal, ashyq-jarqyn, qarapayym, turashyl edi. Áldekimdershe shekireyip shekesinen qaraytyn, ne bolmasa basqalardy syzdanyp synar qúlaghymen tyndaytyn, ne eki sózge kelmey dýrs qoya beretin әdeti joq edi. Búl әdeti 1988 jyly avtonomiyaly rayondyq halyq qúryltay túraqty komiytetining orynbasar bastyghy bolyp, ólke dәrejeli basshy bolghan song da ózgermedi. Basqalardyng aitqan sózin ayaghyna deyin sabyrmen tyndaytyn, odan song óz kózqarasyn baysaldylyqpen, ara-arasyna «Sizshe qalay?» degendi qosyp, aqyldasqan kisishe úghynyqty, ilanatynday etip aitatyn.

Qúrmanәli agha alghash Qúljadan kóship kelgende, Ontýstik Shinhua boyyndaghy («Huachiau» qonaq ýiining qarsy betindegi) bir aulada otyrdy. Ol aulada sol kezde aqyn Maqatan, jazushy Orazanbaylar da otyrghan bolatyn. Bir kýni Maqatandikine baryp, Qúrmanәli aghagha sәlem bere keteyin dep kirsem, jasy mosqaldau bir kisimen sóilesip otyrghan eken. Men kirgen song әlgi kisi sózin toqtatyp, maghan bir, Qúrekene bir qarap edi.

– Ayta beriniz, - dedi Qúrmanәli agha. Al, ana kisi sózin jalghap:

– Joq, Qúreke, olar maghan egesip osylay istep otyr. Birneshe ret baryp aitsam, sózim ótpedi. Ótpegen song olarmen bet jyrtysyp qaldym. Tipti, jón emes qoy, «bir ainaldyrghandy shyr ainaldyrypty» dep, «juas týie jýndeuge jaqsy» dep...

– Olay demeniz, ótken is ótti, ketti. Ony qorghaudyng qajeti az. Den Syaopin joldas ta: «Artqa qaramayyq, aldygha qarayyq»,- dep aitqan joq pa? Olar da ótkende sizge kórilgen shara qate boldy dep tolyq aqtapty. Sayasy bedelinizdi, ailyghynyzdy qalpyna keltiripti. Biraq, jasynyz 60-qa tayap qalghandyqtan, demalynyz dep pensiyagha shygharypty. Onyng ýstine, qazir kadrlardy jastandyru, bilimdendiru ortagha qoyylyp otyr, meninshe, audanynyz osyny oilasqan bolu kerek.

– Joq, Qúreke, olay emes.

– Endi qalay? Bir kezde solshyldyqtyng saldarynan jazyqsyz jazagha úshyraghan jalghyz siz ghana emessiz. Myna men de, myna kelgen azamat ta – bәrimiz de úshyradyq. Bizding múnday kýige úshyrauymyz negizinen sol kezdegi solaqay sayasattyng kesirinen edi. Sonymen birge ózimizde de azdy-kópti qatelik bolghan boluy mýmkin. Biz ózimizge: «Nelikten elden erek kózge týsip, mәselesi bar adamgha ainalyp qaldyq?» - dep súrau qoigha da bolady ghoy. Qazekeng aitpady ma:

«Shyghysy jaman qamysty

Kól ishinde órt shalar.

Jýrisi jaman jigitti

El ishinde jau alar» - dep, biz osyny da oilap qoysaq bolady...

Keyin estisem, búl kisi osydan keyin sabasyna týsip, Qúrmanәli aghanyng aitqanyna say is istep basqalargha órnek bolghan siyaqty. «Mәdeniyet zor tónkerisinen» búrynghy orynbasar audan dәrejeli mansabyn da qaytaryp berinder dep daulaspaytyn bolypty.

***

Qúrmanәli aghagha 17 jyldyq azaptyng auyr tiygeni sonsha, sodan jýrek eti auyr dәrejede ólettenuge dushar bolghan edi.  Ýzbey emdelse de, ada-kýde qalpyna kele almay, 1999 jyly sol nauqastan kóz júmdy. Kóz júmardyng aldynda neshe ret avtonomiyaly rayondyq halyq emhanasynda qútqaruda boldy.

Bir joly Toqtasyn Batyrqanúly ekeumiz kónilin súray bardyq. Óni bozaryp, ottegimen demaluda jatyr eken. Bizge tek qolymen isharalap sapany núsqady. «Otyryndar» degeni edi. Biz aghamyzdyng búl kýiin kórip tiksinip qaldyq. Bólmening ortasy qan, jýrek, taghy nelerdi ólsheytin mashinalarmen lyq tolypty. Medbiyke әlsin-әli kelip, mashinalardy tekserip ketip jatyr. Birtýrli qarbalas. Múny kórip ne otyrarymyzdy, ne keterimizdi bile almay daghdardyq. Mólshermen bir saghattay uaqytta dәriger kelip mashinalardy kórdi, Qúrekenning tamyryn ústap biraz kýlimsiregendey boldy. Múnan aghamyzdyng onalghanyn sezip, biz de bir-birimizge qarap jymighan boldyq. Dәriger:

– Qauipten qútyldynyz, endi jaqsy demalynyz, - dep ottegin alyp bylay qoydy da, ketip qaldy. Biz janyna baryp halin súradyq.

– Ekeuine kóp raqymet, - dedi bizge biraz qarap jatyp, – Jýrek eti ólettenip, jiyrylu-sozylu quatyn joysa kerek. Qatqan kónge úqsap qalghan ba dep oilaymyn. Endi qansha ómir qalghanyn dәrigerler de aita almasa kerek.

– Olay demeniz, Qúreke! - dep biz bez ete týstik. – Qazir ghylym-tehnikanyng qolynan kelmeytin ne bar?

– Ony kóre jatarmyz. Endigi aitarym, Tәke, ózimning jazghan-syzghandarymdy tolyq rettep, chemodangha salghyzyp qoydym. Jaghday bolyp jatsa uaghynda kórersin, - dedi. Kóp ótpey biraz jaqsylanyp ýige shyqty. Odan song taghy da sol bólmege, tekseretin qalyng mashina bar ýige baryp jatty. Odan taghy da ýige shyqty. Osydan keyin emdeluge qaytyp bara alghan joq. Óitkeni, zamanyna, halqyna ómir boyy adal qyzmet etken bir úly jýrek soghudan mәngi toqtaghan edi. Shaqyrsang kelmeytin, izdeseng tabylmaytyn mәngilik sapargha attanghan edi...

***

2000 jyly avtonomiyaly rayondyq jazushylar odaghynda Qúrmanәli, Asqar, Maghaz, Omarghazy aghalarymyzdyng tomdaryn shygharu jóninde aqyldasu jiyny boldy. Búl jiyngha shaqyru boyynsha men de qatynastym. Aqyldasa kele atalghan aghalar tomdaryna jauapty redaktorlar bekitilip, oghan qajetti qarajatty baspa, atalghan jazushylardyng úrpaqtary, qoghamdyq úiym kótersin dep tarastyq. Osy jiynda Qúrekenning tomdaryna (eki tom etip shygharu josparlanghan) meni jauaptandyrdy. Biraq, is oilaghanday bolmady. Qarajat mәselesi sheshilmegendikten, is ayaqsyz qalyp qoydy...

Aralyqta Ajar jengemiz ben Qúrmanәli aghanyng jalghyz qaryndasy Túrannyng qozghauymen balalary qarajat shygharyp, bir tomdyq ólender jinaghyn shygharmaq bolypty. Tipti, balasy Erkin kompiuterde terip dayyndapty. Últtar baspasy qazaq bólimining jauaptylary Álimjan, Baqytbek bauyrlar bir bólim qarajatyn kóteretin bolyp kelisipti.

Osy barysta Erkin bauyrymyz baspalardan Qúrekenning 1944 jyly jaza bastaghannan bergi Shynjanda qazaq tilinen shyqqan búrynghy-songhy gazet-jurnaldardan, toptyq jinaqtardan qyruar enbekterin jinapty. Aghamyzdyng jeke kitaptaryn dayyndapty. Múny kórgen song biz Qúrekenning jazghandarynyng eresen kóptigin, tek ólenderin shygharyp, qalghandaryn qaldyryp qongha bolmaytyndyghyn sonda bildik. Tuyndylary tolyq jinalghan, baspa belsenip túrghan búl jaqsy jaghdaydy qoldan shygharugha bolmaytyn edi. Eger búl oray qoldan ketse, Qúrekenning shygharmalarynyng endi bas qosuy qiyn edi. Osyny oilastyra kelip Shәmis, Erkin ýsheumiz aqyldasyp, 5 tomdyq Qúrmanәli shygharmalyryn shygharudy maqúl kórdik әri búl úsynysymyzdy Últtar baspasyna joldap, maqúldap aldyq.

***

Osy tomdardyng júmysy barysynda Qúrmanәli aghanyng ózi saqtap kelgen jekelik arhiyvinen basqalarmen alysqan hattaryn oqu orayyna ie boldym. Búl ózi kóp hat eken. Sonday iri basshy bola túra, qyruar qarbalas júmys, ýzilissiz ashylatyn kóp jiyndardan bosay almay jýrip te azamattyqty, kisilik pen kishilikti úmytpaghanyna tanghaldym.

Búl hattardyng arasynda әdebiyetke әuestengen oqushylardyng da, jana jaza bastaghan jas aqyndardyng da, basyna kýn týsken belgili jazushylardyng da, jalghyz sheshesinen kóz jazyp qalghan jetim qyzdyng da, taghy basqalardyng da haty bar. Onyng syrtynda әdeby qyzmet babymen jazylghan hattar da joq emes.

Bir ereksheligi, Qúrekeng búl hattyng eshbireuin jauapsyz qaldyrmapty. Hat jiberushilerge qaytarylghan jauaptyng kóshirmesin sol kelgen hattyng artyna tirkep qoyypty.

Jauap hattardy әuel jazyp bolyp, odan song keybir jerin alyp tastap sóz qosypty. Tipti, key jerin tauyp oqu qiyn. Al, әrbir bólim hattyng sonyna qighashtatyp, qalay sheshim etilgenin jazghan. Jyl, ai, kýnin de úmytpaghan. Búl netken úqyptylyq, netken jauapkerlik, netken kisilik pen kishilik! Búl jauap hatty óz qolymen jazghan, hatshynyng ne basqanyng qoly joq. Keybireui bir bet bolsa, keybireui 8 betke deyin barady. Sonshama kóp kopiyany kóshiruge qanshalyqty uaqyty ketti desenizshi! Búl jaghynan Qúrekeng әrqanday basshygha ýlgi bolady dep kesip aitugha bolady.

Búl hattardyng bir bólegi ortalau jәne orta mektep oqushylaryniki. Múnda olar: «Ólendi qalay jazugha bolady?» - dep jazsa, ózderining әli balang oily ýirenshik ólenderin de jibergen. Sonyng biri – 1960 jylghy Toghyztarau audandyq orta mektepting 8-klass oqushysy Samalbaev Nýsipqan degen oqushy. Ol Qúrekene jazghan hatynda: «1958 jyldyng noyabri me eken, biz ortalau mektep oqushylary temir-bolat qorytu frontyna attandyq. Osy mezgilde siz bizding isimizdi kórgeli kelgen de boluynyz tiyis... mashinadan týsisimen (Toghyztaraudyng Karsynbúlaq degen jerinde) oqushylar sizdi qaumalap aldy. Siz kishipeyildikpen jәne aqjarqyn kýlimdegen kónilinizben bizben yqylastanyp qol alystynyz... sondaghy sizding kishipeyil pozisiyanyz maghan óte únady». Oqushy Nýsipqan «Týsi jylydan týnilme» dep, әri Qúrekenning kishipeyil ekenine shyn senip, biraz ólenin túp-tura oblys bastyghynyng ózine jiberedi. Al, bastyq bolsa, búl balanyng bәdir-batpaghy demeydi, eki bettik jauap jazyp joldaydy, әri qalay jazu jóninde aqyl aitady.

Sol jyldary osynday oqushylardan Toghyztarau audandyq orta mektep oqushysy Imanbek Núrpeyisúly da ólenderin jiberip eki ret hat jazyp, eki ret jauap alady.

1961 jyly Shәueshek 2-orta mektep janyndaghy әdebiyet gruppasynyng jauaptysy, oqushy Pәtem Rahmanova oqushylar jazghan ólenderdi jiberip, qalay jazu jóninde núsqau súraydy. Oblys bastyghy aghamyz búlargha túp-tura 8 bettik jauap hat joldaydy. Múndaylardy tize bersek óte kóp.

Arhivte býgingi beldi aqyn-jazushy Júmadil Mamannyng 1962 jyly 12 nauryz kýni jazghan haty jýr. Onda Qúrekene «Jyr kózi» atty ballada jibergenin, pikir aituyn ótinedi. Oghan aghamyz: «Qayta qaraugha auyzeki pikir berildi. 05.04.1962.», - dep jazypty.

Osy qatarda Dórbiljin audanynan Sәbit Nyghymetjanúly da eki ret hat jazyp, ólenderin jibergen. Búl eki hatqa eki betten jiyny qalay jazugha qatysty 4 bettik jauap qaytarghan.

Tekestik Dәuitbek Azamatovqa da qalay jazu jóninde pikir aityp, jauap jazghan.

Múnan syrt, halyq aqyndarynyng tuyndylaryn jinau qyzmeti jóninde de birsypyra qyzmetter istegen. Búghan mysal retinde Tarbaghatay aimaghynyng Shaghantoghay audandyq ýkimetke halyq aqyny Aughannyng ómirbayany, tuyndylaryn jinau jóninde núsqau bergen. Búghan audandyq halyq ýkimeti jauap jazghan. Sol jauapqa tirkep jiberilgen Aughan aqynnyng qysqasha ómirbayany bar. Onda aityluynsha, Aughan aqynnyng әkesining aty – Jaqsylyq, Aughan 1888 jyly Qazaqstannyng Qaraqol degen jerinde dýniyege keledi. Taby – kedey. Aughan 7 jasqa kelgende әkesi, 16 jasqa kelgende sheshesi qaytys bolady. Aghayyndary jaqsy qaramaghandyqtan, ol tuystarynan bólek ketedi. 1931 jyly 42 jas mólsherinde Tarbaghataygha ótedi. 18 jasynan bastap óleng shygharyp, baylar men mansaptylardy jamandaydy. Keyin olar Aughan el arasyna jamandyghymyzdy ólenmen jaymasyn dep qorqyp, mal, basqa da nәrseler berip aldamaq bolady. Biraq, ol alghan betinen qaytpay, aqyry elge Aughan aqyn aty jayylady.

Búl arada eskerer jayt mynau: Aqynnyng tughan jeri Qaraqol bolsa, ol 1917 jyldan búryn Almaty oyazyna qaraghanymen, keyin Kenes ýkimeti qúrylghan song Qyrghyzstannyng Ystyqkól oblysyna qarasty bolghan. 1916 jyly orys patshasynyng jarlyghyna qarsy shyghyp kóterilis jasaghan qazaq albandarynyng Jәmenke, Úzaq batyr bastaghan kóterilis basshylarynyn, qyrghyzdyng Búghy taypasynyng basshylarynyng qyrghyngha úshyraghan jeri – Qaraqolda qyrghyzdyng Búghy taypasy, qazaqtyng Alban taypasy, biraz úighyrlar men dýngender aralas jasaghan. Múnan Aughannyng qazaqtyng qaysy taypasynan shyqqanyn da bayqaugha bolady. Qúrekeng arhiyvine Aughan aqyn jayyndaghy mәlimetti osyghan bola kirgizdi me, joq pa, ony dәp basyp aitu qiyn (búl arhivting uaqyty 1961 jyl).

Arhivte basyna is týsip Qúrekenning kómegi arqasynda 3 týrli qyspaqtan qútylghan 3 adamnyng haty saqtalghan.

Múnyng biri – Sauan audany Bórtinke auyly su punktining kadri Qabdyrashúly Qabidollanyng haty. Búl bala 1952 jyly auyr ókpe auruyna shaldyghyp, Qúlja qalasyndaghy kenes emhanasynda Qúrmanәli aghamen bir bólmede jatyp, aghamyzdan zattyq jәne ruhany jaqtan kóp kómek alghan. 1962 jyly osy bala jigit Qúrekenning oblys bastyghy ekenin estip jazghan haty. Hat shynayylyghymen, adaldyghymen әserli.

Ekinshi hat – úighyr qyzy Áminanyng haty.

Ámina әkeden erte aiyrylghan, sheshesinen basqa tuysy joq jetim qyz. Ol 1950 jyldardyng songhy jyldary Qúlja qalasyndaghy jetimder sarayynda tәrbiyelenip oqypty. Sodan song Ýrimjige, Múnay institutyna oqugha qabyldanyp ketedi. Sheshesi qartayghandyqtan basqa jerde túratyn bauyrynyng qolyna baryp kiredi. Sóitip analy-balaly ekeui bir-birining adresin bilmegendikten kóz jazyp qalady. Arada eki jyl ótkenge deyin ózara habarlasa almaydy. Aqyry Ámina oblys bastyghy Qúrmanәli Ospanovqa osy jaghdaydy aityp, sheshesin tabugha kómektesuin ótinip hat jazady. Hatty alghan song Qúrekeng búl júmysty Núrjan degenge hat jazyp tapsyrady. Núrjan tapsyrma boyynsha Áminanyng sheshesin Qúlja audany jergilikti memleket menshigindegi júmysshylar úiymy qarauynda, Ospan Qasym degen bauyrynyng qolynda ekenin anyqtap, Qúrekene hat jazady. Qúrekeng Áminanyng kәri sheshesin osy baylanyspen quantady. Sóitip, aqyrynda Qúrekenning ýzdiksiz quzauy arqyly ana men bala tabysyp, quanyshqa bólenip, qam-qasiretten qútylady.

Ýshinshi, hat –  әigili jazushy aghamyz Rahmetolla Ápsheúlynyng haty.

Rahmetolla aghamyz 1959 jyly «onshyl» qalpaghyn kiyip, jazyqsyz jazagha úshyrap, mýshkil halde jýrgende 1961 jyly sýiikti jary, qazaq sahnasynyng túnghysh qarlyghashtarynyng biri Baghy apay qaytys bolady. Búl az degendey, úiymy ony Dórbiljin audanyna kóship ketuge búiyrady. Onyng ýstine ókpe, bauyr auruy asqynyp, densaulyghy nasharlaydy. Osynday jan-jaqtyly qyspaqta qalghanda es kórip, eski joldas edi dep Qúrmanәli aghagha hat jazady. Búl kezding jaghdayy da auyr edi. Sonysyna qaramastan Qúrmanәli agha óte erlik kórsetip, tәuekelge bel baylap, «sasyq iyisi әlemge jayylghan ýlken onshyldy» qorghap qalugha bel baylaydy. Sóitip, Rahmetolla aghanyng mekemesimen sóilesip, bir qaterden aman alyp qalady. Búl hattyng sonyna óz qolymen: «Baylanysty basshylarmen sóilesip, ornynda túruyna mýmkindik jasaldy. Qúrmanәli. 18.1961» dep jazypty. Búl sol jylghy qaysy aidyng 18-i kýni ekenin biluge mýmkindik bermeydi. Biraq, onyng mәni shamaly, manyzdysy–  Qúrekenning erligi.

Eng songhy hat – «Sәliqa-Sәmen» operasy jóninde Erghaly agha jәne Maqatanmen alysqan hattary.

Osy hattargha qaraghanda, «Sәliqa-Sәmen» opera librettosy 1959 jyldan bastap jazylghan bolsa kerek. Óitkeni, búl kez «stili dúrystau qozghalysy» ayaqtalyp, Búqara, Rahmetolla, Qajyghúmar sekildi bir top «joypandar» tiyisti sazayyn tartyp, endi jenis jemisin qorghau, «janasha algha basugha bettegen» kez edi. Osynday jaghdayda qazaqtyng túnghysh operasyn jazu eng kókeytesti mәsele boldy. Óitkeni, túnghysh kino ssenariy («Qasen-Jamila») jazylyp, týsirilip te, qoyylyp ta boldy. Túnghysh poves («Baqyt jolynda») jazylyp jariyalady. Ólen, dastan janalyq boludan qaldy. Qausylqan men Rahmetollalar da art-artynan dramalar jariyalap, ol da birinshi boludan boldy. Endigi shabuyl jasaytyn qamal ekeu edi. Biri – roman, oghan kóz jetkizu de, jetu de úzaq jol. Odan góri opera qolayly kórinse kerek. «Sәliqa-Sәmen» mine, osy oy jýiesining qozghauymen qolgha alynghan әri alghashqy núsqasyn jazu Qúrekene tapsyrylghan bolsa kerek. Alghashqy núsqany 1960 jyldyng tamyz-qyrkýiek ailarynda ayaqtaghan kórinedi. Múny Erghaly aghanyng 1960 jyly 16 qyrkýiek kýni Qúrmanәli aghagha jazghan hatyndaghy: «Joldas Mәmet Tatlyq kelip hosh habar aitty, piesa kitap ayaqtapty» dep, Erghaly agha piesany (operanyng dep jazu kerek edi) ayaqtaghanyna quanysh bildirip: «Men oghan (Mәmet Tatlyqty kózge ústaghan) aldymen Qúrekendi qúttyqtau kerek. Men qúttyqtarlyq týk te bitire almadym», - dedim... Siz shynynda jaqsy qayrat kórsettiniz. Múnday qayratynyzdy qos qoldap qúttyqtap quattap, qoltyghynyzdan kóterip attandyryp madaqtauym kerek. Al, men búl mәselede sizge eshqanday jәrdem bere almaghanyma qysylamyn...».

Búl – 1960 jyly 16 qyrkýiek kýni jazylghan hat. Al, aqyn Maqatan joldas sol jylghy 5 qazan kýni Ýrimjiden oblys bastyghy, aqyn Qúrmanәli aghagha jazghan hatynda: «Opera librettosyn uәdeli kýnde (keshe) Erghaly ekeumiz songhy ret qarap shyghyp baspagha úsyndyq. Songhy qaralghan núsqasyn óz aituynyz boyynsha jiberdik», - dep jazypty.

Maqatan joldas 1962 jyly 6 mausym kýni Qúrekene jazghan hatynda: «Juyqta Erghaliyden hat aldym, sizdi súrapty. Operanyng jay-kýiin súrap sizge hat jaz depti. IYә, «Ol júmystyng jayy ne boldy eken?» - dep súrapty. Búl hatqa Qúrekeng 3 bettik hatpen jauap berip: «Sәliqa-Sәmen» operasy alghash sәuirding sonynda oinalmaq bolyp qolgha alynghan bolatyn. Kezektegi ózge shúghyl mindetter men dayarlyqtaghy keybir olqylyqtar saldarynan oinalmady. Qazir 1 shilde kýni oinau maqsatynda qyzu dayarlanyp jatyr... Birneshe ret baryp, bir-eki perdesin kórdim... Oinau barysynda shamaly ózgerister jasaldy...»,- dep jazypty.

Maqatan joldastyng sol hatynyng basynda: «Juyqta qalanyzda bolghan bir kónilsizdikti estip, sizdey renjip qynjyldyq. Biraq, búl sizding tabandy kýresshendik ruhynyzdy әserlendirip, serpiltip jiberdi... Aqsaqal, qyzmetinizding artyp, gymiyndik (tónkeristik) ruhynyz sharyqtap otyrghan shaghyna dostarynyzben birge quanyp, birge tilektestik bildiremin» degen joldar bar. Kónilsizdik degen sol jylghy «29-may» keri tónkeristik býlik ekeni aiqyn.

Osy maghynadaghy hatty «Shynjang jastar-órender baspasyndaghy» әriptesteri atynan Zeynolla Sәnik te jazypty. Ol hatynda: «... Bizge de, ózinizge de mәlim sebeptermen syrqat bolyp qaluynyz bizdi әri qynjyltty, әri sýisintti. Qynjyltqany, sizding múnday kýige tap bolmaghanynyz abzal edi. Al, sýisintkeni, siz qazirgi halyqaralyq kommunizm qozghalysyndaghy eng zor, eng kýshti, eng kórshi qauip – osy zamanghy revizionizmmen  sayysqa týstiniz... Múnyng ózi kýlli júrttyn, sonyng ishinde bizding de qúrmetimizge bólenip, ýlken razy etken is boldy» depti.

Shyndyghynda, Qúrmanәli agha 1962 jylghy «29-may» keri tónkeristik býlikten song bir mezgil ýlken madaqqa ie bolghan edi. Odan song qalaysha ot ailanbay jatyp «ishte túryp shetpen astasqan, Qúlja, Tarbaghataydaghy shetke qashushylardy úiymdastyrushy, keri tónkeristik úiymy bar adam» bola qaldy? Eger búl shyn solay bolsa, shetke qashqan 60 myng adam men neshe jýz myng bas mal ýshin Qúrekeng 17 jyldyq emes odan da zor jazagha tartyluy kerek edi. Biraq, 17 jyldan song osynday ólsheusiz auyr qatelik ótkizgen adam aqtaldy. Ókinishti jeri, aqtalghan kezde densaulyghynyng motory bolghan jýrek eti qalyndap qatyp, kóntekke ainalghan edi. Aqyry sol aurudan kelmes sapargha attandy. Áriyne, ómirining sonynda orynbasar ólke bastyghy bolyp birneshe jyl oidaghyday qyzmet istedi. Búl mindet, әriyne, Qúrekene aqtalghany ýshin emes, kinәsiz, jazyqsyz jazagha úshyraghanynyng bodauyna berildi dep oilaymyn. Is jýzinde Qúrekene tanylghan kinә jauapkershilikten qashushylardyng Qúrmanәli aghanyng atyna layyqtap tanghan zaty bolsa kerek. Kezinde osynday bir oi, súrau kóz aldymnan ketpegen song aghamyzdyng ózinen birer ret súraghan da edim. Ol kisi ashyq aitudan jaltaryp:

«Shyghysy jaman qamysty

Su ishinde órt shalar.

Jýrisi jaman jigitti

El ishinde jau alar» dep qazaq aitpady ma, ol әldeqashan ótken is qoy, - dep qana jauap bergen edi. Búl júmbaqtyng jauabyn keleshek aitatyn shyghar.

Tәlipbay Qabaev (1935-2017)

Ádebiyet zertteushi, baspager. 2006 jyl, 2 aqpan

Abai.kz