24‑sәuir kýni Úlybritaniya Syrtqy ister ministri Devid Kemeron Astanagha resmy saparmen keldi. «Jaqsyny –kórmekke» degendey, onyng keluimen elimizde qazaq tili ýshin óte jaghymdy janalyqtar oryn aldy.

Ol janalyqtyng mәni turaly Til bilimi institutynyng syrtqy baylanystar jónindegi menedjeri Madiyar Qazybek bylay týsindirdi: «Oksford uniyversiyteti Aziya jәne Tayau Shyghys zert­teu fakuliteti Ahmet Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng mamandaryn shaqyryp otyr. Atalghan oqu ornyna 2024 jyldyng qantar aiynda barudy josparymyzgha engizip qoydyq. Maqsatymyz – qazaq tilin ýirengisi keletinderge kurs ashu.​ Ázirge әlemning beldi oqu ornymen baylanysty kýsheytip jatyrmyz».

Úlybritaniya Syrtqy ister ministri Devid Kemeron bastaghan toptyng Qazaqstangha kelui tek qana ekonomikalyq ne ózge bir sayasy maqsat emes eken. Olar ózderimen birge kóptegen ghylymiy‑mәdeny jobalardy da ala kelipti. Sonyng biri bolashaqta Astanada Qazaqstanda britandyq joghary oqu oryndarynyng filialdaryn ashudy kózdeytin memerandumdardy jasau kózdelipti. Bizding oiymyzsha, jogharyda aitylghan «Oksfordtta qazaq tilin oqytu» men «Astanada britandyq oqu oryndarynyng filialdaryn ashu» atty mәselelerde tyghyz baylanys bar siyaqty...

Sebebi, Qazaqstanda ashylatyn qanday da bir aghylshyn oqu ornynyng filialdarynda sabaqtar eki tilde: qazaq jәne aghylshyn tilderinde ótkiziletini bәseneden belgili. Olay bolsa, demokratiyalyq qúndylyqtary tolyq qalyptasqan Úlybritaniya mamandary bolashaqta  filialdardaghy qazaqstandyq studentterdin  «qay tilde oquyna tandau boluyn» aldyn ala oilastyrghan ba deuge bolady. Mәselen, qazaq studentteri  Angliyadan kelgen professordan  bilim aludy óz tilinde ony ala almasa ‑ olargha búl qiyndyq tudyrady. Al, eger, aghylshyn professor qazaqsha bilse – mәsele týiini sheshiledi. Mine, osylardy eskere kele, Úlybritaniya oqu oryndary Qazaqstanda júmys istegisi keletin mamandar men ghalymdardy Oksford uniyversiyteti qabyrghasynda qazaq tiline oqytudy maqsat etken synayly. Nesi bar, búl  pragmatikalyq әri strategiyalyq túrghyda Úlybritaniyagha da, Qazaqstangha da óte tiyimdi. Búl eki arada kelisilgen mәselelerdi sheshuding eng tiyimdi joly ‑  joba soghan say jasaluda!

Múnyng Qazaqstan ghalymyna da tiygizer paydasy zor.

Birinshiden, til ghalymdary Angliyagha attanar aldynda aghylshyn tilin bazalyq dengeyde mengeredi. Ol til ghalymdary ýshin zor jetistik.  Óitkeni, olar ózge tilderdi ýirenu metodikasyn endi «qazaq tilin ýiretu» sabaqtarynda da qoldanugha qol jetkizedi. Yaghni, búl elimizdegi qazaq tilin oqytu metodikasyna eleuli ózgerister men janalyqtar alyp keledi. Qazaq tiline ýiretu qazirge qaraghanda әldeqayda nәtiyjeli bolady.

Ekinshiden, qazaq tili osy tәjiriybening arqasynda búghan deyingi «qatyp qalghan» orystildik metodikalyq bazasynan shygha alady.

Ýshinshiden, búl ‑ damu ýstindegi qazaq tilining terminologiyalyq bazasyn keneytedi, til damuyn әlemdik ýrdistermen jalghastyrady.

Bayqap otyrsaq, mine, osy sharalardyng ózi‑aq biz ýshin asa manyzdy eken... Ótken jyly, «Últtyq audarma buro» korporativtik qorynyng jetekshisi Rauan Kenjehanúly  jetekshiligimen elimizde «Oxford Qazaq Dictionary: qazaqsha aghylshynsha jәne aghylshynsha qazaqsha sózdik» kitaby jaryqqa shyqqan edi. Ol kitap A.Baytúrsúnúly atyndaghy Til bilimi institutynda talqylaudan ótken. Onyng sózdik qory 60 000 gha juyq sózderdi qúraghan. Endeshe, biz búdan «elimizde «qazaq tilin әlemdik tildik ortagha búru» qadamdary osyghan deyin de jasalyp jatqan edi» dep qorytyndy jasay alamyz – yaghni, «qazirgi janalyq tipten de janalyq emes»  deuge  bolady. Áriyne, búl sharanyng Devid Kemeron myrzanyng Qazaqstangha keluimen oraylastyrghany – sayasy tehnologiyalyq qadam boluy әbden mýmkin.

Qazaqstan óz tәuelsizdigin alghannan beri, Angliyamen araqatynasyn damytyp keledi. Múnda mәsele tórkini tek «әlemdik aghylyshyn tilinde» ghana emes dep oilaymyz. Úlybritaniya әlemdegi eng ekonomikalyq quatty memleketterding biri. Bizding jastardyng ol elden ýirener ghylym‑bilimi kóp. Qazirgi kezde Qazaqstan osyghan basa  nazar audaruy tiyis. Sondyqtan, qazaq jaghy bolyp Oksford uniyversiytetin «aspandaghy aigha» teneudi dogharyp, onymen qoyan‑qoltyq júmys jasaudy, Oksfordtyng ghylymy jәne basqa әleuetin Qazaqstangha da paydaly jaghynan qoldanu jaghyn erekshe qarqynmen qolgha aluymyz kerek. Al, ol júmys, en  aldymen, tilden bastalady... Mәsele osynda!

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz