Suretterde:

1. Qoshke Kemengerúly (1896-1937)
2. 1923 j. Orynborda jaryq kórgen 4 perdeli «Altyn saqina» dramasynyng múqabasy
3. 1926 j. «Enbekshi qazaq» gazetinde jariyalanghan habarlandyru

Qazaq ónerining qara shanyraghy – osy kýngi Qazaqtyng Memlekettik M.Áuezov atyndaghy akademiyalyq drama teatry alghash ret óz shymyldyghyn Qyzylorda qalasynda 1926 jyldyng qantar aiynda ashty. Búl – dausyz aqiqat. Alayda teatr tarihyna qatysty resmy mәlimetterde, baspasóz betindegi aqparattarda úiymnyng ashylghan kýni men alghashqy sahnalanghan qoyylymy turaly týrli derekter kezdesedi.

Suretterde:

1. Qoshke Kemengerúly (1896-1937)
2. 1923 j. Orynborda jaryq kórgen 4 perdeli «Altyn saqina» dramasynyng múqabasy
3. 1926 j. «Enbekshi qazaq» gazetinde jariyalanghan habarlandyru

Qazaq ónerining qara shanyraghy – osy kýngi Qazaqtyng Memlekettik M.Áuezov atyndaghy akademiyalyq drama teatry alghash ret óz shymyldyghyn Qyzylorda qalasynda 1926 jyldyng qantar aiynda ashty. Búl – dausyz aqiqat. Alayda teatr tarihyna qatysty resmy mәlimetterde, baspasóz betindegi aqparattarda úiymnyng ashylghan kýni men alghashqy sahnalanghan qoyylymy turaly týrli derekter kezdesedi.

Teatrdyng resmy saytyndaghy «Teatr jayly» degen aidarda M.Áuezov teatry kórkemdik jetekshisining әdeby kenesshisi Áliya Bópejanova bylay jazady: «Qazaqtyng Memlekettik M.Áuezov atyndaghy akademiyalyq drama teatry – túnghysh últtyq mәdeniy-sahnalyq mekeme. 1925 j. sonynda sol kezdegi astana Qyzylordada úiymdastyryldy. Teatr shymyldyghy  resmy týrde 1926 j. 10 qantarda Q.Kemengerovting «Altyn saqinasymen» ashyldy, 13 qantarda M.Áuezovting «Enlik-Kebek» tragediyasy qoyyldy». http://www.teatr-auezov.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=175&Itemid=219&lang=kz

Osy tarihy oqigha turaly «Vikiypediya» elektrondyq ensiklopediyasynda tómendegidey mәlimet úsynylghan:

«Qyzylorda qalasynda 1926 jyly 13 qantarda M.Áuezovting «Enlik-Kebek» piesasymen jәne halyq ónerpazdary qatysqan ýlken konsertpen túnghysh ret teatr shymyldyghy ashyldy»...

«M.O.Áuezov atyndaghy Enbek Qyzyl Tu jәne «Halyqtar dostyghy» ordendi Qazaqtyng memlekettik akademiyalyq drama teatry – túnghysh kәsipqoy últtyq sahnalyq mekeme. 1925 jyldyng aqyrynda qazirgi Qyzylorda qalasynda Últ teatry bolyp úiymdastyryldy. Alghashqy diyrektory әri kórkemdik jetekshisi D.Ádilov. M.Áuezovting “Enlik – Kebek” tragediyasynyng 3-aktisimen (S.Qojamqúlovtyng qongy boyynsha) jәne halyq ónerpazdary qatysqan ýlken konsertpen 1925 j. jeltoqsandaghy ótken Qazaq ólkelik 5 partkonferensiya kezinde túnghysh ret teatr shymyldyghy ashyldy. 1926 j. 31 qantarda bolghan Últ teatrynyng resmy ashyluynda Q.Kemengerovting “Altyn saqinasy” oinaldy».

http://kk.wikipedia.org/wiki/Qazaq_akademiyalyq_drama_teatry

Yaghni, teatrdyng ashylu kýnine baylanysty birneshe merzim aitylady. Olar: 1925 jyldyng jeltoqsan aiy, 1926 jyldyng 10, 13, 31 qantary. Sahnagha qoyylghan alghashqy piesa dep birde M.Áuezovting «Enlik-Kebegi», birde Q.Kemengerúlynyng «Altyn saqinasy» aitylady.

Osy orayda Alash múrasyn arhiv qújattaryna, tarihy derekterge, búljymas dәiekterge sýienip jýieli zerttep jýrgen belgili ghalym Dihan Qamzabekúly biz sóz etken taqyrypty jiti qaraghanyn aitqymyz keledi. «Memleket teatrynyng tughan kýni» atty zertteuinde ghalym bylay dep kórsetedi: «Enbekshi qazaq» gazetining 1926 jyly qantar aiyndaghy birneshe sanynyng birinshi betinde basylghan habarlandyru teksi tómendegidey: «Ghinuardyng 13-i kýni keshki saghat 6-da Memlekettik últ teatrynyng ashylu merekesi bolady. Teatr әrtisteri Kemengerúlynyng «Altyn saqinasyn» oinaydy. Onyng sonynan – konsert, demalys uaqyttarynda orkestr oinap túrady. Teatr diyrektory Dinshe» (D.Qamzabekúly. Ruhaniyat. Almaty, «Bilim» baspasy, 1997, 207–208 bb.).

Teatr ashylghan uaqytta Halyq Aghartu komissary (býgingishe Bilim jәne ghylym ministri) bolghan qayratker Smaghúl Saduaqasúly teatrdyng ashylghanyna baylanysty birneshe maqala jazghany shyndyq. Olar «Enbekshi qazaq» gazetinde jariyalandy. Gazetting 1926 jylghy 24 qantarda shyqqan «Altyn saqina oiyny turaly» atty maqalasynda qayratker bylay dep kórsetedi: «Ghinuardyng 13-i kýni Kemengerúlynyng «Altyn saqinasyn» oinady. Konsert bóliminde әn salynyp, kýldirgi taqpaqtar aityldy. Sauyq keshi últ teatrynyng ashyluyna arnaldy» (S.Saduaqasúly. Eki tomdyq shygharmalar jinaghy. 1-tom. Almaty, «Alash» baspasy, 2003,  270-b.).

Osy keltirilgen tarihy derek kózderi Qazaqtyng Memlekettik últ teatrynyng ashylghan kýni men onyng sahnasyna qoyylghan alghashqy resmy oiyny turaly shyndyqty ashady. Bizding aitpaghymyz: Qazaqtyng Memlekettik últ teatry el astanasy bolghan Qyzylorda qalasynda 1926 jyldyng 13 qantarynda Qoshke Kemengerúlynyng «Altyn saqina» dramasymen ashyldy. Teatrdy úiymdastyrghan Smaghúl Saduaqasúly, teatrdyng túnghysh diyrektory bolghan Dinshe Ádilúly, onyng resmy ashyluynda oinalghan alghashqy qoyylym avtory Qoshke Kemengerúly qughyn-sýrginge úshyraghan son, olardyng esimderi kóp uaqyt teatr tarihynan óshirildi. Kenestik kezende jazylyp qalghan eski derek әli kýnge deyin jóndelmey keledi.

Biz búl jerde úly jazushy Múhtar Áuezovting teatr ónerining tarihyndaghy ornyn esh tómendetpeymiz. Qazaq teatrynyn, qazaq dramaturgiyasynyng qalyptasuyna, damyp órkendeuine Múhtar Áuezov úly enbek sinirdi. Biz tek shyndyqtyng aitylghanyn qalaymyz. Bile bilsek, Múhtar, Qoshke, Smaghúldar – niyettes, qalamdas, dos bolghan adamdar. Olar da aqiqattyng búrmalanbaghanyn tiler edi dep bilemiz. 1927 jyly jaryq kórgen «Ádebiyet tarihy» kitabynda M.Áuezov: «Tarihtyng dәl suretimen tolyghyraq tanysamyn degen kisi bolsa… Qoshmúhambet Kemengerúlynyng «Qazaq tarihynan» enbegin qarap ótsin deymiz»,- dep jazady (M.Áuezov. Ádebiyet tarihy. Almaty, «Ana tili» baspasy, 1991, 143-b.).

Qoshke men Múhtar – jiyrmasynshy jyldary Tashkent qalasynda Orta Aziya memlekettik uniyversiytetining aspiranturasynda qatar oqyghan Alashtyng ardaqty azamattary. Olar – 1930 jyly birge tútqyndalyp, abaqtynyng azabyn birge tartqan jandar. 1937 jyly repressiya qúrbanyna ainalghan Qoshke Kemengerúlyn shygharmashylyq túrghydan aqtau Qazaq eli tәuelsizdigin alghannan keyin ghana mýmkin boldy.

«Qazaq baspasózining qatesin kórse, Europa әielderi bala tastar edi. «Tilmashtaghy» baspanyng qatesin kórip, Qyr balasyna qol qoydym»,- dep jazghan edi Qoshke Kemengerúly. Arada shiyrek ghasyr ótse de, qazaqtyng baspasózinde, qazaqtyng últtyq tarihy turaly resmy mekemelerding saytynda qateler әli de bar. Bizdi osy jaghday qynjyltady.

Qayyrbek KEMENGER,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty