SEYTQÚL BABANG AYTQAN AYaNYMEN ÁYTEKE BIYDING MÝRDESIN NEGE IZDEMEDIN, BAQYTJAN?

Bimillahy Rahmany Rahiym.

Ey, Baqytjan, bauyrym! (Familiyasy Manasov bolar).

«Ey» - dep sóz bastaghanyma týsinistikpen qararsyn, Alla taghalam Múhammed (gh.s.s.) payghambargha qúrandy «Ey, qúlym» (Búl sózding shyqqan tegi dúrys bolghan. B.A.), - dep bastap óz ilimin týsirgen ghoy, onyng ýstine jasyng da menen kishi.

Ózine bylay  jalpaq dýniyege jariya etip  Hat jazyp otyrghanym, biylghy jyly Ózbek eli Nauay oblysyna babang Áyteke biyge ziyarat jasaushylar, әsirese sening tuystaryn   kóp bolyp jatyr. Taghy estigenim, atalynghan  oblystyng әkimi Normat Túrsynov Áytekening 380 jyldyghyna baylanysty Syr ónirindegi jerlesterin arnayy shaqyryp, qaladaghy Farhot mәdeniyet ýiinde saltanatty jiyn ótkizip, as ta beripti. Bәri jaqsy...

Mening aitpaghym, esinde bolar, osydan on-onbes jyl búryn bes adam, biz de Ayteke biyge ziarat jasap qayttyq qoy. Sonda qaytar jolda mingen kóligimizdi toqtatyp,  Áytekening babasy (Sening de) Seytqúldyng ózine kýnirenip aitqan ayany esinde bolar? Sol jerde baban, kókten  ayan ashyq týser kýnnen biz bir kýn keshigip jetkenimizdi, sening sol sapardan búryn eki ayaghyng sal bolyp, eki-ýsh  jyl ornynnan túra  almay jatyp qalghanynda alghashqy әieling bir úlynmen seni tastap ketkenin, sodan aruaqtar qoldap ayaghyna túrghan son, әulie Mәshhr Jýsipting úrpaghyna  ýilenip eki perzetti bolghanyndy, taghy da ýsh ailyq úrpaghyn  ómirge kele jatqanyn sýiinshiledi. Sen tolqyp kózine jas aldyn. Seyitqúl meshiti ishindegi biz kórgen; «Búl jerde  Áyteke jerlengen»- degen jazuy bar tas belginin  jalghandyghyn da aitty. (Kezinde solay tapsyrys bolghan shyghar. B.A.). Ayan aitqan aduyn sózdi babang sol jerde qazaqtyng ýsh biyinin  ruhy da birge kelip túrghanyn, eki by bólek, Áyteke ózining janynda túrghanyn, búl túrys olardyng ómirining songhy kezindegi kórinisi ekenin aityp, sózining sonynda ózine bylay dep edi. Sol sózi mening dybys jazatyn diktafonyma «Seytqúl babanyng Baqytjangha aitqan ayany» dep jazylyp qalypty.

«...Myna túrghan Baybek úly Ayteke, búl da mening úrpaghym. Aqshahannyng Baybek balasynyng balasy. Qazirgi anyzgha ainalghan adamdaryng myna túrghan ýsh bi, ýsheui de qazirgi kezde anyzgha ainalyp otyr. Úly jýzding bii Qarlyghash by ol Tóle bi. Orta jýzding bii Qazbek, Qazbekting jatqan jeri Yәssauiyde. Ony jatqan jerinen shygharyp tastady. Ár babany óz retimen aityp keteyin, Úly jýz ata balasy, orta jýz agha balasy, kishi jýz ini balasy. Bәri bir ainalyp kelgende bir atanyng balasy, Adamnyng úrpaghy.

Tóle biyding joly ýlken bolghanmen, jasy Aytekeden kóp kishi. Jatqan jeri qazirgi Tashkent. Jaugershilik kezinde, eldi jau shapqanda, әr atqarylar júmys osy ýsh biyding aqyldasqan sheshimi eskeriletin.  Ábilqayyr hannyng túsynda ýsh by de bolghan. Ýsh by tórelikteri birinen biri asyp týsken. Biyding sózi elge qazirgi senderding qoldanystaghy zandarynday bolghan. Búlar «Jeti jarghyny» shygharugha qatysqan. Tóle biydey tóre joq, tóreligin aitqan, qaz dasuysty Qazbek by eki jaqty mәmlege keltirgen, ot auyzdy, oraq tildi Áyteke by sheshimin aitqan. Ýsheui ortaq sheshimge kelgendshe bir birinen asyp ketpegen. Ýsheui bir bauyrday, aghaly inidey bir sózge toqtap, birigip ortaq bir sheshim shygharghan.  Áyteke by 73 jasynda qaytqan. Onyng jatqan jeri Samarqan qalasynan 100 shaqyrym jerde. «Seytqúl babanyng qasynda jatyr»- dep qazir anyz bolyp ketti. Onyng janazasyn shygharghan adam joq. 1648 jyly tuylghan.  Dýniyege kelgen jeri Qyz biybi degen auyl. Hannyng túqymy bolghandyqtan erkin ósken. Atasynan әskery aila tәsilderdi erte ýirengen. Diny bilim alghan, 18 jasynda el aldyna kelgen. Kishi jýzding ru taypalarynyng basyn qosyp sol kezde-aq by atanghan. At baptaghan, jylqy malyn jaqsy kórgen.

Qazir Áyteke jatqan jerde eski qorym bar, kirpishten tórt qúlaq etip kóterilgen, eski kirpishpen kýmbezi kóterilgen. Biraq ol Áytekege qoyylghan emes, Áytekening basynda aghash taqtay bar. Ol da bolar bolmas kórinedi. Taqtay. Aghash belgi. Ol ózi Ámir Temirdi pir tútqan, Piri ýnemi ayan bergen, soghan ziyarat etken. Jaugha qarsy kýreste әrdayym qolbasshy bolghan Áytekege  әr rudan, әr jýzden by saylap jatqan kezde sol Ámir Temir ayan bergen; «Sening ornyng qorghaushylyq emes, sening ornyng tórelik»- dep aitqan. Sodan babalaryng hannyng kenesshisi bolghan. Han sarayyndaghylar «Búl bizden asyp ketedi, hanyng ornyna osy han bolady»- dep ishtarlyq tanytyp shayyna u salghan. Sodan «Han sarayynda it qorlyqpen ólgenshe elge jeteyin»- dep Áyteke by han sarayynan renishpen attanghan. «Ólsem pirim Ámir Temirding qasyna jetip óleyin»- dep óler aldynda jalghyz jol jýrip ketken. Sol jolda auyruy kýsheyip jýregi toqtaghan...

Sol kezde úrpaqtary sýiegin tappaghan son, keyingi úrpaqtary; «El júrtqa kýlki bolmasyn»- dep; «babasy Seyitqúldyng ayaghyna qoyyldy»- degen sóz jibergen.  Kezinde moladan qazyp alyp teksertkenderi Áyteke biyding bas sýiegi emes, alghan sýiekteri Seytqúl babasynyn, menin  Maylybas atty kenesshimning sýiegin aldy. Sender kórgen Ýlken qorymda jatqandardyng kóbisi babannyng nókerleri. Alla nәsip etse, Alladan  úryqsat jetse, jol ashsaq,  babannyng basyn kóteru, izdep tabu, úrpaqqa amanat bolghan. Baqytjan, balam, sol úrpaq ishinen taraghan túyaqtarymyzdyng biri ózinsin. On jyl izdep kýtken armandaryn, tilegen dúghalaryng qabyl bolyp, endi shyn babalarynnyng sýiegin tabugha Alla nәsip etsin. Tauyp janazasyn shygharyndar...

Búl ýlken bir jatqan sheshire, ony halyq auzynan estiytindey adam qalghan joq. Búl derek Abullahap ibn Farabi, sonyng qol jazbalarynda anyq jazylghan, Farabidyng enbekterinde. Núr atada bir zyndan bar, sonda parsy tilinde jazylghan terige oralghan ýsh kitap bar, eski júqa kitap. Elge jau shapqanda elding jaudan jasyrynghan ýngiri bar, olar sol ýngirdi qalqalaghan. Kitap keyingi úrpaqqa ósiyet retinde tyghylyp qaldyrylghan. Odan da bólek ol kitaptyng qasynda qúran kitaptary da bar qoyma. Sol jerde otyryp shamnyng jaryghymen ibn Faraby kitabyn jazghan.  Alla nәsip etse, basymyzgha endigi kelgende ayanmenen ózine jol kórsetiledi. Búl shyndyqtyng beti ashylatyn uaqyt keldi.  Ol jerde Tóle men Qazbekke qatysty da derekter bar. Ózing qazir estigen ayan, 73 - degen dauys perishte dauysy. Qyoghyzdyng Sasyq biyining aulynda ótken toyda Ayteke de bolghan. Sol toygha da Ayteke baryp qatysqan. Han sarayynan «at qúiryghyn kestim»- dep ketkennen keyin on jyl kóleminde qasiyetti biyler ústanghan tylsym dәnimen alystan habar alyp otyrghanymen ol eshkimmen kezdespegen. Qalmaqtar úly jýzdi qyrghanda ol Tóle biyding jer qúshaqtap zarlaghan ashy dausyn estigen. Tóle biydey haziretke habarlaspauy ol kezde ol Aytekeden kóp uaqyt habar ýzgen. Senderding Jonghar basqynshylyghy kezindegi aityp jýrgen derekterin  ol bergilerding qosyp jazghan derekteri.

Ayteke Kýltóbedegi jiylysta bolghan, sol kezde  bir toqtamgha kele almay, ýsh by hangha jalpaqtap  aqyry Tәukeni han saylaydy. Sodan bastap «Sózge tolyq qúlaq aspady» -dep Áyteke búlardan qol ýze bastaghan. «Bilgish bolsandar nege sóz talastyrasyndar, osy uaqytqa deyin bir toqtamgha kele almay»- degen sóz aitqan. Osy sózdi keyingiler әr qaysysy jan jaqqa tartyp, halyqty shatastyruda. Jiynda Áz Tәuke hannyng «Jeti jarghysy» qabyldanghan. Sol kezde Pirlik te, pir de saylanghan. Mýsirәli Áytekening aituymen saylanyp ketkennen keyin, ýsh jýzding piri atanghan Mýsirәlige de «Kishi jýz Áytekening adamy»- dep baqtalastyq bolyp,  sózge kelise almay, han sarayynda bolghan bir mәjiliste Aytekening aitqan  sózin sóz qylmay, pikirin tyndamay, baqtalastary hangha aitqan sózdi basqasha jetkizip, handy qarsy qoyghan. Ýsh jýzdi biriguge shaqyrghan sóz hangha dúrys jetpegen. Sol kezden baqtalastyq bastalghan. Osylaysha basy birikpeytin qazaqtardy  jongharlar  onay jendi. Áyteke  ol kezde kómek qolyn bergen joq. Qazaq bosqa qyrylyp qaldy...».

Osy estigen ayannan son, bizding «qalyp  izdestireyik»- degen sózimizge, elden arnayy  niyetpen shyghuymyz kerektigin aityp, shygharyp salghan. Baqytjan, odan keyin sen baba amanatyn oryndaugha barmaghan siyaqtysyn. Barsang osy kýnge deyin basqa habar bolar edi. Búl sóz ózine ghana aitylghan amanat bolghan son, men de odan әri eshkimge eshtene demedim. Sóitip jýrgende, mine qanshama uaqyt  ótip ketipti.

Búl hatty bizding dinnen qol ýzip ketken baspasóz basshylary «ertek, anyz» dep jaryqqa da shygharmauy mýmin. Olargha әlemning ekinshi ústazy  Ál Faraby babamyzdyng ayan turaly aitqan; «Qala basshysy adamnyng jýregi sekildi manyzdy rol atqaryp, deni sau, yntaly, bilim sýigish, әdiletti jәne  uahiymen ayan alatyn dәrejede bolyp  eki nәrseni  mengeru kerek. Birinshisi - oy tolghau, ekinshisi - ayan alu. Olar Qúdaylyq núrdy alatyn dәrejede boluy kerek. Adamzattyng baqytqa jetui aspan әlemimen baylanysty. Aspan deneleri - qasiyetti, jer betindegi barlyq nәrse - las. Aspan ghibadattyng qúbylasy, uahidyng qaynary  jәne miyghrajdyng bolghan jeri...» («Qayyrymdy qala» »)- degen jazbasyn aldaryna tartyp, sony rastay otyryp osy hatty jazyp otyrghanymdy jetkizemin. Kórip otyrsyzdar, óz babamyz ghúlama әl Faraby ayan qasiyetin qabylday otyryp júmys istep, qúdaylyq núrdy alu dәrejesi turaly qala basshysyna qanday talap qoyyp, ne aityp otyr. Áruaqtar aitar múnday amanatpen sanasatyn kez bolghanmen, myna nәpsi biylegen zamanda, adamdardan әr nәrseni kýtuge bolady ghoy. Alla ólini tirige, tirini ózine baylaghan. Qazaqqa aruaq aitqan ayandy tyndamaugha bolmaydy. Aruaq bolmasa – adam joq. Adam - aruaqtardyng úrpaghy. Adamzattyng Alladan keyingi ústazy - aruaq. Aruaq – bar. Ruh ta – bar. Birinsiz birining tirshiligi kórinbeydi, aruaqsyz ruh qonbaydy. Aruaq kim? Keshegi ómirden ótken babalarymyz.  Aruaq – qoparylyp shyghar adamnyng tamyry. Óli men tirining – tamyry bir. Óli – nәrdi tiriden alady.

Baqytjan, bәlkim búrynghy meken jayynda túryp jatqan da bolarsyn, biraq súrastyryp izdep jatpadym,  búlay jalghangha jariya etip Hat jazuym, sening mýmkindiging bolmay jatsa, basqa janashyr úrpaqtary shyghar degenim ghoy...

Sәlemmen, aghang Baqtybay Aynabekov

Abai.kz