Qazaq últtyq  qyzdar pedagogikalyq uniyversiyteti, Filologiya fakuliteti, Qazaq әdebiyeti kafedrasynyng agha oqytushysy, aqyn, әnshi, qazaqtyng dәstýrli әnderin  sheber oryndaushy Tursynbay Dәuitúly biyl 60-tyng qyrqasyna kóterildi.

Dostary men zamandastary arasynda «Týkem-Sal» dep atalyp ketken segiz qyrly, bir syrly azamat 1994 jyly 19-qazanda atajúrty Qazaqstangha birjola qonys audarady. Ol sol jyly qarashadan 1995 jyly qyrkýiekke deyin respublikalyq «Qazaq tili men әdebiyeti» jurnalynyng bólim redaktory bolyp júmys isteydi.

1995 jyldan býginge deyin 30  jyl Qazaq ÚQPU-ning Qazaq әdebiyeti kafedrasynda magistr agha oqytushy bolyp qyzmet atqaryp keledi. Óz kәsibining bilgiri, maytalman mamany. T.Dәuitúly qazaqtyng әdebiyeti men mәdeniyetin, óneri men ghylymyn sәikestire, qabystyra bilgen sheber ústaz. Ón-boyyna birneshe óner daryghan onyng jandýniyesi últtyq qúndylyqqa bay, sal-dәstýrge túnyp túr. Salmaqty minez, kisilik kelbetimen óz ortasynda syily. Júmysqa jauapkershilikpen qarap, qoghamdyq, mәdeny sharalargha belsene aralasady. Ol kәsiby maman retiniyede «Ejelgi dәuir әdebiyeti», «Qazaq handyq dәuir әdebiyeti», «Halyq auyz әdebiyeti» t.b. pәnderden studentterge sapaly bilim berumen qatar, studentterden de jauapkershilikti talap ete biledi. Sonday-aq, Býgingi talaptargha say studentterge bilim beruding jana әdis-tәsilderin de  jetik mengergen.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy úiymdastyrghan mәdeny sharalargha belsene aralasyp, Mongholiya, Resey, Týrkiya, Ózbekstanghaghy  qandastargha baryp әuelete әn shyrqap, shabytpen óleng oqyp, aitys dodalaryna týsip jýldemen oralady. Qazaq әdebiyeti kafedrasy «Nazqonyr» ýiirmesining jetekshisi. Dәstýrli «Múqaghaly oqulary», «Tanjaryq oqulary» syndy taghlymy mol sharalardy әr jyly úiymdastyryp, ótkizip keledi. 2022 jyly jeltoqsanda Tәuelsizdik merekesine oray әnshi, sazger, akter, aqyn Ermúrat Zeyiphanúlynyng shygharmashylyghyna arnalghan «Kóktudyng jelbiregeni» atty әdebiy-sazdy keshting jobasyn jasap ótkizedi.

T.Dәuitúlynyng «Bir myng bir jýz on bir janyltpash» (2010 j.) atty janyltpashtar jinaghy,  «Sheteldegi qazaq әdebiyeti» atty kómekshi oqu qúraly, «Bir eles» (2011 j.) atty jyr jinaghy, «Qytaydaghy qazaq әdebiyeti» (2015 j.) atty kómekshi oqu qúraly jaryq kóredi. Sondayaq ol «Ejelgi dәuir jәne týrki halyqtar әdebiyeti» men «Qytaydaghy qazaq әdebiyetin oqytu әdistemesi» (2017 j.) atty bir jyr jinaghyn shygharyp, eki kómekshi oqu qúralyn qúrastyrdy. Sonday-aq, respublikalyq jәne sheteldik basylymdarda әrtýrli taqyrypta jazghan 70-ke tarta ghylymy tanymdyq maqalalary jaryq kórdi.

T.Dәuitúly 2020-2023 jyldar aralyghynda Ál-Farabiy atyndaghy qazaq últtyq uniyversiytetinde PhD dәrejesin alu ýshin dotoranturada oqyidy.

Á.Áshimúly: Armysyn, Túrsynbay qúrdas! Aman-esen, kýili-quatty jýrsing be? Kelip jetken alpysyn, taltýsing qútty bolsyn!

T.Dәuitúly: Arlymyz, barmyz. Ózinnin  de esik syghalap túrghan alpysyng qútty bolsyn! Shýkir, bir Qúday dep el qatarly enbektenip, jer basyp jýrgen jayymyz bar.

Á.Áshimúly: Týke, ekeuimiz býgin kezdesken jana tanystardan emespiz, kóne kóz eski tanytardanbyz. Ózinning jerles aghan, әigili aqyn, marqúm Álzilbek Kinәzbekúly «Álem bolyp, әsem boyau may gýl ashqan shaghynda, Kórdim seni qalqatayym әsem Qúlja baghynda» dep jyrlaghanynday, Qytaydaghy qazaqtardyng astanasy әsem Qúlja qalasynda sonau boz jigit kezimizden tanysyp, syrlas dostardan bolyp ketip edik. Kýni býginge deyin sol syilastyghymyzgha selkeu, syzat týsirmey kelemiz dep oilaymyn. Sol sebepten de búl әngimemiz eshqanday býkpesiz erkin bolatyn shyghar dep sanaymyn. Óitkeni, «Álem bolyp, әsem boyau may gýl ashqan shaghynda» dep aqyn Á.Kinazbekúly aghamyz jyrlaghanday, mamyr aiynda shyr etip jer betine týsken ekensin. Súhbat beruge dayynsyng ba?

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

T.Dәuitúly: Áriyne, dayynmyn! Qoyghan súraqtaryna mýmkindiginshe jauap beruge tyrysamyn. «Qúrdastyq Tәniri bir» degendey, otyz jyldan asa uaqyt boyy әzil-qaljynymyz jarasyp kele jatqan jayymyz bar ghoy.

Á.Áshimúly: Ekeuimizding syrymyz bir-birimizge belgili bolghanymen, patsha kónildi qalyng oqyrmangha ózindi tanystyra ketkening oryndy bolar.

T.Dәuitúly: Men Túrsynbay Dәuitúly 1964 jyly mamyr aiynyng 31-nde Ile qazaq avtonomiyaly oblysy, Kýnes audany, Qarabura auyly, Jiyek degen qystaghynda dýniyege keliptim. 1972 jyly mektep tabaldyryghyn attap, 1982 jyly mektepti tamamdadyq. Sol jyly memleket boyynsha birtútas alynatyn emtihangha qatysyp, 294 ball alsam da, metepke taldap qabyldaushylardyng keybir aghattyghynan jogharylap oqy ailmay qaldym. Sodan auylda әke-sheshemizge kómektesip mal sharuashylyghymen ainalystyq. 1983 jyly Aqtoghan degen qystaqta jalanayaq dәriger bolyp, ýsh jyl júmys jasadym. Auyldyq emhana maghan dәrigerlikti altay ýiretip, Astyma bir at pen dәrigerlik sómke berip attandyryp jiberdi. Ýsh jyl boyy kóship-qonyp jýrgen malshylardyng túmau-súmauyn, jenil-jelpi auruyn emdep, balalardyng vaksinasyn egip jýrip, dәrigerlikti kóp-kórim ýirenip qalghan bolatynmyn. Bir kýni «Kýnes audandyq radiogha diktor kerek» degen habarlamany radiodan estip qalyp, oghan birnesheuimiz baryp emtihan berdik. Sonyng ishinen men taldanyp, 1986 jyly nauryz aiynda Kýnes radiosyna diktor bolyp qabyldandym.

Á.Áshimúly: Ol kezde memlekettik shtatpen júmysqa túru óte qiyn zaman edi ghoy

T.Dәuitúly: IYә, qiyn boldy. Uaqytsha qyzmetke alghandardy qytay tilinde «liynsygún» dep ataushy edi ghoy. Men sol liynsygung bolyp uaqytsha júmysqa túrdym. Aylyq jalaqym 50 yuani bolatyn. Auyldan audan ortalyghyna kelip, júmys istep ýlken qoghamdyq ortagha alghash osylay aralastym.

Á.Áshimúly: Eger Kýnes radiosynyng «diktor kerek» degen habarlandyruy bolmaghanda, «jalanayaq» dәriger bolyp jýrer me edin?

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

T.Dәuitúly: Solay bolatyn shyghar, ne bolmasa medisinalyq bilimimdi tolyqtyryp, býgin ýlken dәriger bolyp otyrar ma edim, kim bilsin?!  Mening kәsibimning ayaqastynan ózgeruine sol «diktor kerek» degen habarlandyru sebep boldy ghoy. Bala kýnimizde auylda jýrip dombyra tartyp, óleng aitatyn azynaulaq ónerimiz bar bolatyn. Dausymyz da soghan beyim bolsa kerek, sonymen osylay audandyq radionyng diktory bolyp shygha keldik.

Á.Áshimúly: Búl radio sol audan kólemine taraydy ghoy, solay ma?

T.Dәuitúly: Kýnes radiosy audan kóleminde, onshaqty auylgha taraytyn qysqa tolqyndy radio bolatyn. Men әrtýrli janrdaghy baghdarlamalardy, habarlardy jýrgizip 1986 jyldan 1990 jylgha deyin 4 jyl tapjylmay júmys istedim.

Á.Áshimúly: Odan keyin qayda bardyn?

D.Dәuitúly: 1990 jyly Ile aimaqtyq telearnasy «qazaq tilinde baghdarlama jýrgizetin diktor» kerek dep jer-jerge habarlama jiberpiti. Sony estigen song kópting biri bolyp men de  emtihan berip, baghymdy synap kórdim. Jolym bolyp, emtihannan ótip Qúljagha qaray jyljyp kettim.

Sol aralyqta Ile aimaqtyq uәly mekemesi (әkimshilik) ótkizgen, «Ile saltanaty» (ssenariynin jazushy Túrsynәli Ryskeldiyev pen aqyn Qasymqan Uatqanúly jazghan) degen telefilimdi Shynjang telearnasy týsirdi. Búl filimning birinshi bólimi – «Úlystyng úly kýni», ekinshi bólimi – «Aqyndar aitysyn» jýrgizdim jәne asabanyng rólin somdadym. Arasynda telearnagha baryp janalyqtardy oqyp, telebaghdarlamalardy jýrgizip, oghan qosa telefilimderge dublyaj jasau ortalyghynda baryp dauys berip jýrdim. 1991 jyly Shynjang radiosy úiymdastyrghan diktorlardyng «Búlbúl sauyty» bәsekesine qatysyp, qazaq diktorlarynyng arasynda bas jýldeni jenip aldym. Oghan qosa qysqa habar, maqala, ólender jazyp, jurnalistikagha, әnshilik ónerge qaray den qoydym.

1991 jyly 16 jeltoqsanda Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin Toghyztaraudan sening әkeng Áshim qariya bastaghan, Esim, Seytaqyn, Qúrmanjan degen inileri qostaghan, arasynda ózing bar 6 otbasy Qazaq eline qonys audaryp ketkenin estidik. Sol dýmpu bizge de әser etip, 1994 jyly qazan aiynyng 19-da atajúrtqa qonys audaryp, sening izinnen ile-shala biz de keldik qoy.

Á.Áshimúly: Ózing bilesin, bizding zamanymyzda joghary oqu ornynda oqyp jatqan studentter oqu bitirgenshe (qyz-jigitterdi aityp otyrmyn) bir-birine sezimin bildirip mahabbattasuyna jol berilmeytin edi .oy. Eger onday jaghdaylar sezilip jatsa, fakulitet ne instituttyng oqushylar úiymy qatang shara qoldanyp, tәrtipke shaqyratyn. Biz osynday ortada oqyp jýrgende, sen auylda erte otbasyn qúryp alypsyn. Solay ma?

T.Dәuitúly: Ol jaghyn jaqsy bilemin, mahabbattasu jaghynda studentterding jaghdayy qiyn edi ghoy. Men 1986 jyly Kýnes radiosyna barghannan keyin, onyng aldynda ýkisin taghyp, qúdalasyp, qalynmalyn berip qoyghan Taldy auylynyng Sorbúlaq qystaghyndaghy ruy әbiken Kýlash Ábdiramanqyzymen sol jyldyng jazynda ýilendim. Qytayda jýrgende Erzada, Merey degen bir – úl, bir – qyzdy boldyq. Qazaqstangha kelerde úllymyzdy qaldyryp, qyzymyzdy alyp kelgen bolatynbyz.

Á.Áshimúly: Úlyndy ózderinmen birge alyp kelmey nege  qaldyryp kettin?

T.Dәuitúly: Erzada mektep jasyndaghy bala bolghandyqtan, Saqshy mekemesi oghan tólqújat jasap bermey qoydy. Óitkeni, jergilikti biylik sol kezde oqu jasyndaghy balalargha tólqújat jasamau turaly qyzylbasty qújat týsirgen eken. Sodan amalsyz balany ata-әjesining qasyna qaldyryp ketuge tura keldi. Keyin biraz esike kirip jýrip, ýsh jyldan keyin әreng alyp keldim. Olar mektepti osynda oqyp, joghary oqu oryndaryn bitirip, qazir óz aldylaryna ýili-barandy bolyp ketti. Kýlash ekeuimiz qazir nemere men jiyen sýiip otyrmyz.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

Á.Áshimúly: Elge oralghan song qayday júmyspen ainalystyn? 

T.Dәuitúly: 1994 jyly qazan aiynda oralghannan keyin, 1995 jyly qarasha aiynyng 4-kýni Almatyda shyghatyn respulikalyq «Qazaq tili men әdebiyeti» jurnalyna bólim redaktory bolyp júmysqa túrdym. Búl basylymda bir jylday júmys istegennen keyin, 1995 jyly Qazaq últtyq qyzdar pedagogikalyq institutynyng (QazÚQPI) Qazaq әdebiyeti kafedrasyna Serik Negimov degen aghamyzdyng kómegimen auysyp kelip oqytushy boldym. Alghashynda qazaq әdebiyeti tarihynan sabaq berdim. Odan keyin «Qazaq handyq dәuir әdebiyeti», «Halyq auyz әdebiyeti» t.b. pәnderden sabaq berip kelemin.

Á.Áshimúly: Ádebiyet mamandyghyn Qytayda jýrgende oqyghan boldyng ghoy?

T.Dәuitúly: Ózing bilesin, Qytayda syrtay oqu oryndary jolgha qoyylghan kezde, sonyng alghashqy shәkirtterining qatarynda emtihan berip Shynjang uniyversiyetening Ádebiyet fakulitetine qabyldanghan bolatynmyn. 1993 jyly onyng orta bilimin ayaqtaghanmyn, keyin ony jalghastyryp  1995 jyly qazaq әdebiyetining tolyq kursynyng dipolamyn aldym.

Á.Áshimúly: Qazaqstangha kelip alghannan keyin oqudy bitirgen ekensing ghoy?

T.Dәuitúly: IYә, solay boldy. Qazaq ÚQPU-ning studetterine sabaq bere jýrip, 2011jyly Qaynar uniyversiytetining magistrligine týsip, 2013 jyly pedagogika ghylymynyng magistri degen diplomyn aldym. 2020-2023 jyldar aralyghynda Ál-Farabiy atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde PhD dәrejesin alu ýshin doktoranturada oqydym. Maqalam keshigip shyqpay jatyr, әitpese basqanyng bәri dayyn PhD doktoranturany qorghaugha.

2003 jyly №101 búiryqpen bilim beru salasyndaghy eleuli enbegim ýshin «Jyldyng eng ýzdik tәlimgeri» nominasiyasymen marapattaldym.      2003 jyly №101 búiryghymen bilim beru salasyndaghy eleuli enbegim ýshin «Jyldyng eng ýzdik tәlimgeri» nominasiyasymen marapattaldym. 2004 jyly oqu ornynyng 60 jyldyq merey toyyna baylanysty №74 búiryqpen әkimshilik tarapynan maghan alghys jariyalandy.

2007 jyly jeltoqsanda Almaty qalalyq әkimshiligi men halqaralyq «Janashyr» qayyrymdylyq qory birlesip ótkizgen «Ónegeli otbasy» atty sayysqa otbasymen qatysyp bas jýldeni jenip aldyq. 2008 jyly №137 búiryqpen «Shygharmashylyq belsendiligi ýshin» nominasiyasy boyynsha alghys hatpen marapattaldym.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

2013 jyly uniyversiytetting 70 jyldyghyna baylanysty bilim berudegi jetistigi ýshin alghys hatpen jәne  2014 jyly Qazaq últtyq qyzdar pedagogikalyq uniyversiytetining 70 jyldyq merey toyyna oray (02,09.2014j. №337) rektordyng búiryghymen Qazaq últtyq qyzdar pedagogikalyq uniyversiytetining damuyna qosqan ýlesim ýshin mereytoylyq «Qúrmet» medaliymen marapattaldym.

«Bir myng bir jýz on bir janyltpash» (2010 j.) atty janyltpashtar jinaghyn,  «Sheteldegi qazaq әdebiyeti» atty kómekshi oqu qúralyn, «Bir eles» (2011 j.) atty jyr jinaghyn, «Qytaydaghy qazaq әdebiyeti» (2015 j.) atty kómekshi oqu qúralyn jәne «Ejelgi dәuir jәne týrki halyqtar әdebiyeti»,  «Qytaydaghy qazaq әdebiyetin oqytu әdistemesi» (2017 j.) atty bir jyr jinaghyn shygharyp, eki kómekshi oqu qúralyn qúrastyrdym. Sonday-aq, respublikalyq jәne sheteldik basylymdarda әrtýrli taqyrypta,  70 ke tarta ghylymy tanymdyq maqalalarym jaryq kórdi.

Á.Áshimúly: Sening ústazdyq jәne ghylym salasyndaghy jolyng bolghan eken. Al óner salasyndaghy talanttyng qalay boldy?

T.Dәuitúly: Búl jaqqa kelgen song Dýniyejýzi qazaqtary qauymdasytyghymen tyghyz baylanysta boldym. Olardyng óner ortalyghy boldy, sol jerde bir kisidey qyzmet istedik. Tanjaryq Joldyúlynyng 100 jyldyghy Qazaqstanda jәne Qytayda toylanghanyn bilesin. Sol barysta «Qoydym men Tanjaryqtyn» aitysyn Núrgýl Álqojaqyzy degen aqyn ekeuimiz ýntaspasyna týsirdik. Birimiz Tanjaryq, endi birimiz Qoydym bolyp.

Qazaq qauymdastyghymen birge Mongholiya, Týrkiya. Resey jәne Ózbekstangha gastrolidyq saparmen baryp, sol elde túratyn qandastarymyzgha óner kórsetip keldik. Mongholiyada ótken aqyndar aitysynda bas jýldeni alyp keldim. Ózbekstandaghy bir aitysta birinshi jýldeni qanjyghagha baylaghanym bar.

Á.Áshimúly: Dombyra tartyp әn salatyn Týkeng aityskerlikting de tizgin-shylbyryn qolyna ústaghan deysing ghoy.

T.Dәuitúly: Endi aityskerlik, bala jastan auyldaghy toy-tomalaqqa qatysa jýrip boyymyzgha júqtyrghan azynaulaq óner bolatyn. Ánshilik pen aqyndyqtyng baghy ashylmay, arada diktor bolyp kettik qoy. Almatygha kelgennen keyin 1994 jyly radio men telearnany jaghalap, daghdylanghan kәsipti jalghatyryp ketem be dep oilagham, biraq ol oiym iske aspady. Ol zaman óte qiyn kezeng edi ghoy, radio, telearnalar meni jatyrqady. Birinshiden, ol kezde men Qytay azamaty edim, ekinshiden Almatyda túraqty tirkeuim  bolmaghandyqtan onyng ózi búghan kedergi boldy.

Alghash kóship kelgende múndaghy aghayyndar bizdi jaqsy qarsy aldy. Jaqsy azamattar shyqty aldymyzdan, janaghy «Qazaq tili men әdebiyeti» jurnalyndaghy Zerdebek Shildebayúly, Qyzdar institutynyng baspasynda isteytin Orazbay Qasenov, fizika-matematika kafedrasynyng mengerushisi Tileules Jumabaevna, filologiya fakulitetining dekany Bolatjan Ábilqasymov, filologiya ghylymynyng doktory, professor Serik Nygimov sekildi aghalarym men Hanyn Seytovna degen apayymyz jaqynnan kómektesti. Almaty oblysy Kóshi-qon basqarmasynnyng solkezdegi basshysy Ghazez Jiyenbaev Almaty oblysyndaghy tirkeuimdi qalagha auystyryp, 2000 jyly qaladan (Tóleby men Momyshúlynyng qiylysynan Aqsay 1A degen shaghyn audannan) kvotamen ýsh bólmeli pәter aluyma qol úshyn berdi.

Qazaqstangha kelgennen keyin Elnazar, Úlpan degen bir úl, bir qyzdy boldyq. Ernazar qazir uniyversiytetti bitirip júmys istep jýr, al Úlpanymyz mektepting 8 synybyn biyl ayaqtaydy. Júbayym Kýlәsh Ábdiramanqyzy Qazaq ÚQPU-de 30 jyldan beri menimen birge júmys istep keledi.

Á.Áshimúly: Júbayyng Kýlәsh qanday pәnnen sabaq berip jýr?

T.Dәuitúly: Kýlәsh qolóner, kiyim-keshek, keste tigu boyynsha qyzdar institutyna 1994 jyly júmysqa túrghan bolatyn. 1995 jyly osy mamandyq boyynsha institutqa oqugha týsip, kәsipting bilim degen mamandyghyn bitirdi. Últtyq qolónermen ainalysady. Syzu, oi, keste, kiyim-keshek tigu, jýnnen últtyq dәstýrli búiymdaryn jasau degen sekildi...

Á.Áshimúly: «Mektep bitirgennen keyin auylda «jalanayaq dәriger boldym» degennen esime týsip túr. Mende  memlekettik emtihangha qatysyp, joghary oqu ornyna qabyldau shegine shamaly ball jetpey qalyp, 7 synypqa deyin oqyghan Shynar mektebine baryp múghalim boldym. Onda 6 synyptyng synyp jetekshisi bolyp, oqushylargha «Algebra», «Qytay erte zaman tarihy» jәne «Botanika» pәnderinen sabaq berdim. Júmystan bosaghannan keyin, óz sabaghymdy pysyqtay jýrip kelesi jyly joghary mektepke emtihan berdim. Múny nege aityp otyrmyn, ol kezde memlekettik grant degen óte az boldy ghoy, qazirgidey aqsha tólep oqu degen mýlde bolmaghan. Bolghan kýnning ózinde, balalaryn aqshamen oqyta alatynday halyqtyng әleumettik jaghdayy býgingidey keremet emes-túghyn. Jýzden jýirik, mynnan túlpar kýtetin zaman edi. Bir synyptan 2-3 bala joghary mektepke ilinse sonyng ózin ýlken jetistik sanaytyn. Qanshama jaqsy oqyghan әr ónirdegi bizding zamandastar oquyn jalghastyra almay, jol ortada qalyp qoyyp, qara júmysqa jegilip ketti. Búl jerde men olar diqan nemese malshy bolmau kerek edi degim kelip túrghan joq. Qayta sol salanyng mamandyghyn oqyp kelip júmys isttese búdan da keremet bolmas pa edi degen oidan tuyp otyr. Qazir zaman basqa, belgili bir mamandyq almaytyndar az bolar. Sening de «jalanayaq dәriger» bolyp shygha kelgenin, sol kezdegi qoghamnyng qajetinen tuyndaghany anyq. Óitkeni, auldarda arnauly oqu bitirip kelgen dәriger men múghalim jetispeytin. Sening jalanayaq dәrigerlikten, diktorlyqqa kóterilip, radiodan, kógildir ekrannan jaghymdy dausyndy estirtuding ózi bir baqyt bolghan eken.

T.Dәuitúly: IYә, Áleke! Qaraburada mektep bitirnennen keyin joghary oqu ornynan osylay qalyp qoydym. Odan keyin kórkemónerge emtihan berdim, әnshilik mamandyqqa. Kýnes audanynan Qúljagha emtihan tapsyru ýshin Manapqan Músaqanúly, Ermúrat Zeyiphanúly, Zýpәr Júmaseyit jәne men bar segiz әnshi kelip baq synadyq. Odan basqa Ile aimaghynyng 8 audan, bir qalasynan kelgen әnshi talapkerler boldy. Sening Toghyztarauynnan Orash Túrsynbekúly keldi. Sol jyly alghashqy irikteuden Orash ekuimiz óttik. Tómen dauys meniki, joghary (bariton) dauys Orashtyki boldy. Ekeuimiz densaulyghymyzdy medisinalyq tekseruden ótkizip, kýzde qaray shaqyrtu kelse oqugha attanamyz dep auylgha attandyq. Sol ketkennen mol kettim, maghan shaqyrtu kelmedi. Kórkemóner mektebi Kýitinde ashylghan eken, oghan Orash baryp oqypty. Mening ornyma Zýpәr baryp oqyp jýripti, ony keyin estidim. Zýpәrding әkesi Kýnes audanyndaghy Ile aimaqtyq №1-pedagogikalyq tehnikumnyng rektri bolatyn.  Sóiset, kóz qysty, barmaq basty bolyp Zýpәr ýy ailanyp ótip ketip, qarapayym malshynyng balasy bolghan men auzymdy anqayyp ashyp qala beriptim.

Alghash «jalanayaq» dәrigerlikten bastalghan júmysym, radio men telearnanyng diktorlyghyna deyin kóterilip,  sonynda tarihy otanymyz tәuelsiz Qazaqstannyng qasiyetti jerinde otyrmyz ghoy. Qytayda bolsaq múnday әngime aita almas edik. Búl da bolsa tәuelsiz elimizding Ata zanynyng bizge bergen sóz bostandyghy ghoy.

Á.Áshimúly: «Auyldaghy qarapayym malshynyng balasy bolghandyqtan eleusiz qalyp qoyyp otyrdym» degeninnen-aq, Qytay qazaghynda da tanys-bilistik, rugha bólinu siyaqtylardyng bolghany anyq qoy. Esinde bolar, ol kezde ýkimet tauar (hanzular shanpin dep ataytyn) astyq, diqan astyq dep halyqty eki týrli qamdaytyn. Tauar astyq tútynatyndar memleketten ailyq alyp júmys isteytinder (arasynda júmysshylar bar) bolatyn. «Diqan astyqqa» eginshiler men malshylar jatatyn. Tauar astyq jeytinderding balalary mektep bitirgennen keyin joghary órlep oqy almay qalsa, jergiliti ýkimet olargha kónil bólip (bankke, bajy (salyq) pen saqshy mekemesine, sauda-satyq dýken t.b.) ornalastyratyn. Al diqan men malshynyng balalary oqugha týse almay qalsa ata-anasynyng dәstýrli kәsibin jalghastyryp diqan, malshy bolyp shygha keletin.

Mening әkem osynyng bәrin aldyn ala oilastyrghan bolu kerek, mening tirkeuimdi auyldyq әkimshilikte isteytin, tughan bauyry Seytaqynnyng otbasyna tirkep qoyypty. Men 1982 jyly mektep bitirgen jyly Toghyztarau audandyq Salyq mekemesi kadr qabyldaymyz dep, tauar astyq jeytinderding balalarynan emtihan aldy. Emtihangha barghan 38 balanyng qatarynda men de boldym. Emtihan nәtiyjem eng joghary bolypty.  Audandyq Salyqtyng basshysy (aty-jónin jaqsy bilemin, biraq qazir  aitpayaq qoyayyn, ol kisi zeynetke shyqqannan keyin Qazaqstangha kóship kelip, osynda qaytys boldy) ýsh dóngelekti jasyl motosiklmen auylgha meni izdep kelipti. Ol kisi menen әkem men Seytaqyn aghamdy súrady. Men olardyng júmystan әli kelmegenin aittym. «Olay bolsa, sening әkeng men aghandy kýtip otyratyn mende uaqyt joq, kesh týsip barady. Kelgen búiymtayynymdy saghan aitayyn, sen emtihannan joghary nómirmen (ball) óttin, biraq sening tirkeuindi tekserip kórip edik, sen aghannyng tirkeuinde ekensin. Sen Seytaqynnyng óz balasy bolmaghanyng sebepti, seni Salyq mekemesine júmysqa almaymyz dep sheshtik», – dedi de motosiklining ýzengisin teuip, teuip jiberip dyryldatyp otaldyryp aldy da qayqayyp kete berdi. Men bolsam motosiklding dóngeleginen kóterilgen aq shangha kómilip qala berdim. Keyin estidim, mening ornyma menen kóp tómen ball alghan, ózim oqyghan Tikaryq orta mektebining ghylymy mýdiri, ózining rulasynyng úl baldyzyn júmysqa alypty.

On shaqty jyldyng aldynada bayaghy Salyqtyng basshysy Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng aldyndaghy oryndyqta bireulermen әngimelesip otyr eken, arnayy búrylyp baryp sәlem berip, – Agha, meni tanydynyz ba? – dedim. Ol ynghaysyzdanyp, «Shyramytyp túrmyn, biraq dәl ýstinen basyp tany almay túrmyn», – dedi. Tanymasanyz, tanystarayyn. Qytayda siz basqarghan mekemege emtihan tapsyryp, joghary nómirmen ótsem de, týrli syltau aityp júmysqa almay qoyghan, moyyngizerlik úzyn sary bala Álimjanmyn ghoy, – dep edim, birden esine týsken bolar, ózi qara adam edi, týri búzylyp odan ary qarayyp ketip edi.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

Sodan baryp, – Agha, men sizdi kinәlayyn dep kelip túrghanym joq, qayta sizge raqmetimdi aitayyn dep keldim. Sizding júmysqa almaghannynyzdyng arqasynda «Shynar» mektebine bir jyl múghalim boldym, odan keyin joghary mektepke emtihan berip Ile pedagogika institutynyng filologiya fakulitetine oqugha týsip, qazaq tili men әdebiyetining tolyq kursyn oqyp shyqtym. Ile oblystyq partiya komiytetinde 5 jyl qyzmet itedim. Keyin qyzmetim men shtatymdy birjolata tastap atamekengi qonys audaryp kelip, biraz baspasózde qyzmet ettim. Qazir Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng janynan shyghatyn elaralyq «Qazaq eli» gazetinde jurlalistpin. Osynyng bәri sizding sol kezde motosikilmen meni izdep kelip, auylgha qaldyryp ketkeninizding jemisi. Eger siz olay istemegen de men siz basqarghan Salyq mekemesinde istep, halyqtan salyq jinap, tabanymnan tozyp jýrer me edim?! –  dedim. Sonda baryp, óz-ózine kelgen ol: «Aynalayyn, menen bir qatelik ketti. Sol kezdegi jaghday solay bolyp  qaldy ghoy», – dep, qinala ezu tartyp edi. Osynday kezdeysoq әdiletsizdikter qarapayym adamdar ómirinde jii bolyp túrady eken. Búl bir esepten maghan ýlken sabaq boldy. Oghan bola synyp ketpey, algha úmtyludyng arqasynda óz әlimshe qazaq jurnalistikasyna, ruhaniyatyna tamshyday bolsa da óz ýlesimdi qosyp kelemin dep oilaymyn.

T.Dәuitúly: IYә, Áleke, onyng qaysy birin aitamyz. Búl bizding mandayymyzgha jazylghan bolar. Ýkimetting sauda-satyq salasynda isteytinderding 7-8 balasy menimen birge oqydy. Álgilerding sabaq ýlgirimi nashar bolatyn, sýiretilip jýrip mektepti zorgha bitirdi ghoy. Solar mektep bitire salyp, shetinen dýkenshi bolyp shygha keldi. Olar júmysqa túryp, jaynap shygha kelgende mening kózimiz jaudyrap, moynymdy qysyp qalyp edim. Emtihannan ótip túryp joghary mektepten bir qaldyq, óner salasynan ótip túryp taghy qaldyq degendey. Qolymda qara dombyram bar, әn men ólenge beyim bolghandyghymnan soghan aldanyp ózimdi ózim jaqsy saqtap qaldym. Bolmasa qúsadan ne bolarymdy bir Qúday biler edi... Óitkeni, mektepti jaqsy bitirip, joghary órlep oqy almay qalu maghan onay týspegeni ózime belgili edi.

Á.Áshimúly: Jana bir sózinde aqyn da boldyq dep qaldyn. Aqyndyq ta, әnshilik te qanmen keletin nәrse ghoy. Arghy atalarynda múnday óner bolghan ba edi?

T.Dәuitúly: Aqyndyq degen әngime sol 5 synyptan bastalghan ghoy. Ol kezde Mau tóragha (1976 jyly) qaytys bolyp, 1978 jyly Dynshauping biylikke kelgen kez bolatyn. Osy mezgilde ónerge, ólen-jyrgha erkindik berilip, toy-tomalaqtarda әnder aitylyp (partiya men kósemdi jyrlaghan qyzyl әn emes, kezinde sary әn dep shektetilgen halyq әnderi), aitystar úiymdastyryla bastady ghoy. Soghan eliktep jýrip alghash aitysqa barghanym bar. Mening Álibay degen bir tuysqan agham boldy, menen bir synyp joghara oqityn. Sol bir auyz óleng biledi eken, ony әkesinen ýirenip alghan eken. Sony jattap alyp, sonyng әuenine salyp óleng aityp jýrdik. Keyin ózimiz janymyzdan shygharyp, óleng qúraytyn jaghdaygha jettik qoy.

Bizding auylda aqyn, ónerpazdar joq emes bar. Zeyelqabyl, Arghynbay, Sәrsenbay degen atalarymyz ólenshi bolghan. Al ózimning Dәuit atam ólenshi bolghan, dausy әdemi edi. Onyng arjaghynda mening naghashylarym Andas degen ru bar. «Andasqa óleng qonghan» degen tәmsil bar el arasynda, sol jaghynan da maghan júqsa kerek. Sodan song bizding auyldan, ózing biletin Toqtaubay Álimqúlúly degen әnshi shyqty. 1980 jyldary Shynjang radiosynda әnderi әue tolqyny arqyly shyrqalyp túrdy. Búl da bizge baghyt-baghdar boldy, ónerge degen jigerimizdi janydy. Bizding auyldan da әnshi shyghady eken ghoy, әnshi bolugha bolady eken ghoy degen senim, ýmit qalyptasty.

Men Kýnes audanyna baryp radiogha ornalasqanda shtatqa kire almay jýrdim ghoy. Janaghy tauar astyqpen tәmindeuding mýmkindigi bolmady. Sodan Kýnes audandyq Saqshy mekemesining basshysy Aytqazy degen aghamyz boldy. Núrsara Áteybekqyzy degen termeshini bilesin, «Jaqsynyng jaqsylyghyn ait, núry tasysyn» deydi, sol kisiler maghan jaqsy kómektesti. Núrsara apay mening ónerimdi baghalap, Saqshy bastyghy, kýieui Aytqazygha aityp, ógizding múrnyn júdyryqpen teskedey qyp jýrip tauar astyq jeytin naposqa tirketip berdi. Osylay birte-birte aldymyzdan janashyr, tilekshi adamdardyng demeuimen býgingi jaghdaygha kelgen jayymyz bar. Bәrin dúrys aityp otyrsyn, auyldaghy jaghday solay edi ghoy. Qytay qazaqtarynyng kóterilip, túrmysy jaqsaryp, jaqsy jaghdaygha kelui, balalarynyng oqugha týsui 2000 jyldan keyin bastaldy ghoy.

Á.Áshimúly: Qúday bergen boydaghy talantqa eshqanday kedergi bóget bola almaydy eken. Sol boyymyzda bar jylt etken talanttyng úshqyny ekeuimizdi әli sýirep kele jatyr desem artyq aitqan bolmaspyn. Qúdaygha shýkir, bireuding artynda bolsaq, bireuding aldynda qarayyp kele jytyrmyz. Sol ógiz ayanmen alpystyq qyrqasyna kóteriliptik. Tas qoparyp, tau kóshirmesek te shama-sharqymyzsha, qolymyzdyng kelgeninshe qazaq ónerine, qazaq ruhaniyatyna tamshyday bolsa da óz enbegimizdi sinire aldyq dep oilaymyn. 

Á.Áshimúly: Doktorlyq dissertasiyany qay taqyrypta jazyp jatyrsyn?

T.Dәuitúly: IYә, Áleke! Ózing aitqanday, Qúdaydyng beregen densaulyghy, ata-ananyng tәlim tәrbiyesi men ústazdardan alghan bilimning arqasynda osyghan deyingi ómirimizding jartysyn Qytayda, jartysyn qazaqstanda ótkizip, mineky alpystyng tabaldyryghyn attap bara jatyrmyz. Osy barysta kóp nәrseni kórdik, sezdik, bildik, kókeyge týidik degendey...

Doktorlyq dissertasiyamnyng taqyryby «Qazaq janyltpashtarynyng jinalu, jariyalanu jәne zerttelu tarihnamasy». Mening jetekshim Múhtar Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng diyrektory, belgili foliklorist ghalym Kenjehan Matyjanov. Sheteldik jetekshim, Týrkiyanyng Ege uniyversiytetining professeri Metin Ekeji. Ángimening basynda da aityp ketkem, 2020 jyly doktoranturagha týsip, 2023 jyly doktoranturany tamamdadym. 2022 jyly Týrkiyadaghy Ege uniyversiytetinde eki jarym ay ghylymy taghylymnamadan ótip keldim.

Á.Áshimúly: Ózing júmys istep ketken Ile aimaqtyq telearnanyng sol kezdegi jalpy jaghdayy qanday edi?

T.Dәuitúly: Alghashynda 1987 jyly qantarda Ile aimaghyqtyq televiziyasyn zerteu ortalyghy bolyp  qúrylghan eken. 1987 jyly qyrkýiekten bastap qazaq tilinde aqparat dayyndau bólimi júmys isteydi. 1993 jyldan bastap telearna qytay, úighyr, qazaq tilinde aqparat, baghdarlama tarata bastaydy. Múnyng studiyasy Qúlja qalasynda boldy. Al endi 8 audan bir qalagha dayyndalghan aqparat jazylghan  kassetany әr audangha jiberip otyratyn, olar sony taratatyn. Al bizding taratu ortalyghymyz Qúlja audanynda boldy. Múnda taraghan tele baghdarlama Qúlja audany men Qúlja qalasynyng halqy kóre alatyn. Kýndelikti janalyqtar, arnauly reportajdar, qújatty filimder audarylyp berilip túratyn.

Men telearnagha 1994 jyly telearnagha kelgende mekemening basshysy Tunnanshin degen qytay azamaty eken. Qazaq bólimining basshysy Birlik, al úighyr bólimining basshysy Ibidolla degen úighyr jigit bolatyn. Múnda qytay, úighyr, qazaq redaksiyasylary júmys istedi.

Á.Áshimúly: Qazaq redaksiyasynyng redektory kim boldy?

T.Dәuitúly: Qazaq redaksiyasynyng redaktory, audarmashy Túrghanbay Qasambayúly boldy. Telearnanyng janalyqtary men baghdarlamasy aldymen qytaysha  dayyndylady, odan keyin audarmashylar audaryp, redaktorlar qaraghan song qazaq, úighyr tilinde jýrgizemiz. Búl baghdarlama aldyn ala studiyada jazylyp alynady da, sodan baryp audandyq telearnalargha taratylady. Múnyng jalpy barysy osynday bolatyn. Qazaq redeksiyasynda Túrghanbay Qasambayúlynan basqa Raqym Ayypúly, Janat Ásenqazyqyzy, Gýlnúr, Súltan Jynsaúly, Serik jәne men Túrsynbay Dәuitúly boldyq.  Anda bar, mynda bar degenge jýgiretin jalghyz qazaq tildi jurnalst Súltan ghana bolatyn. Úighyr bóliminde de biz shamalas  5-6 adam bar bolatyn.

Á.Áshimúly: Qazirgidey jýrgen, túrghan jerinen tikeley efer taratatyn dengey joq deysing ghoy.

T.Dәuitúly: Ol kezde qazirgedey tehlologiya,  jana tiptegi apparattar bolmady ghoy. Búl telearna Ile aimaghyna qaraytyn segiz audan bir qalanyng radio-televiziya filialdaryn basqaratyn oryn boldy. Sol sebeptende búl telearna Ile aimaghynyng әrqaysy audan, auyl halqynyng ómiri men әleumettik jaghdayymen tanysyp, biylikting sayasatyn jergilikti jerge jetkizetin ortalyq bolatyn. Sonymen birge әr audandaghy filialgha jana qyzmetkerler qabyldau men әr jyly aqpart kurstaryn úiymdastyru, jurnalisterding kәsiby biliktiligin arttyrumen ainalysatyn. Odan keyin әr jyly ShÚAR-da ótetin tele-radio baghdarlamalar bәsekesine maman dayyndap jiberetin. Mamandardy aldymen audandaghy filialdar dayyndaydy. Olar aimaqtyng telearnada taghy irikteletin. Búlar eng sonynda Ýrimjidegi «Búlbúl sauyty» konkursine jiberiledi. Osynday baghdarlamalardy jyl sayyn úiymdastyryp túratyn.

Á.Áshimúly: Búl telearnany qazaq basshylardan senderge kim qoldau kórsetip edi?

T.Dәuitúly: Ile aimaghynyng sol kezdegi uәlii (әkimi) Ahmetbek Ánuarbekúly yqpal etuimen qúrylghan siyaqty. Óitkeni búl telearna A.Ánuarbekúlynyng pәrmenimen, óz júmysyn jýrgizip túrdy. Kýnes radiosy meni bermeymiz degende, kýshtep alyp kelgen osy Ahmetbek bolatyn. Sol kezde bizding mekeme basshysy: «Sening әielindi de júmysqa ornalatyramyz» dep uәde bergen edi, biraq keyin әielimdi júmysqa ornalastyru qiyndap, saghyzday sozylyp ketti. Búl sharua sheshilmegen song baryp, sonynda osylay auyp ketuge týrtki boldy ghoy.

Á.Áshimúly: Búl telearna qazir bar ma eken?

T.Dәuitúly: Biz Qazaqstangha ketkennen keyin Ile aimaghyn Ile oblysyna qosyp jýberdi ghoy. Sol kezde aimaqtyq telearna Ile oblystyq telearnagha qosylyp ketken bolar.

Á.Áshimúly: Endi qazir ainalysyp otyrghan tirligine, oqu-aghartu salasyna oralayyq.  Ózing zerttep jýrgen «janylpash» balalar әdebiyetine jata ma, әlde olay emes pe? Osy turaly teoriyalyq túrghyda taldaular jasay ketsen?

T.Dәuitúly: Janyltpash degen qazaq folikloryndaghy úsaq janrlardyng biri. Janyltpash qay halyqtyng foliklorynda bolsyn keng taraghan, kóne janrlyq týrlerding biri ekeni belgili. Janyltpashtyng shyghyu tegi, kórkemdik syr-sipaty jaghynan da úrpaqtan, úrpaqqa jalghasyp kele jatqan ruhany ónerimizding erekshe bir salasy. Janyltpash foliklorlyq shaghyn janrlar ishindegi aiyryqsha týr. Búl bala tilin úshtatyp, dýniyetanymyn damytuda janyltpashtardyng pedagogikalyq, tәrbiyelik manyzy erekshe. Sol senbepten de halqymyz erte zamannan bastap janyltpashaqqa mәn berip, balanyng tilin úshtaudyn, damytudyng birden bir jattyghu qúraly retinde paydalanghan. San myndaghan jyldar boyy jas úrpaqtyng til úshtatuyna, dybystardy anyq aituyna daghdylandyratyn (este saqtau qabiletin artyruyna, midyng damuyna) oiyn týri dep sanalyp kelgen. Qazaq foliklor tarihynda janyltpashtar әr kezde mýmkindiginshe jinaqtalyp, zerttelip keldi. Alayda janylpashtar týgelimen ghylymy ainalymgha týsip, onyng ózine tәn bitik, bederi әli kýnge deyin jan-jaqtyly arnayy qarastyryla qoyghan joq.

Jalpy qazaq foliklerlerining ýlgileri, núsqalary jýieli týrde  HH ghasyrdyng basynan bastap zerttele bastady. Qazaqtyng foliklortanushylary men әdebiyet tarihshylary Ahmet Baytúrsynúly, Halel Dosmúhamedov, Sәken Seyfulliyn, Múhtar Áuezov, Sәbit Múhanov, Qajym Júmaliyev,  Beysenbay Kenjebaev, Mәlik Ghabdullin siyaqty  ghalymdar foliklordyng basty janrlary ertegiler, maqal-mәtelder, túrmys-salt jyrlary, batyrlyq, ghashyqtyq dastandar, anyz әngimeler men aitystar, janyltpashtar men júmbaqtardy jinaqtap jariyalaugha kónil bóldi. Sonyng nәtiyjesinde foliklorlyq janrlar mektepter men joghary oqu oryndarynda oqytylatyn arnayy pәnge ainaldy.

Qazaq foliklortanuynda janyltpashtar tam-túmdap jinalghany bolmasa, ghylymy zerteu jaghy nysanadan tys qalyp kele jatqan janr. Baspasóz betterinde, oqulyqtarda basylghan keybir maqalalardy aitpaghanda janyltpashtyng tabighatyn, ózindik erekshelikterin ashyp kórsetetindey arnayy ghylymy zertteuler jazylghan joq. Onyng sebebi, songhy jyldargha deyin foliklor janrlaryna qatysty týrli sebepterge layyqty mәn berilmey keledi. Janyltpashtardyng oiyn-sauyqtarda, jenil kýlki ýshin aitylghany bolmasa, onyng bala tilin damytudaghy, til úshtatudaghy tәrbiyelik mәni men shyghu tegi, janrlyq ereksheligi, jasalu joldary, etikasy eskerilmedi. Qazaq foliklorynyng basqa týrlerine qaraghanda janylpash az jinalghany, jinalghandarynyng kezinde rettelip, iriktelip jariyalanbaghandyghy, olardy zertteudi qiyndata týsude. Janyltpashtardyng bir-birine óte úqsas, jenil úiqasqa qúrylghan ishki erekshelikteri de, olar jóninde jýieli pikir aitugha belgili dәrejede qiyndyq keltirgeni jasyryn emes. Áytse de kóp jyldyq izdenu, jinau, zertteu, júmystardyng nәtiyjesinde ghalymdar men aqyn-jazushylardyng sanauly ghana jinaq kitapshylary qúrastyryldy. Mysaly, Qydyrәli Sattarov qúrastyrghan «Ghajayyp bau» degen kitabyna shamaly janyltpashtar engizilgen. Múzafar Álimbaevtyng «Eki taqtay, bir kópir», Kirishbaevtyng 1998 jyly shyqqan janyltpashtar jinaghy, Qajym Júmaliyevtyng «Áripter әlemi» (1997 j.), sonymen birge Qytaydaghy Jýnisqan Baqaevtyng Shynjang jastar, órender baspasynan shyqqan «Jaqsylyq pen jamandyq» (1998 j.) degen jinaghyna ózining avtorlyq janyltpashtary engizilgen. Tólepberen Meshpetúlynyng zerttep, jinaqtau arqyly Qytaydaghy orta mektep oqulyghyna kirgizip. Janyltpashtardyng janrlyq týri, ereksheligi turaly jaqsy dýieler aitqan. Sonymen birge Ábuova Sataev degender qúrastyrghan «Janylpashtar» (2002 j.) degen jinaq. Onyng ishinde de, folklorlyq jәne avtorlyq janyltpashtar bar.

Kirishbaevtyng «Yqylyq» degen jinaghy. Odan keyin janyltpashty doktorlyq dissertasiyanyng taqyrybyn alghannan beri biraz janyltpashtardy jinap,  2004 jyly «1111 janyltpash» degen jinaghyn qúrastyrghanmyn. Osy sekildi dýniyeler, sonymen qosa foliklordyng teoriyalyq mәseleleri men janrlyq týrlerin saralaytyn oqulyqtar men ghylymy enbekterde janyltpashtargha arnalghan sholu maqalar boldy. Kenjahan Matyjanovtyng «Ruhany uyz» degen balalargha arnalghan foliklorlyq enbeginde de janylpashtar berilip, sol janyltpashtargha taldaular, zertteuler jasalghan. Sonymen birge 2020 jyly shyqqan «Úly dala antologiyasy» degen enbeginde de osy janyltpashtar berilip, janyltpashtar turaly birer bettik anyqtama berilgen.

Osylardy jinaqtay kelgende qazaq janyltpashtarynyng shyghu tegi, janrlyq erekshelikteri men sipaty, mazmúndyq, kórkemdik erekshelikteri, qúryly men pedogikalyq qyzmeti әli kýnge deyin tolyq saralanghan joq dep aitugha tolyq negiz bar. Sondyqatan da biz osy qazaq folkloryndaghy asa manyzdy janrlyq týrlerding biri janyltpashtardyng janrlyq tabighaty men shyghu tegin, tipologiyalyq baylanystaryn jan-jaqty janasha saralau, býgingi qazaq foliklortanu ghylymyndaghy ózekti taqyryp dep sanaymyz.

Á.Áshimúly: Qazaqtyng «Á», «Ó», «Q», «N» dybystaryn aita almay, aitsa tili kelmeytin jurnalister men sheneunikterge janyltpash ýiretip tilin syndyru kerek eken ghoy.

T.Dәuitúly: Janyltpashtardy negizinen bala baqsha, mektepter de, tipti otbsynda, balanyng tilin úshtau ýshin qoldanysqa engizu kerek. Qazirigi bizding qoghamdaghy «R» men «N»-dy aita almaytyndar kóp. Keybir mektep múghalimderi men radio-telearana jurnalisterding sóilegen sózinde, jýrgizgen baghdarlamasynda «N» joq, týsip qalady. Olar oghan qymsynbay, úyalmay sóileytindi shyghardy. Búl bizding tilimizge, bizding sóileu mәdeniyetimizge, bizding ruhaniyatymyzgha keltirip otyrghan ýlken núqsan. Qazir osy «N»-y joqtar qoghamgha óte keng jayylyp, qalyptasyp bara jatyr. Búl barlyq salada bar, Parlamentte, biylikte otyrghandar bar. Uniyversiytet pen mektepte múghalim bolyp, bala baqshada tәrbiyeshi bolyp otyrghandar bar. Sonyng aldyn alatyn birden bir tәsil osy janylpashty otbasynnan, bala baqshadan, mektepten bastap ýiretu mәselesi qolgha alynuy kerek.

Demek, «N» әripi dúrys dybystalmay, qazaqtyng tili týzelmeydi.

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz