ء24‑ساۋىر كۇنى ۇلىبريتانيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دەۆيد كەمەرون استاناعا رەسمي ساپارمەن كەلدى. «جاقسىنى –كورمەككە» دەگەندەي، ونىڭ كەلۋىمەن ەلىمىزدە قازاق ءتىلى ءۇشىن وتە جاعىمدى جاڭالىقتار ورىن الدى.

ول جاڭالىقتىڭ ءمانى تۋرالى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ سىرتقى بايلانىستار جونىندەگى مەنەدجەرى ماديار قازىبەك بىلاي ءتۇسىندىردى: «وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى ازيا جانە تاياۋ شىعىس زەرت­تەۋ فاكۋلتەتى احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ماماندارىن شاقىرىپ وتىر. اتالعان وقۋ ورنىنا 2024 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا بارۋدى جوسپارىمىزعا ەنگىزىپ قويدىق. ماقساتىمىز – قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىندەرگە كۋرس اشۋ.​ ازىرگە الەمنىڭ بەلدى وقۋ ورنىمەن بايلانىستى كۇشەيتىپ جاتىرمىز».

ۇلىبريتانيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دەۆيد كەمەرون باستاعان توپتىڭ قازاقستانعا كەلۋى تەك قانا ەكونوميكالىق نە وزگە ءبىر ساياسي ماقسات ەمەس ەكەن. ولار وزدەرىمەن بىرگە كوپتەگەن عىلىمي‑مادەني جوبالاردى دا الا كەلىپتى. سونىڭ ءبىرى بولاشاقتا استانادا قازاقستاندا بريتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارىن اشۋدى كوزدەيتىن مەمەراندۋمداردى جاساۋ كوزدەلىپتى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جوعارىدا ايتىلعان «وكسفوردتتا قازاق ءتىلىن وقىتۋ» مەن «استانادا بريتاندىق وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارىن اشۋ» اتتى ماسەلەلەردە تىعىز بايلانىس بار سياقتى...

سەبەبى، قازاقستاندا اشىلاتىن قانداي دا ءبىر اعىلشىن وقۋ ورنىنىڭ فيليالدارىندا ساباقتار ەكى تىلدە: قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىندە وتكىزىلەتىنى باسەنەدەن بەلگىلى. ولاي بولسا، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارى تولىق قالىپتاسقان ۇلىبريتانيا ماماندارى بولاشاقتا  فيليالدارداعى قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ  «قاي تىلدە وقۋىنا تاڭداۋ بولۋىن» الدىن الا ويلاستىرعان با دەۋگە بولادى. ماسەلەن، قازاق ستۋدەنتتەرى  انگليادان كەلگەن پروفەسسوردان  ءبىلىم الۋدى ءوز تىلىندە ونى الا الماسا ‑ ولارعا بۇل قيىندىق تۋدىرادى. ال، ەگەر، اعىلشىن پروفەسسور قازاقشا بىلسە – ماسەلە ءتۇيىنى شەشىلەدى. مىنە، وسىلاردى ەسكەرە كەلە، ۇلىبريتانيا وقۋ ورىندارى قازاقستاندا جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىن ماماندار مەن عالىمداردى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى قابىرعاسىندا قازاق تىلىنە وقىتۋدى ماقسات ەتكەن سىڭايلى. نەسى بار، بۇل  پراگماتيكالىق ءارى ستراتەگيالىق تۇرعىدا ۇلىبريتانياعا دا، قازاقستانعا دا وتە ءتيىمدى. بۇل ەكى ارادا كەلىسىلگەن ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى ‑  جوبا سوعان ساي جاسالۋدا!

مۇنىڭ قازاقستان عالىمىنا دا تيگىزەر پايداسى زور.

بىرىنشىدەن, ءتىل عالىمدارى انگلياعا اتتانار الدىندا اعىلشىن ءتىلىن بازالىق دەڭگەيدە مەڭگەرەدى. ول ءتىل عالىمدارى ءۇشىن زور جەتىستىك.  ويتكەنى، ولار وزگە تىلدەردى ۇيرەنۋ مەتوديكاسىن ەندى «قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ» ساباقتارىندا دا قولدانۋعا قول جەتكىزەدى. ياعني، بۇل ەلىمىزدەگى قازاق ءتىلىن وقىتۋ مەتوديكاسىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتار الىپ كەلەدى. قازاق تىلىنە ۇيرەتۋ قازىرگە قاراعاندا الدەقايدا ناتيجەلى بولادى.

ەكىنشىدەن, قازاق ءتىلى وسى تاجىريبەنىڭ ارقاسىندا بۇعان دەيىنگى «قاتىپ قالعان» ورىستىلدىك مەتوديكالىق بازاسىنان شىعا الادى.

ۇشىنشىدەن, بۇل ‑ دامۋ ۇستىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگيالىق بازاسىن كەڭەيتەدى، ءتىل دامۋىن الەمدىك ۇردىستەرمەن جالعاستىرادى.

بايقاپ وتىرساق، مىنە، وسى شارالاردىڭ وزى‑اق ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەن... وتكەن جىلى، «ۇلتتىق اۋدارما بيۋرو» كورپوراتيۆتىك قورىنىڭ جەتەكشىسى راۋان كەنجەحانۇلى  جەتەكشىلىگىمەن ەلىمىزدە «Oxford Qazaq Dictionary: قازاقشا اعىلشىنشا جانە اعىلشىنشا قازاقشا سوزدىك» كىتابى جارىققا شىققان ەدى. ول كىتاپ ا.بايتۇرسۇنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا تالقىلاۋدان وتكەن. ونىڭ سوزدىك قورى 60 000 عا جۋىق سوزدەردى قۇراعان. ەندەشە، ءبىز بۇدان «ەلىمىزدە «قازاق ءتىلىن الەمدىك تىلدىك ورتاعا بۇرۋ» قادامدارى وسىعان دەيىن دە جاسالىپ جاتقان ەدى» دەپ قورىتىندى جاساي الامىز – ياعني، «قازىرگى جاڭالىق تىپتەن دە جاڭالىق ەمەس»  دەۋگە  بولادى. ارينە، بۇل شارانىڭ دەۆيد كەمەرون مىرزانىڭ قازاقستانعا كەلۋىمەن ورايلاستىرعانى – ساياسي تەحنولوگيالىق قادام بولۋى ابدەن مۇمكىن.

قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى، انگليامەن اراقاتىناسىن دامىتىپ كەلەدى. مۇندا ماسەلە توركىنى تەك «الەمدىك اعىلىشىن تىلىندە» عانا ەمەس دەپ ويلايمىز. ۇلىبريتانيا الەمدەگى ەڭ ەكونوميكالىق قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ جاستاردىڭ ول ەلدەن ۇيرەنەر عىلىم‑بىلىمى كوپ. قازىرگى كەزدە قازاقستان وسىعان باسا  نازار اۋدارۋى ءتيىس. سوندىقتان، قازاق جاعى بولىپ وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىن «اسپانداعى ايعا» تەڭەۋدى دوعارىپ، ونىمەن قويان‑قولتىق جۇمىس جاساۋدى، وكسفوردتىڭ عىلىمي جانە باسقا الەۋەتىن قازاقستانعا دا پايدالى جاعىنان قولدانۋ جاعىن ەرەكشە قارقىنمەن قولعا الۋىمىز كەرەك. ال، ول جۇمىس، ەڭ  الدىمەن، تىلدەن باستالادى... ماسەلە وسىندا!

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz