Bir Tәnirding ayasyndaghy kóshpeli ómir qazaq halqynyng ózindik salt-dәstýrin qalyptastyrdy. Osylay qorshaghan ortamen ýilesimdilik, elge sýiispenshilik, adaldyq, jәuәnmәrttik tәrizdi halyqtyng asyl qasiyetteri payda boldy.  Kóshpendi ómir qalyptastyrghan qazaqtyng salt-dәstýrleri óte kóp. Solardyng keybirine qysqasha toqtalayyq.

Aq qúiyp shygharu. Halqymyzda: «Ýige kirgen jylangha da aq qúiyp shygharady» degen mәtel bar. Qazaqtyng aq dep ataytyny: sýt, qymyz, shúbat, airan. Ýiine kelgen jauyna da jamandyq jasamay, qonaq retinde qabyldau qazaqtyng meyirimdiligin tәrbiyelegen.

At tergeu. Últtyq bolmys boyynsha әielder atasyna, qaynaghasyna, qaynysyna, qayyn-sinilisine atyn atamau ýshin qosymsha at qoyady. Múny at tergeu dep ataydy. Múndayda qoyylatyn attardyng keybiri mynanday: «Myrza qaynagha», «bay atam», «by agha», «tentegim», «erkejan», «sheber sheshey», «aq әje», «syrghalym», «shashbaulym». Jengeleri qaynylaryna әzildep, boylary tapal bolsa «súnghaqtym», jaybasar bolsa «jýirigim» dep te at qoyady.

Sonymen qatar, «jezdeler men baldyzdar», «qaynylar», «qaynaghalar», «qayynbiykeler», «abysyndar», «eneler», «atalar» - qazaqtar arasyndaghy et-jaqyn tuysqandyqty anyqtaytyn adamdar. Olardyng әrqaysysynyng qazaq qoghamynda ózining orny, nesibesi, jol-joralghylary boldy. Áyelder ýshin kýieuining tughan-tuysqandary myzghymas bedelge, qúrmetke ie bolghan. Jas kelinder kýieuining әkesin «ata», anasyn «ene», aghalaryn «qaynagha», olardyng әielderin «abysyn», inilerin «qayny», qaryndastaryn «qayynsinli», apalaryn «qayynbiyke» dep atap, olardyng әrqashanda babyn tabugha tyrysqan. Ásirese, atasy men qaynaghalaryn, qaynylaryn erekshe qúrmetpen, olardyng attaryn atamay, ózderi at qayghan. Árbir qazaq azamatynyng ýsh júrty - óz júrty, naghashy júrty, qayyn júrty bolghan. Ol ýsh júrtyn birdey qúrmettep qasterlegen

Er adamdar da ózinen ýlkenderdi Mәke, Sәke dep qúrmetteydi. Tuystar arasyndaghy, otbasyndaghy ózara silasudy osylay qalyptastyrghan.

Anttasu. Jaudan kek qaytaru ýshin, adamdar bir-birine degen adaldyqtan ainymau ýshin, elaralyq tatu kelisimdi saqtau ýshin ant aitatyn salt-dәstýr bar. Halyq antyn búzghan adamdy «Ant atqan» dep jek kórip, «Ua, aitylghan ant, serttesken uәde, alysqan qol qayda?»» – dep, kinәlasady. Namys osylay shyndalghan.

Arasha týsu. Daulasqan, janjaldasqan adamdargha basu aityp, ajyratu, sabasyna týsiru – arasha týsu dep atalady. Búryndary múnday janjalda auyldyn, elding abyroyly abyzy «Arasha!» Arasha! dep aiqaylap, ot shyqqaly túrghan ortagha baryp, aghayyngha arasha týsken. Osylay qanday janjal bolsa da onay sheshilip otyrghan.

Aryzdasu. Búl ómirdegi tatatyn dәm-túzy tausylyp, ómirden ótip bara jatqan adam otbasymen, tughan-tuystarymen, kórshi-kólem, dos-jarandarymen songhy ret tildesip, hosh aitysady. Múny aryzdasu dep ataydy. Aryzdasuda baqilyq bolghaly jatqan pende bilip, bilmey jasaghan qatelik, kýnә, kinәlary ýshin jinalghandardan, al olar odan keshirim súraydy. Búl olardyng kórneu әlem men aldaghy kórinbeytin әlemmen tyghyz baylanysy baryn jaqsy bilgenderin kórsetedi. Osylay búl ómirdegi jasaghan qatelikterin, qaytarylmaghan qaryzdaryn moyyndap, keshirim súrap, ózin renjitkenderdi keshirip, jasaghan kýnәlәrinen arylugha úmtylghan.

Asar jasau. Ýy salu, qoy qyrqu, tay tanbalau, kiyiz basu, egin oru, shóp shabu tәrizdi qauyrt júmystardy kópting kýsh-qayratymen, kómegimen tez atqaru ýshin ru basynyn, ýy iyesining auyldastaryn, tughan-tuystaryn shaqyryp, birlese qimyldauyn asar jasau dep ataydy. Onyng ekinshi atauy – ýme, serne. Ýy iyesi jәrdemdesuge kelgenderge tamaq dayyndap, syi-qúrmetin kórsetedi. Asargha kelgender atqarghan júmysyna, kómegine aqy almaydy. Osylay ózara kómek, qamqorlyq jasau adamnyng meyirimdiligin tәrbiyeledi.

Asatu. Dastarqan basynda et jep otyrghandar toya bastaghanynda, tórde otyrghan aqsaqal qalghan etti qolymen qonaqtargha, jas balalargha asatady. Qonaqjaylyqtyng bir kórinisi.

Aunatu. Qazaqtar ýiine kelip qonaq bolghan, qonyp ketken adamdardyng otyrghan, jatqan jerine «balamyz osy atasyna tartsyn, boyyna osy atasynyng qasiyetteri qonsyn» dep balalaryn aunatyp alatyn bolghan. Elge, aghayyngha syily azamat kindik qany tamghan tughan jerine kelgeninde halyq, tughan-tuystary, dos jarandary ony sol jerding topyraghyna aunatyp alghan. Árbir jan iyesining nәzik bolmysy jýrgen jerinde iz qaldyryp otyrady. Aunatqan kezde sol nәzik bolmyspen baylanys ornaydy.

Auyz tii. Alys sapargha attanarda sol adam auylyndaghy nemese әuletindegi ýlken ýige kirip dәm tatyp, jolgha shyqqan. Sonda ol «Osy qara shanyraqtyng kiyesi qoldaydy» dep sengen. Otbasy tamaqtanyp otyrghanda dastarqan ýstine kelgen adam ondaghy dәmnen auyz tiige tiyis. Ásirese, tanghy astan auyz tiymeuge bolmaydy. Astan auyz tii – ýy iyelerining qonaqqa, qonaqtyng dastarqandaghy asqa degen ystyq yqylasynyng bir belgisi bolyp sanalady. Asty osylay qadirlep, qúrmet tútqan.

Ayaghyna jyghylu. Keshirim súraudyng eng ýlken, kishirengding eng auyr týri – osy ghúryp. Ony oryndaghanda aiypty adam janyna abyroyly, qadirli kisilerdi ertip alyp, tiyisti adamnyng ýiine rúqsat súrap kirip, keshirim súraydy. Ayyby ýlken bolsa, aiypker ózi kinәli bolghan adamnyng ayaghyna jyghylyp, ony qúshaqtaghan qalpy jylap, keshirim súrap, jalynghan. «Ayaghyna jyghylu» – әri ghúryp, әri jazanyng bir týri. Jasaghan qylmys keshirilip, alauyzdyq osylay onay sheshilip otyrghan.

Bayghazy beru. Ýlkenning kishige, yaghny balagha beretin syiy. Jas úl-qyz, boyjetken, bozbala jana kiyim kiygende, jana zat alghanda agha, apa, ata-әjesinen, tughan-tuystarynan oghan bayghazy súraydy. Olar bayghazygha aqsha, mal, mýlik, әiteuir bir zat berip, qútty bolsyn aitady.

Bazarlyq әkelu. Alys sapargha shyqqan, qydyryp qaytqan, sauda jasap kelgen adamdar tughan-tuysqandaryna, kórshi-qolamdaryna, dos-jarandaryna irili-úsaqty syilyqtar әkelip beredi. Múny bazarlyq dep ataydy. Ol meyirimdiliktin, jaqsy kórgennin, syilaghannyng belgisi.

Bastanghy jasau. Ýidegi ýlkender jolaushylap ketkeninde qalghan jastar ózderi bas qosyp (kelinder, abysyndar, kýieuler, baldyzdar bolyp), nemese zamandastaryn shaqyryp oiyn-suyq ótkizedi, әngime-dýken qúrady, әr týrli dәmdi taghamdar jasap ishedi. Búl әdet-ghúrypty bastanghy jasau dep ataydy. Ózderining qalypty túrmysynan bir mezgil arylyp, osylay kónil kótergen.

Erulik beru. Auylgha basqa jaqtan bir ýy kóship kelse, bauyrlarynyng biri tughan-tuystaryna japsarlas kelip qonsa, kórshi-qolamy nemese jaqyndary jana ýige «erulik» dep as pisiredi, tabaq tartyp, qonaqasy beredi. Búl saltty erulik dep ataydy. Osylaysha qazaqtar jana qonys jasaghandardy ózderine jaqyn tartyp, tanysyp, әu bastan jaqsy qarym-qatynas ornata bilgen. Kórshilerin silay bilgen.

Jol beru. Qazaqta ýlken adam kele jatqanynda aldyn kesip ótpeydi, oghan jol beredi, ýige kirgeninde ornynan túryp tórge otyrghyzady. Ang aulaghanda da jasy ýlken adam birinshi bolyp oq shygharady, oljanyng alghashqysyn iyemdenedi. Alystan kelgen qonaqqa da, qyzmeti men sheni ýlken adamdargha da әr iste jol beredi. Múnyng bәri qazaqtyng dәstýrli әdet-ghúryptaryndaghy ýlkendi silau joralghysy.

Kórimdik beru. Nәresteli bolghanynda, kelin týsirgeninde «qútty bolsyn» aita kelgenderden sәbiydi, kelindi kórsetpey túryp «kórimdigin bermesender kórsetpeymiz» dep kәdesin súraydy. Qyz úzatylarda úl jaghynan kelgen qúdalargha bolashaq kelinderining jasauyn kórsetip te kórimdik súraytyn әdet-ghúryp bar. Qazir joghary oqu ornyn bitirip diplom alghan jastar da tughan-tuystarynan kórimdik súrap jatady. Quanyshty bólisuding búl bir týri.

Tuysqandyq qatynastar. Tuysqandyq tyghyz qatynastar qazaqtar arasynda berik saqtaldy. Kýndelikti ómirde olar bir-birine ýnemi ruhany jәne materialdyq kómek kórsetip otyrdy. Qyzdaryn túrmysqa bererde, úldaryn ýilendirgende, jaqyn-juyqtary qaytys bolghanda nemese tótenshe tabighat apattary bolghanda, qoldarynan kelgen kómekterin ayamady. Búnday kómekterdi «jylu», «nemeurin», «ýme», «asar» dep ataghan.

Búlardan basqa da jylu jinau, kórisu, kógentýp beru, qayyrly bolsyn aitu, qalau aitu, salauat aitu, sauyn aitu, sýiinshi súrau, sәlemdeme, sýiek janghyrtu, dәmetu, qalyng mal tәrizdi kóptegen salt-dәstýr týrleri bar. Búlardyng barlyghy qazaq halqynyng ejelden kele jatqan әdet-ghúrpy, meyramdarynyng qanday mol jәne dýniyetanymynyng óte keng bolghanyn kórsetedi.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz