Dýisenbi, 16 Qyrkýiek 2024
Bilgenge marjan 2911 8 pikir 1 Tamyz, 2024 saghat 14:20

Kóktoghay qozghalysyn Ospan men Yrysqan bastaghan joq...

Kollaj: Abai.kz

Ghazez Aqytúly 1924 jyly 18-sәuirde Kóktoghay audanynyng Shәkýrti degen jerinde ghúlama aqyn Aqyt Ýlimjiúlynyng otbasynda dýniyege kelgen. 1937 jyldan 1938 jylgha deyin Aqyt qajydan diny sauat alyp, 1946 jylgha deyin ózdiginen qúlshyna ýirenuding arqasynda ghylymy jaqtan tolyq orta mektep dәrejesine, al diny jaqtan joghary maghlúmatqa ie bolady. Gh.Aqytúly 1938 jyldan 1950 jylgha deyin auylda bala oqytyp, 1950 jyldan 1958 jylgha deyin Kóktoghay audandyq Mәdeniyet – oqu-aghartu bólimining basshylyq mindetin atqarady. 1981 jyldan 1994 jylgha deyin Kóktoghay audany Sayasy maslihattyng orynbasar tóraghasy bolyp istegen. 1994 jyly zeynet demalysyna shyqqan.

Túsau keser ólenderi esepteletin «Qamaldy búzghan qayratty er», «Esil er turaly jyr» qatarly ólenderi 1940 jyldary jazylsa da baspa betin kórmey, tek «Keshe kemdik, býgin tendik» degen óleni 1951 jyly, «Til jazu ghylymy jiynynyng qararyn qorghayyq» degen maqalasy 1955 jyly qatysty basylymdarda jaryq kóredi. Qalamger sodan bylayghy jerde poeziya, ghylymy zertteu, audarma salalarynda tynbay enbektenedi. Onyng «Saltanat» atty kólemdi tarihy dastan jәne «Án terbegen jýrek», «Eski kóz» qatarly jýzge tarta ólen, tolghauy jariyalaghan. Aqynnyng «Sarqyt» atty jinaghy 2001 jyly Ile halyq baspasynan jaryq kóredi.

Ádeby jasampazdyqpen qosa ghylymi, tarih zertteu isterine de belsene aralasqan qalamger «Arab tili men qazaq tilining ara qatnasy turaly», «Otbasynan bastalyp ortagha keneygen Abay mektebi», «Úmytpaymyz seni Asagha», «Ákem Aqytqa qatysty derektemeler» qatarly on neshe ghylymy maqalasy men estelik, estemelerin jazyp jariyalaghan. «Aqyt Ýlimjiúly» atty tarihy essesi 2000 jyly Beyjindegi Últtar baspasy jaghynan arnauly kitap bolyp basylyp shyghady. Kórnekti diny qayratker bolu salauatymen ertede-aq diny qaghidalargha, dindegi ghylymy negizderge erekshe den qoyghan qalamger inisi Maqash Aqytúlymen birlesip «Qúran kәrimdi» audarady. Ghazez Aqytúly 2012 jyly 12-mausymda 90 jasynda ómirden ozghan.

Býgin sizderding nazarlarynyzgha úsynyp otyrghan Ghazez Aqytúlynyng «Kóktoghay qozghalysy turaly» maqalasy, Qytay Sayasy maslihat kenesi Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq komiytetining tarihy matrial zertteu komiyteti shygharatyn «Ile tarihy materialdar» (ishki jaqta taratylatyn) jurnalda (.№3, 1987 j. 70-betten, 96-betke deyin) jariyalanghan eken. Maqalada aitylghan keybir tarihy derekterge sýiene otyryp, biz maqalanyng taqyrybyn jogharghyday ózgertip qoydyq.

Kóktoghay qozghalysy turaly

Bayqasang tarih – múqiyt, ómir – tolqyn,
Tarihtyng qazynasy sonsha mol tym.
Jónkilip tolqyn bolyp ómir aqsa,
Úrlanyp keter birge jyl, ai, kýn, týn.

Kirispe

1. Búl materialdy bastan-ayaq osy ortada bolghandyghymnan kórgen-bilgenderim negizinde, basy qasynda bolmaghan aqualdardy naq kórgen-bilgenderden úghysu (úghysqandarym onshalyqty kóp emes) negizinde, dәl tabighy qalpy boyynsha jazyp otyrmyn. Óitkeni, búl tarihy is. Tarih shyndyqty negiz etedi, romantikalaudy, óndeudi, týs berudi kótermeydi. Sondyqtan, bolymysty uaqyt, oryn, adam faktileri boyynsha ortagha qoymaqpyn.

2. 1940 jylghy Kóktoghay qozghalysy turaly el auzynda týrlishe anyz bar. Bireuler ony "bandylyq әreket" dese, endi bireuler "tónkeristik qimyl" desedi. Bir qozghalysy bireuler Esimqan bastaghan dese, bireuler Yrysqan bastaghan deydi. Ospan bastaghan deytinder de bar. Sondyqtan, osy qozghalystyng tarihy barysymen egdey-tegjeyli tanysu kerek dep oilaymyn әri osy mәselege toqtalamyn.

3. Búl jazghandarym qozghalystyng syrtqy kólemine jasaghan sholu ghana, naqty aiqastargha, jeke adamdardyng erlik, erekshelikterine bir-birlep toqtala almadym. Toqtalugha da qabiletim tómen, ómirim shekti, iygergen materialdarym tym tapshy. Solayda, búl jazghandarym qozghalystyq jalpy auqymynan birshama qúndy derekter beredi dep senemin. Men búl materialdy tómendegi toghyz taqyrypqa bólip jazdym.

Gh.Aqytúlynyng maqalasy jariyalanghan «Ile tarihy materialdary» juralynyng (№3, 1987 j.) múqabasy.

Qozghalys aldyndaghy qoghamdyq jaghday

Shynynda Jin Shuryn ýkimeti qúlaghannan keyin, 1933 jyly Shyng Shysay biylik basynda otyrdy. "Qoy terisin jamylghan qasqyr" – Shyng Shysay alghashynda óz tabighatyn býrkemelep, birshama jaqsy ister istedi. Aytayyq, birde-bir ghylymy mektebi joq az últtargha alghashqy adymda jappay bastauysh mektep ashtyryp, az últtardyng oqu-aghartu isine mәn berdi. Az últtardyng orta, joghary mektepterge oqushy jiberip tәrbiyeletti. Ýrimjide, Ilede, Qashqarda orta dәrejeli mektepter ashtyrdy. Az últtardyng (úighyr, qazaq, qyrghyz, monghol) mәdeni, aghartu úiymdaryn úiymdastyrtty. Ile – Ýrimji, Qashqar – Ýrimji tas joldaryn salghyzdy. Osy kezde Shynjandaghy az últ ziyalylary bolashaqtan ýmit kýtip, mәdeni, aghartu isterin damytugha kýsh sala úmtylady. Sol kezdegi últ qamyn oilaytyn osynday ziyalylardyng Altaydaghy kórinekti ókili, Shәripqan Jenisqanúly Kógedayev edi.

Biraq, keyingi kezde Shyng Shysay ózining ejelgi tegin әshkerelep, jyrtqyshtyq tabighighatyna basyp, Shynjandaghy az últ halyqtaryna raqymsyz sayasat qoldanady. Az últtardyng kózi ashyq adamdaryn jazyqsyz tútqyndap, nendey bir "Japon jiyangerligining qúiyrshyghy" degen syltaumen at qoyyp, aidar taghyp, olargha jalghan delo túrghyzdy. Ol kezde az últ halyqtary Japon jiyangerligining ne ekenin de bilmeushi edi. Jendettigi qozghan Shyng Shysay aqyrynda az últtardyng kóptegen ziyalylary men bedeldilerin qoysha kógendep, týieshe matap, olardyng auzynda maqta tyghyp, daghargha salyp, auzyn buyp tiridey kómu, úra qazdyryp, úragha iyterip týsirip kómip tastau, tokke ústau, úryp-soghu qatarly jantýrshigerlik, fashistik tәsilmen azaptap óltirtti. El ishindegi qaru-jaraqty qiday sypyrtyp alghanmen qoymay, qúral-jaraqty adaqtau syltauymen halyqty qan qaqsatty. Qúral joq degen adam jazaly bolyp qolgha alyndy. Sondyqtan, búl tanerteng bar adamnyng keshki ómirine, keshqúrym bar adamnyng ertengi ómirine kózi jetpeytin, bir shyny sudy da kýrsinusiz ishe almaytyn, dýbir shyqsa ýreyi úshatyn, jan bitkenning bir ayaghy jerde, bir ayaghy kórde túratyn mýshkil kezi edi. Búl kez fontansha atylghaly túrghan Kóktoghay qozghalysyna jýkti bolatyn. Demek, Shyng Shysaydyng terrorlyq sayasatyna qarsy sharalar kóterilisting tolghaghy da pysyp jetilgen-di.

Qozghalys tuyludaghy naqty sebepter jәne qozghalystyng bastalu jaghdayy

1. 1938 jyly Shyng Shysay eng aldymen Altaydan Mәnkey Mәmiyúly, Qalel Bitimishúly, Shabdan Ábdikerimúly, Kәrim, Sәlim, Qambar siyaqty últ bedeldilerin ústady. 1939 jyly kýzde Ýrimjidegi monghol, qazaq, qyrghyz qúryltayyna shaqyrghan bolyp býkil Altaydaghy el basshylaryn ústady. Búl aityluda "qúryltay" delingenimen, is jýzinde adam ústaugha qúrylghan tor boldy. 1939 jyly 11-ayda osy "qúryltaygha" bara almay qalghan Shingil audanynyndaghy ru biliktilerinen Bayanbay, Bayqadam, Dónen, Bókeyqan, Saqsaybay, Jaqsybay qatarly adamdar ýilerinen ústap әketildi. Osyghan deyin Kóktoghay men Shingildegi kókiregin keng kerinegen halyqtyq "yqy demi" ishinde edi.

Osynyng artynan, aldynda Ýrimjige shaqyrylghanda auru jaghdayymen bara almay qalghan 71 jastaghy Aqyt qajy Kóktoghaydyng Shәkýrti degen jerindegi ýiinen, balasy Qalman Kóktoghaygha shaqyrtumen bara jatqan jolynda Qaratýnkeden ústap әketiledi. Aqyt sol kezde el ishinde eng abyroyly adam edi. Aqyt ústalghan kýn júma kýni bolyp, Aqytty ústaugha kelgen әskerler júmalyqqa jinalghan adamdardy meshitke qamap alady. Osy jamaghattyng arasynda Aqytpen qúrdas Aytughan molqy Imanbay degen shal bar edi. Esimqan osy Imanbaydyng balasy bolatyn. Aqyttyng ústalaryn bilgen Imanbay meshittegi adamdardy "Alla deytin jamaghat" dep Aqytty qorghap qalugha bastap, ornynan úshyp túrady. Kópshilik te oryndarynan dýr etip úshyp-úshyp túrady. Osy kezde Qayyp molqy Núrpeyis degen adam "Kópshilik, qolymyzda temirding synyghy da joq. Aq qar, kók múzda bir kisi ýshin qyrylamyz ba?" – dep aiqaylaydy. Búryn býlik kórmegen el synapsha tolqyp baryp taghy toytarylyp qalady. Sonymen, týs aua Aqyt ústalyp, Shәkýrtiden Óndirqaragha (Ýlingir ózenin boylap) qaray alyp jýriledi. Meshitke qamalghan jamaghattan baghanaghy Imanbay shal atyna minip, qúlday shauyp kelip Óndirqaradaghy balasy Esimqangha (Esimqan Aytughan molqynyng ru basshysy bolatyn) jәne ózining sózi ótetin adamdargha habarlaydy. Nәtiyjede Esimqan bastaghan 60 day adam Aqytty alyp qalu ýshin týnimen qamdanady. Eset molqy Shәty degen shal: "Bir kisi ýshin qys ishinde el qyrylar, toqtandar", – dep basu aitady. Bastan kóp is ótpegen momyn el, biri ary tartsa, biri beri tartyp, týitkilsip qalady. Osy kezde "býlik" tudyru maqsatynda bolyp jýrgen Esimqan bastaghan 60 day adamnyng tizimdigi tynshylar jaghynan Saqshy mekemesine jәne el ishindegi qaru-jaraq "jiushylar" ýiirmesine mәlimdenip te bolady.

Aqyttyng ústalghanyna 10 kýn ótpey, Kerim degen úighúr jәne Iora degen hanzu (orystan әiel alghandyqtan solay atalghan, hanzusha aty Jushanjyn) saqshylar kelip Aqyttyng 800-den artyq kitabyn, qúranyn jәne jazba ólender jinaghyn músadyralap 3 týiege artyp alyp ketedi. Múnyng artynan Esimqan bastaghan "býlik" josparlaushylar da qolgha alynugha ainalady.

2. Osy jaghdaydy aldyn ala sezgen Esimqan jaudan búryn qimyldap, aldymen sol kezde el ishinen tynshy tәrbiyelep jýrgen Kerim, Jaqyp (búl ekeui Aqytty ústap, ýiin músadyralaugha múryndyq bolghan) degen eki úighúr saqshyny Aytughan molqy ishine singen әri qazaqtan qyz alghan Barat degen úighyrdyng ýiinen ústap alyp, baylap qoyady da, joghary-tómen adam jýrgizbey, jan-jaqqa qatynaytyn "tildi" kesip tastaydy. Sol kýni týnde 20-30 day adam toptap, Zaghobadaghy Eset molqy Oqan degen zәngining ýiine qonyp jatqan Kóktoghay әkimi Shýy Yrlin jәne Ýrimjiden kelgen Juiianjang deytin adam bastaghan 7 adamdyq qyzmet gruppasyndaghylardy 1940 jyly aqpannyng 1-kýni týngi saghat 3 mólsherinde qúr qolmen ústap, óltirip, olardyng qaru-jaraghyn oljagha týsiredi. Búlar kelejatqanda Oqannyng úly Tәbitay men әkimning shabarmany Qamilangha kezigip qalyp, olardy ózderine eriksiz qosyp alady da, Oqannyng esigindegi qabaghan iytin Tәbitaygha ústatyp qoyady. Sóitip, olar ýige kirerde it ýrmey qalady. Jogharydaghy segizining ishinen 18 jastaghy Qyranbay degen qazaq bala ghana tiri qalady. Ólgen altauynan Shýy Yrlin ghana jan myltyqpen bir tal oq shygharady. Ekinshi oqty shygharghansha Qapas Tirkesúly, Ensegen Shaghalaqúly qatarly 2-3 jigit ony bassalyp, tyrp etkizbey baylap alady. Sonyng arasynda syrttan kirgen jigitter ony dalagha sýirep shyghyp óltirip te bolady. Al basqalary tiyittey de qarsylasa almay, ýreylenip ózdikterinen qúlay beredi. "Býlik" tua salysymen Esimqan Shingildegi shaqabay ruynyng basshysy Yrysqangha, molqy ruynan Zәtelbaygha Shaghalaq degen auyl basyn astyrtyn jiberedi, Nýsipbay Medibayúlyn Qarabúlghyndaghy qaraqas ruynyng beldisi Aqtekege attandyrady. Nýsipbay Qarabúlghyngha barysymen Aqtkeni jәne Sәiip Qalelúlyn qolgha alghaly Sarnoghay atty qazaq bastaghan birneshe saqshy da kele qalady. Nýsipbaydan mәn-jaydy úqqan Aqteke, Sәiipter Sarnoghay bastaghan ýsh adamdy sol arada óltirip, Esimqanmen úshtasady. Búl jolghy qimylgha birinshi bolyp qoyan-qoltyq aralasqan Sәiip Qalelúly boldy. Sonymen, "býlik" atanghan búl qozghalys, ilezde-aq múqym Kóktoghay elin sharpidy. Qysylyp túrghan jalpaq el "qyl býldirgesine qas qylmaghanda osynshalyq jauyzdyq istegen Shyng Shysay ýkimeti adamyn óltirip, qúralyn tartyp alghanda ondyrma? Onanda "ne kóru, ne ólu" dep qotaryla qozghaldy. Nәtiyjede Qarabúlghyn, Sartoghay aralyghyndaghy Kótoghay eli, Shingildegi kóp sandy el búl qozghalysqa týgeldey qatnasady.

Demek, Kóktoghayda eng alghash qozghalys bastaghan Ospan da, Yrysqan da emes, tek Esimqan Imanbayúly, qosymsha Aqteke bi. Sondyqtan, Esimqannyng tughan jeri – Óndirqaradaghy el auzynda sol kezde Esimqandy joqtap jazghan keybir joqtaulardan mynanday ýzindiler saqtaluda:

"Qayraty qaytpas bolattay,
Dúshpanyn ketken onaltpay.
Qaruy tasty qaq jarghan,
Halqyna jaudy jolatpay.
Qamaldy búzghan qayran er,
Ajalyng ketti-au oraltbay!
Kóterilis jasadyn,
Bastap shyghyp elindi.
Jer qaptyryp jauyndy,
Shәnnin[1] basy bólindi.

Audandyq ýkimetke, qogham qauipsizdigin saqtau mekemesine jasalghan shabuyl jәne Sýleymen batyr

Kóktoghay әkimi óltirilgen kezde jogharyda aitylghan Kerim, Jaqyptar el ishinen bir qansha úsaq tynshy tәrbiyeleydi. Búl tynshylardyng kóbi basshylary Kerim, Jaqyptar óltirilisimen qozghalysshy halyq jaghynan qolgha týsedi. Soladyng arasynda sherushi ruynan Sýleymen, Áubәkir degen eki adam bolady. Osy aralyqta qozghalghan halyq bir qarargha kelip, qolyna nayza, shoqparyn alyp, partizandyq soghyspen Kóktoghaydaghy audandyq ýkimet pen Qogham qauipsizdik saqtau mekemesin alugha bel baylaydy. Óitkeni búl eki oryn alynsa, birinshiden, audan negizinen azat etiledi, óris keneyedi. Ekinshiden, qolgha týsetin qúral-jaraqtarmen jasaqtar qarulanady. Sonymen, Esimqan, Aqtekeler bastaghan 200 dey partizan aq qar, kók múzdy qys ishinde Kóktoghaygha attanady. Dәl osy kezde "barlyq kýsh Kóktoghay Qogham qauipsizdigin saqtau mekemesinde, men onyng ishki syryna qanyqpyn, sondyqtan partizandy men bastap baramyn" dep talap qoyady qolgha týsken Sýleymen. Biraq, qozghalysshylar (múnan bylayghy jerde tilge jenil bolsyn ýshin halyq jaghy "qozghalysshylar" dep jazylady) ony senip jibere qoymaydy. Nәtiyjede Kóktoghaygha barghan partizandar audandyq ýkimeti alghanymen, birinshiden, onda qaru-jaraq mol, Kóktoghay Qogham qauipsizdigin saqtau mekemesin ala almaydy. Partizandardan Mәuya, Satysh, Qaras Qobdabayúly qúrban bolady. Partizandar Kóktoghaydan sәtsiz oralghanda, Shyng Shysaydyng Shingil men Mongholiya shekarasynda túratyn Yrysbek bastaghan shekara qorghanys atreti (biyanchadýi) qozghalysty túnshyqtyra salmaq bolyp, 200 dey adamymen Búlghyndy qúldap kelip qalady. Qozghalysshylar attaryn janalap olardyng aldynan shyghugha qamdanady. Osy kezde baghanaghy Sýleymen: "Jaugha baryp el kegin alamyn, kýnәmdi juamyn, qoya berinder meni, ólsem shahiyd, óltirsem ghazy bolamyn", – dep túryp alady. Esimqan men Aqteke oghan rúqsat etedi de, bosatyp qoya berip, әreketin syrttay baqylamaq bolady. Sóitip, qozghalysshylar Sartoghaydaghy shaqabay ruynyng tәijisi Nәzirding qystauy manynda, Jaushoqy degen jerde shekara qorghanys atretining 200 ge tarta adamymen aiqasady. Óz talaby boyynsha astyna at, qolyna myltyq berilgen Sýleymen bir qysannan tosyp, әbden tayap kelgende jaudyng 20 neshe adamyn sanap otyryp atyp, jayratyp salady. Aldy oqqa úshqan jau jalt berip qashqanda, "qashqan jaugha qatyn bi" degendey, qozghalysshylar qua soghyp, nayza, shoqparmen jaudyng 50-60 adamyn óltirip, 80 týie jýgin, 50 dey myltyghyn oljagha týsiredi. Osy soghysta Shingil shaqabayynan shyqqan Músa Túryqbayúly da ózining mergendimen kózge týsedi. Sýleymen teginde qysta shanghy minip taudan tiyin atsa, Músa oidan qaraqúiryq, bóken atyp daghdylanghan mergender edi. Osy,joly qozghalysshylar jaghynan Týrkistan Zәmbiúly, Ybyrayqan degen eki jigit oqqa úshyp qúrban bolady da, basqaday úlyqausar shyghyn bolmaydy. Búryn "shpion" atanghan Sýleymen sodan bastap "batyr Sýleymen", Músa "mergen Músa" atanady. Sýleymen bettegen jaqtaghy jau qasqyrtiygen qoyday bolady da qalady. 1940 jylghy ataghy jer jarghan Sýleymen batyr men Músa mergen, mine, osy adamdar.

Gh.Aqytúlynyng «Kóktoghay qozghalysy turaly» maqalasy jurnalghan alghashqy betining sureti.

Shaghanirge, Monshyq, Búlghyn aiqastary, Qaptyq sapary, Terekti Arghyltay arpalysy

Jogharydaghy Sýleymen, Músa bastaghan Sartoghay aiqasynan keyin, el jýregi taghy da erlene týsti. Biraq aq qar, kók múza qatyn-qalash, bala-shaghasymen qozghalghan el barar jer, basar tau taba almay, Ýlingir ózenin órlep, Sartoghaydy, Shaghanirneni, Monshyqty basyp, Búlghyngha deyin kóship barady. Osy kezde Shyng Shysaydyng osyzamanghy qarularmen qarulanghan resimy atty әskeri kóshkin elge ontýstik býiirden kelip aiqasady da túrady. Endi bir jaghynan, olardy aspannan aeroplan kelip pulemetpen, bombymen atqylaydy.

Múnyng birinshisi – Shaghanirge aiqasy. Búl jaudyng aspannan da, jerden de kýshtep kelgen kezi bolatyn, búl kezde jaugha qarsy aqyl qúraytyn Esimqan, Yrysqan, Aqteke siyaqty basshylar qatary qalyptasa bastady. Sýleymen, Músa bastaghan batyrlar bir jaghynan qylp etkenin úshyryp, jaudy bas kótertpey atqylasa, taghy bir jaqtan myltyqsyz partizandar qoldaryna nayza, shoqpar alyp aiqasady. Búl aiqasqa Shyng Shysaydyng beldi әskery aqylshysy – "sary atty Jauken" degen chambas orys qolyna jalanash qylysh alyp qozghalysshylarmen qoyan-qoltyq aralasady. Jasy eluden asqan Qabanbay molqy Núrsal degen shal ony bos moyyn shoqparmen úryp óltirip, astyndaghy atyn, moynyndaghy qúralyn alady. Shyng Shysay jaq onyng atyn atap, aeroplanmen qaghaz tastap, tiri bolsa qaytaryp berudi neshe ret talap etedi. Qozghalysshylar jaqtan aeroplan bombysynan qaza tapqan birer-saran shal-shaqpyt, qatyn, baladan basqa ýlken shyghyn bolmaydy.

Ekinshi – Monshyq aiqasy. Búl joly miday taqyrda aspannan aeroplan, jerden atty jau atqylap, qatyn-balagha tisuge ainalghanda, bir jaqtan mergender taghy da alghashqy әdispen bas kótertpey, atqylap, birjaqtan partizandar qúr qol aiqasady. Sóitip, jaudyng betin qaytaryp, birqansha myltyq, 30-40 ertoqymdy at, birneshe pulemet oljagha týsiredi. Osy jolghy qoyan-qoltyq aiqasta jaugha qarsy shapqan Zәtelbay, Noghaybay, Toghyz, Daghystan qatarly jeti adam oqqa úshyp erlikpen qúrban bolady. Búlar aldynghy retki aiqastarda, jaugha shabuyldauda da, júrshylyqty úiymdastyruda da júrt kózine týskender edi. Sondyqtan olardyng qazasy óz otbasylaryna ghana emes, býkil halyqqa auyr qayghy bolyp sezinedi.

Ýshinshisi – Búlghyn aiqasy jәne Qaptyq sapary. Búl joly jazumen batyl aiqassa da elding aldy syrtqy Mongholiyagha tayap qalady. Syrtqy Mongholiya әsker shygharyp, kele jatqan eldi atqylatady. Sonymen eki jaudyng ortasynda qyspaqta qalghan elding qatyn-balasy jau qolyna týsedi de, azamattar el aldynan qoyylghan órtten qashyp shyghyp, syrtta partizandyq soghys jýrgizdedi. Búlardyng deni (mólsherimen mynday adam) Baltikke, Qaptyqqa shyghyp ketedi. Búlardyng arasynda Esimqan, Aqteke, Yrysqan, Músa mergender bar edi. Sol kezde on jastaghy men de aghalarymmen birge osylardyng ishinde ketken bolatynmyn. Qatyn-balalarmen birge qalghan Tatay Qalymúly, Shaghalaq, Shәti, Ensegen, Mysyrqan, Masayt, Qasen zәngi (Aytughan), Qabdylbaqy, Toqtamúrat qatarlylardy Shyng Shysay ýkimetining adamdary ústap әketedi. Qaqysh zәngi, Shingilbay, Shәker biylerdi Mongholiya qolgha týsiredi. Shәker by naq maydanda qarsylasyp jýrip qúrban bolady. Al, Sýleymen bastaghan sherushi ruynyng jýzdey adamy ózen saghalap, iz jasyryp, Sartoghay, Shәkýrti jaqta qalyp qoyady da, negizgi jau Bәitikke, Qaptyqqa shyqqan kóp sýrdekting sonyna týsip, solardy quyp ketedi. Búl saparda Bәitik jaqqa shyqqandar jaumen qasha jýrip soghysyp, aldy Qaptyqqa deyin barady. Kýndiz aeroplan bombysynan qorghanyp, tau-tasqa tyghylumen bolyp, týnde ghana jol jýruge tura kelgendikten, ekinshi jaqtan at aryp, azyq tausylghandyqtan, ashtyq pen úiqynyn, sharshap-shaldyqqan jayaulyqtyng azabyn birdey mendetip, qozghalysshylar qatty qinalady. Sonymen búlar Esimqan, Yrysqan, Aqtekelerding bastauymen Qaptyqtan Bәitikke qayta oralady. Osynday jaghdayda, syrtqy Mongholiyanyng Qytay shekarasyna ótken 30 day әskeri Jaghyshynshy degen jerde qozghalysshylardyng aldyn tosady. Músa mergen bastaghan birqansha jasaq olardyng aldynan qarsy shyghyp, ot qong, qorshap alyp atqylau jolymen týgeldey qyryp tastaydy. Eng sonynda jasyrynyp qalghan bireui Músany týregelip aiqaylay bergende atyp jiberedi de, ardager Músa sol jerde erlikpen qúrban bolady. Qozghalysshylar Bәitikting kishi Qaraghayty degen sybyzghyday sayynda qalyng jaudyng qamalauynda qalyp, aspannan bir jolda jeti aeroplan kelip bombylaydy. Aqteke bi, Aqanay Aqytúly, Sәiip Qalelúly aeroplan oghynan jaralanady. Eki adam óledi, osynday mýshkil jaghdayda, Esimqan, Yrysqan bastaghan qozghalysshylar aspan men jerden birdey toghysqan qorshaudan sytylyp shyghyp, jaudyng eki aralyqtaghy Dabysyn degen jerdegi kýshti әskery bazasynan kóktey ótip, Armantygha keledi. Marqúm Aqteke dәl osy kýngi joryqta ishtey tiygen oqtyng auyr zardabynan at ýstinde jan ýzedi. Biraq ol jan tәsilim bolghangha deyin qynq etken ýn shygharmaydy. "Týsirip demaldyrayyq pa?" degen adamdargha: "Maghan bola jauda qalmanda, toqtamay tarta berinder" degen bir auyz tilge ghana keledi. Osynday qayratty da qart basshynyng sýiegin jolda qaldyrugha qimaghan qozghalysshylar osynau bir attyng jaly, týiening qomy, qylyshtyng jýzi, nayzanyng úshy degendey jaghdayda, ony Sartoghaydaghy tuystarynyng qabyrstandyghyna әkelip jerleydi. Aqteke by men Músa mergenning ólimi el arqasyna ayazday batady, sonymen Altaygha qaytadan bettegen bosqyndar Sartoghaydan  Shәkýrtige qúldap kelip sol jerde bekinip jatqan Sýleymen tobymen tabysady. Múnda eki kýn tynyghyp jatyp, endi qughynshy jau kelgenshe Altay tauyna shyghyp ketpekshi bolyp, kýni-týnimen jýrip qazirgi Qaratónke auylynyng Terekti kenttine ornalasqan Terekti Arghyltaydyng alqymyna jetedi. Búl jerde Sekpiltay ýstirtine shyghatyn Aghdol degen jalghyz auyz tar say bar edi, múny keybireuler "Shaghdol auzy" dep te atasatyn.

Tórtinshi – Terekti Arghyltay aiqasy. Qozghalysshylar Terekti Arghyltaygha jetisimen Shingil jaghynan Qayyrqyn degen kezensheni asyp, Qarasengirdi bókterley qara nópir jau da kelip qalady. Búryn kórgen qozghalysshylar aldyn ala qarmanyp, jaumen týske deyin aiqasady da, negizinen jaudyng betin qaytarugha ailanghanda, Tónkede bekinip jatqan qalyng jau Terekti bosaghasyndaghy Túrghy-Túrghynyng bәrin alyp bolyp, Qozghalysshylar eki jaqtan kelgen jaudyng ortasynda qalady. Er azamat qan maydanda synalatyn bir kýn boldy. Osy kýni jaugha qarsy oq boratyp, qoyan-qoltyq aralasqan azamattardan Qymbyl Shýkimúly, Núrpeyis, Kәley Shayqiyúly batyrlyqpen qúrban bolady. Dәl osynday ómirmen ólim arasyndaghy qysyltayanda Sýleymen batyr bastaghan bir top adam ózderine qanyq qiyn jamjolmen orta Arghyltaydyng ishine týsip jaudy artynan soghady. Jau kýshi ekige bólinip, eki jaqqa birdey tótep bere almay ózdiginen qashyp týsude mәjbýr bolady. Múny kórgen alghy sheptegiler oraydy qoldan bermey, erlene qua soqqylap, jaudan Abrondy týgeldey bosatyp alady. Sonymen,  100 den artyq jaudy óltirip, 10-15 qúral týsirip, Shoghdoldyng ishin órlep, Sekpiltaygha shyghyp ketedi. Osy aiqasta aqyl jaghynan tiyanaq bolyp, el kózine kóbirek týsken Yrysqan Noghaybayúly boldy. Al, Esimqan osynyng aldynda Ospandy (kópke mәlim Ospan) ertip, birqansha adammen Shәkýrtiden bólinip ketip, Súpty Kýrtini basyp, Qadyraty – Qúigha shyghyp ketti.

Terekti Arghyltay aiqasynyng ertengi kýni aldynghy toptan at izdeymin dep jýrip bólinip qalghan IYbәt Aqytúly men taghy bir joldasy Shyng Shysay әskeri jaghynan qozghalysshylargha ókildikke jiberilgen Núghazy Mәsәliyúly, Qaly Toqtaghanúly, Raushan Qisyqúly siyaqtylarmen kezdesip qalyp, olardyng "tanystyruymyz bar, barsaq jau tiymeydi" degen tiline senip qalyp, Jolshybay qiraysoq bolyp qyrylyp jatqan jaudyng ýstinen týsedi. Ashynghan jaudyng tiri qalghany búlardyng barlyghyn qylyshtap óltirip ketedi. Búlardyng tastan jiylghan qabyrlary qazir Terektining batys jaghyndaghy jazyqtyng ortasynda Tәkil degen eki egiz tóbening bauyrynda "men tarihtyng kuәsi" degendey ýnsiz melshiyip túr.

1940 jylghy Ertis basy jәne Aral aiqastary

Qozghalysshylar deni Yrysqan, Sýleymen basshylyghynda Sekpiltayda bir kýn erulep, at tynyqtyryp. Túrghynnyng basymen Aqbúlaq Kóngeytige shyghady. Búl jerlerding jalpy atauy "Ertis basy" dep atalady. Shyng Shysaydyng negizgi kýshi Kóktoghayda (qazirgi Ken rayonynda) túraqtap túryp, kóbinde osy Ertis basyndaghylarmen alysady. Ertis basyndaghy qozghalysshylar 1940 jyly sәuir, mamyr ailarynyng aralyghynda Shyng Shysaydyng negizgi әskerin Aqbúlaqqa eki ay boyyna órletpey qoyady. Qysang jerden tosyp sanap atu, Túrghyny aldyn ala iyeleu, jaudy ishke kirgizip alyp qyru siyaqty әdistermen jaudy oisyratyp tastaydy, oljagha qyruar qaru-jaraq týsiredi. Kóp jaghdayda jaudyng ólikterining sýiegin jiugha da múrsasy kelmeydi. Jaugha soqqy berude Sýleymen eng birinshi bolyp kózge týsedi. Jaudyng aldynan Sýleymen ketipti dese, qalghandary alansyz bolatyn jaghday qalyptasady. Úiymdastyru jaghynda Yrysqan erekshe kýsh shygharady. Sherushi Kәdirbay oghan aqylshy bolady.

Al, Aral jaqtaghy Esimqan, Ospandar Kóktoghay Sarsýmbe (qazirgi Altay qalasy) aralyghyndaghy qatynas joldy ýzip tastaydy. Ospan bastaghan bir top qozghalanshy bir rette jaudyng 90 týie azyq-týligin, birtalay qaru-jaraghyn oljagha týsiredi de, Ospannyng batyr ataghy sodan tartyp shygha bastaydy. Sonymen Esqan, Ospan basshylyghyndaghylar Araldaghy aiqasqa qatnaspaghan, qaraqasty negiz etken, Zeynel ýkirday bastaghan qosyndy ózine qosyp alyp, kýsheye týsedi. Mamyr aiynda Ertis basyndaghylar Araldaghylargha kelip qosylyp, Kóktoghay shúnqyrynda Shyng Shysay jaqtyng qolynda qalghan qatyn-balany qútqarugha kirisedi[2]. Kýsh toptap, jaumen jaz boyy aiqasady.

Jaudy Quidyng kóktúmsyghyna shygharmay qoyady. Jau taugha órlese boldy auzy-múrny qan bolyp, keminde 50-60 adamnan, 30-40 qúralynan airylyp, shúnqyrgha domalap týsetin jaghdaygha tap bolady. Osy kezde Sýleymen, Ospandargha tyghyz sәikesip, jaugha jayrata soqqy beretin Symaghúl, Seytqazy, Japan, Keles, Qapas, Zeynel, Sәiip, Qaseyin, Samyrqan, Nasiyq qatarly batyrlar qosyny qalyptasa bastaydy. El kónili erlene týsedi, tipti malshylar da baghyp jýrgen malyn tastay salyp soghysqa qashyp kelip qatnasady. Janylmasam Quidyng soltýstik jaq ashasynyng basy bolsa kerek, bizding auylmen sherushi Sharbaqbaydyng auyly qatar qona qalghan, bie baylauly kez. Sýleymen batyr birqansha jigitpen kelip sol auylda týstenip otyr degendi esty sala, atymdy erttep minip, sol auylgha men de tarttym. Sýleymen sәlemimdi alysymen-aq meni shaqyryp alyp, óz jaghyna otyrghyzyp, "Molda bala, býgin bizge qajy atannyng (Aqyt aqyndy aitpaqshy) qisalaryn aityp ber, jau-jashylyqta kónilimiz bir kóterilip qalsyn", – dedi. Men jatqa bilushi edim, ne aitarymdy bile almay qysylyp túrghanymda ýy syrtynan, "Oybay! Auyldyng shetin jau shauyp qaldy!" degen dauys estildi. Qolynda nayzaly, myltyghy bar Sýleymen ýiden qoyansha yty jóneldi. Men atyma minip auylgha qaray jóneldim. Qarasam, qúldilata shapqan Sýleymenning qarasy ýzilip bolypty, men ýige jetkenshe myltyq dausy bes ret "tars, tars" ete týsti. Artynan "Múhammet, Múhammet!.." degen úran jauyp ketti. Bayqasam, jannyng bәri qúlday shauyp barady eken. Solarmen ilese qúldap kelsem, Sýleymen auyldyng ayaq jaghyndaghy bir kishkene tóbeshikte otyrypty. Ayaq jaghynda jaudyng ýsh adamy jayrap jatyr. Aldy oqqa úshqan son, jau qayta qashqan eken. Biz qasyna bara bere basynda kýlaparasy, moynynda aq shyty bar, júpyny kiyingen Sýleymen aqboz atpen qashqan jaudy qúldilata qua jóneldi. Sóitsek, sol kýni bir qarauyldyng adamy úiyqtap qalypty da, jau ayaq jaqtaghy bir auylgha basyp kelip, basqalargha ilesip qasha almay qalghan, eki kózi kórmeytin Botajan degen kempirdi óltirip, sonan endi órlegen eken. Mening kózim Sýleymenning qimyl-әreketi saghymday kórinip ketti. Sóitip, osy jazda kelgen jaudyng qúty qashyp, kóbi qyrylyp tyndy. Qozghalysshylardan Nasiyq, Erghazy, Aqatay (Symaghúl batyrdyng inisi) qatarly adamdar qúrban bolghannan tys, el ýlken shyghynnan aman boldy.

1940 jylghy Kóktoghay bitimi

1940 jyly jazda Shyng Shysaydyng negizgi kýshi kýiredi. Kóterilisti әskery kýshpen toqtata almay amalsyz qalghan Shyng Shysay endi júmsaq tәsilge basyp, bitip arqyly tynyshtandyrudy oilastyrdy. Sóitip, ol qolgha alynghan basshylardan Búqat Beysini, Janymqan qajyny, Raqat Qalelúlyn qaynatasy Shu Zúnjúngha qosyp Kóktoghaygha jiberedi. Shu Zúnjúng (Shu tiynjang dep te atalady) ózi Kóktoghayda qalyp, Búqat, Raqattardy Araldaghy qozghalysshylargha ókil etip jiberedi, sonday-aq "ótkendegi iske keshirim, qanday talap bolsa da oryndalady. Endi tynyshtyqpen baghynsa ghana bolghany" degen ýndeu shygharady. Búl qozghalysshylardyng jazday Altay tauyn saghalap jan baghyp, endi aq qar, kók múzda qatyn-balasymen jýrip jan baghuy, jaumen aiqasuy qiyngha soghyp bara jatqan kezi edi. Sondyqtan, Esimqan, Yrysqan qatarly basshylar kópshilikpen aqyldasyp, tómengi talaptardy (esimde qalghandary) oryndau shartymen bitim jasasbaq bolady:

  1. Aqyt qajy, Qalel bastaghan tútqyndaghy adamdardyng birin qaldyrmay qaytaru.
  2. Ótkengisin quzastyrmaugha tolyq kepildik etu.
  3. Qoldaghy qaru-jaraq halyqtyng ózinde bolu.
  4. Aldaghy qysta azyq-týlik, kiyim-keshek mәselesine ýkimet qamqorlyq etu.
  5. Aqyt qajynyng búlanghan diny kitaptaryn týgeldey qaytaru t.b.

Osy talaptar Shu Zúnjúng arqyly Shyng Shysaygha jetkizilgen son, Shyng Shysaydyng bekituimen 1940 jyly qyrkýiek aiynda bitimge qol qoyylady da, qaru-jaraq qana jartylay tapsyryp alynatyn bolady. Nәtiyjede qoldaghy adamdardan Qalel, Qalman, Nәzir, Shәrip qatarly tiri qalghan Kóktoghay, Shingil adamdary, Aqyt qajynyng búlanyp ketken 816 kitaby qaytarylyp beriledi de, basshylaryna birden ghana qúral qaldyryp, basqasy týgeldey jinalyp alynady. Osy jolghy bitimde qyzmet kórsetken delinip Búqat Altay әkimshilik mekemesining basshysy, Janymqan onyng orynbasary, Raqat Kóktoghay audany әkimining orynbasary, Kóksegen Shingil audany әkimining orynbasary, Kәdirbay Kóktoghay audandyq Qogham qauipsizdigin qorghau mekemesining basshysy (duchasy), Qayym Shingil audandyq Qogham qauipsizdigin qorghau mekemesining basshysy bolyp saylanady. Aqyt qajy, Bayanbay, Bayqadam, Dónen qatarly adamdar densaulyghy onalyp, auruhanadan shyqqan song qaytyp keledi dep úqtyrady. Biraq, búlar kәrilikting jәne týrme azabynyng qyspaghynan sol kezde-aq qaytys bolyp ketedi.

Degenmen, sol kezdegi jaghdaydan qaraghanda, búl kez Shyng Shysaydan ese alghan, bir qysty tynyshtyqpen ótkizgen bir jyl bolady. Yrysqan osy kezde auru bolyp, Shyng Shysay jaqtyng auruhanasynda emdeu ónim bermey (búl turaly halyqta kýmәn bar), osy jyly qysta 37 jasynda qaytys bolady. Sóitip, esengiregen kýnde es bolyp, eli ýshin erlik kórsetken esil er dýniyeden armanda qaytady.

1941 jylghy qozghalys

1941 jyly qys ótip, el jaylaugha qayqayghanda Kóktoghaygha jergilikti halyqtyng razdyghynsyz Bәimúrzy bastaghan Kenes odaghynyng ekspedisiyashylary kelip ornalasyp, asyl tas qaza bastaydy. Taghy bir jaghynan, búrynghy Aqyt bastaghan qoldaghy adamdar qaytarylyp berilmeydi. Osy eki iske narazy bolghan Kóktoghay halqy Qalel, Qalman, Esimqan, Raqat, Shәriylerding bastauymen taghy da qozghalady, jaugha eki ay boyy sileyte soqqy beredi. Jau óligi Quidyng ishinde at kópir bolyp qalady. Jaralylary azyqsyraghanda oqqa úshqan attyng etin jey bastaydy. Biraq, aldynghydan tәjiriybe qorytqan jau barlyq kýshin shoghyrlandyra otyryp dayyndyq kóredi; qozghalysshylar da búrynghyday emes nasattanu, boygha senu qúbylystary tuylady. Dәl osynday kezde, Sýleymen Tarshaty degen jerdegi soghysta oqqa úshyp, qozghalysshylar omyrtqasy opyrylghanday auyr qayghyda qalady. Sonymen júrt arasynda ydyraushylyq tuylyp, Ádilqan, Ábdiraqbandar múqym qaraqasty Shyng Shysaygha baghynu jolyna bastap ketedi de, Qalel, Qalman, Esimqan, Ospan,  Zeynel, Shәriylerding qatyn-balalary jәne  de jau qolynda qalyp, ózderi salt qashyp shyghady. Shyng Shysay qaynatasy Ju Zúnjúndy Altaygha taghy da jiberedi. Jau Zúnjúng Sarsýnbe qalasynda túryp, Sarbúlaqtaghy Qaratas mektebinde әskery shtab qúryp, qashyp shyqqandargha Janymqan qajyny salady. "Bes uaqyt namaz, ýsh uaqyt orazasy" bar qajynyng sary qúrandy keudege úryp túryp eng aldymen Qaleldi sendiredi. Sonymen, Qalel qaytyp barugha bet alghanda Shәrip búghan narazy bolyp, Janymqangha erip kelgen Ádilqangha (búryn baghynyp ketken bi) myltyq ala jýgiredi de, qaraqas pen sherushi arasynda alalyq tuylady. Al, Qalman men Esimqandar bólek ketken Ospangha Qalmannyng inisi Aqanaydy jiberip aqyl salghanda, Ospan ózining baghynbaytyndyghyn jәne basqalardy ózimen birge bolugha zorlamaytyndyghyn bildirip qaytarady. Sonymen aldymen Qalel óz balalary Raqat, Sәiipterdi bastap baghynyp ketedi. Artynan Qalman, Esimqan, Shәriyler de narau bolyp qaytyp barady. Búlar ýilerine barysymen Qaratas mektebindegi aimaqtyq saqshy basshysy Ly Húniyúng (úighyr tilin biletin hanzu) men Janymqandar osy basshylardy jiyngha shaqyryp: "Altaydaghy Shu Zúnjúngha jolyghyp qaytyndar, ol kisi senderdi aiyrym qabyldamaqshy" degen syltaumen qorshaugha alyp, Altaygha alyp ketedi. Sóitip, olardyng bir jaghynan kýsh kórsetui, bir jaghynan aldaghy arqyly Qalel, Qalman, Esimqan, Raqat, Shәri, Zeynel, Qúmar, Boranbay, Qaqysh, Naqyshtay, Ybyrayqan, Kәripbay qatarly 13 adam osy joly qolgha alynady da, baghynbaghan Ospan qasyna Keles, Sýleymen (shaqabay), Zeynel Tirkesúly, Sherziman qatarly birqansha adamdy ertken boyymen Qobynyng qúmyna kirip ketedi.

Ospan bastaghan qozghalys

Ospan Kóktoghay qozghalysyna 1942 jyldan bastap múragerlik etedi. 1942 jyldyng basynan 1943 jyldyng kýzine deyingi bir jarym jyldan astam uaqytta, ol birde 6-7, birde 20 neshe adammen jazda taugha shyghyp, qysta qúmgha kirip, Shyng Shysaydyng "bandy joghaltu armiyasy" delinetin  ýsh polk әskerimen qasha jýrip soghysady, aldyrmaydy. Osy barysta Ospangha eki ret oq tiyip, eki rette de jaraly bolyp sauyghady. 1943 jyly ol ózin qolgha alghaly kelgen eki saqshyny óltiredi. Ospangha qosylghan Sәiip Qalelúly soghysta oqqa úshady. Onyng ýstine 1941 jyly Kenes odaghy men Germaniya soghysy bastalghan son, Shyng Shysay Kenes odaghymen qarym-qatnastyn ýzip, Jang Jiyeshimen (Jankeyshi) barys-kelisin jiyiletuge mәjbýr bolady da, sonyng saldarynan halyqty búrynghyday qysyp ústaudan qalady. Sondyqtan, halyq Ospan bastaghan qozghalysshylardy "bandy búlap ketti" degen syltaumen at-kólik, azyq-týlikpen qamdap otyrady. 1943 jyldyng kýzinde Býrkitbaydyng bastauymen at, azyq izdep shyqqan birneshe adamdy Qústaybolat, Túrdyqan zәngining Dórbiljinde (qazirgi Bәitýnde) Gomindangha ústatyp bergenin bylay qoyghanda, qalghan kóp sandy halyq olardy kómek berip qorghaydy. Qazirgi kópke әigili Býrkitbay әni – Býrkitbaydyng Ánes degen aqyn aghasy (әki kózi kemtar shal) Býrkitbaydyng Túrdyqangha aitqan óleni eken dep maghan myna bir shumaq ólendi aityp bergen edi:

"Atadan tumay ketken Túrdyqan biy,
Búl sózge shydamasang bútyna siy.
Bel beyisi, Mәnkey menen Búqat qayda?
Kórip eng Gomindannan sen qashan syi?!

1943 jyldyng kýzine jetkende, Shyng Shysay Kenes odaghynan mýldem bet búrdy, Kenes odaghynyng Kóktoghaydaghy ekspedisiyalary qualandy. Sondyqtan, Kenes odaghymen tynystas Mongholiya Qamqash degen (Aytughan molqy) qazaqty Ospangha jiberip, Ospangha kómek retinde qaru-jaraq bere bastaydy. Ospan toby sodan bastap kóbeye týsedi. 1943 jyly jeltoqsan aiynda Shyng Shysay Ýrimjidegi Qalmandy, Shәriydi, qazaq oqu-aghartu úiymynyng basshysy Mahmút Shókemәnin degen Shaghanirgedegi әskery bazagha alyp kelip, aldymen Shәry men Mahmútty Ospangha ókildikke jiberedi. Ospan baghynghany sol, Mahmútty Mongholiyagha ótkizip berip, Shәriydi jibermey alyp qalady. Múny kórgen Shyng Shysay ýkimeti Qalmandy Ospangha jibermey, Ýrimjige qaytaryp әketedi. Osy kezde Ospan Shingil men Mongholiya shekarasy – Búlghyndy qystaghan bolatyn. 1944 jyly qysta osy orynda Mongholiya memleketining basshysy Shoybalsynnyng ózi Ospangha kelip betpe-bet kenes aityp, dem berip, kóptegen qúral-jaraq (pulemet, mina siyaqty) jәrdem etkendigi sol mandaghy qazaqtardyng bәrine mәlim. Sodan bastap Ospan atynan jazylghan ýndeulerde "Altay últ azat etu soghysy kenesining basshysy Ospan batyr" dep qol qoyylatyny esimde. Sonda osynday bir úiym qúrylghan mýmkin dep oilaymyn. Ile-shala, Mongholiya bir týnde birneshe tik úshaq soghys aeroplanyn shygharyp, bombanyng astynan alyp, jer betinen Ospangha qarasty Raqym, Kәmel, Qapas, Súlubay, Toqtybay qatarly partizandar atqylap, Shyng Shysaydyng sol kezdegi qaruly kýshi bolghan Shaghanirdegi bazasyn bir kýnde-aq tas-talqan qylady. Sonymen Shyng Shysay armiyasynyng audan qalashyghyndaghylary ghana bolmasa, basqalary týgel kýirep ketedi. Shyng Shysay armiyasy jaghynan Boghdagha aidalyp bara jatqan Shingil elin Toqtybay, Súlubay bastaghan partizandar aiyryp alyp qalady. Al, Kóktoghay eli aidatpastan ózdiginen Ospangha qosylyp ketedi.

1944 jyly Ospan Shingil,  Kóktoghay elin ózine qosyp alghannan syrt, manyzdy audan qalashyqtaryna qorshap shabuyl jasap, aldymen Shingil qalashyghyn bosatyp alyp, onan song Kóktoghay qalashyghyn qorshaugha alady. Osy kezde Ospannyng jәne shaqabay Sýleymenning qatyn-balalary Kóktoghay qalashyghynda myrza qamaqta bolatyn. Shyng Shysay әskeri osy jyly jazda ospannyng 6 balasyn, Sýleymenning әieli Qoytyqty 3 balasymen, kelinimen qosa, 11 adamdy qylyshtap óltiredi. Eng ayanyshty jeri sol, Ospannyng Kәri degen balasyn sheshesining kózinshe 20 metrlik terendiktegi zyndangha tiridey tastaydy. 18 jastaghy qyzy Kәbila men 14 jasar úly Oidollany da kózinshe qylyshtap óltiredi. Ospannyng әieli Memey qylysh sermelisimen maydannan túra qashqan boyy baryp ózenge qoyyp ketedi. Ony kórip túrghan alystaghy qaraushylar sudan qútqaryp alady.

Ospan Kóktoghay qalashyghyna ghana emes, Altaydyng batys audandaryna partizandyq joryq jasaydy. Osy jylghy partizan basshylary Keles, Jylqaydar, Kәmel, Qapas, Núrghojay qatarlylar edi. Kýzde Jylqaydar bastaghan partizandar Qaba, Jemeney elin uaqytsha Kenes odaghyna ótkizedi de Kәmel, Núrghojay bastaghan partizandar Altay. Buyrshyn elin Mongholiya arqyly (bir bólimin Ertisti  órletip) Shingilge kóshirip keledi. Endi bir bólim partizandar qosyny Fukan, Jemsary, Shonjy, Mory qazaqtaryna joryq jasaydy. Sonymen 1944 jyly kýzde Boghda tauynyng qazaqtary da Shingilge kóship kele bastaydy. 1944 jyly jazda Kenes odaghy men Mongholiyadan Ospangha birqansha aqylshy kelgende solardyng ishinde Altay qalasynan 1942 jyly joghalyp ketken Dәlelqan Sýgirbaevte bar edi. Ol Ospannyng orynbasary әri aqylshysy bolyp taghayyndalady. Syrtqy Mongholiyadan da birqansha partizan kómekke keledi. Biraq, barlyq el bir audangha jinalghandyqtan, tómengi audandardan kelgen elding maly qysta jútqa úshyraydy da, maly jútaghan el qys ishinde óz mekenderine jasyryn kóshe bastaydy. Sarbas Jýkeyding eli qayta kóshkende, olardy quyp barghan Kemel batyr men Quanyshbaydy sarbas Ábikey degen adam atyp óltiredi. Ábikey de olardyng qúny ýshin tabanda óltiriledi. Osy qysta Manat bastaghan Buryltoghay partizandary Gomindangha tize býgip ketedi. Desede, 1945 jyly jazda kóterilis qaytadan úlghayady da, Shyng Shysaydyng Kóktoghay qalashyghyndaghy negizgi әskeri qaladan qashugha mәjbýr bolady. Dәlelqan bastaghan partizandar Altay qalashyghyna shabuyl bastaydy. Osy soghysta Symaghúl batyr, Qaseyin, Janbyrbay, Japan qatarly myqty azamattar qúrban bolady.

Nәtiyjede Altaydaghy Ospan, Dәlelqan basshylyghyndaghy qozghalys osy kezde Ileden bastalghan Shyghys Týrkistannyng últtyq tónkerisine úshtasyp, jeniske jetip, Altay bosatyp alynady. Ospan Altay әkimshilik mekemesining basshysy, Dәlelqan onyng orynbasary bolyp belgilenedi. Osydan bastap Dәlelqan últtyq armiyanyng general-mayorlyq mindetin ýstine alady. 1941 jyly qolgha alynyp ketken 13 adamnan qalghan, Shәry bastaghan 6 adam ghana 1944 jyly qaytyp keledi (Qalman týrmeden qashyp shyghady). Basqalarynan Qalel, Esimqan, Raqat, Qúmar, Zeynel, Boranbay qatarly 7 adamdy Shyng Shysay óltiredi.

Maqalanyng songhy betterining sureti.

Ospannyng tónkeriske opasyzdyq jasauy

1944 jyly Jang Jiyeshining qatyny Súng Miling Shynjangha kelip Shyng Shysaydy arbap auystyryp ketip, onyng ornyna U Júnshyn, Súng Shilan bastaghan Gomindang әkimshiligin ornatady. Búl әkimshilik halyqqa Shyng Shysaydan kóri kenirek sayasat qoldanady. Óitkeni halyqty qysyp ústasa Shyghys Týrkistan últtyq tónkerisine qosylyp keteme dep qorqady. 1945 jyly kýzde Shyghys Týrkistan jaq Gomindanmen 11 tarmaqty tynyshtyq bitimin jasady. Saharagha ýirengen adam bolghandyqtan, 1946 jyly Ospan qalada túra almay, Kóktoghay audanynyng Aral degen jerine kóship shyghady. Dәl osy kezde, 1946 jyldyng mausym aiynda Kenes odaghynyng ekspedisiyalary qayta kelip ornalasady. Ospan múnan habarsyz bolady. Onyng ber jaghynda Ospan dinshil bolghandyqtan, Kenes odaghy dindi joghaltady degen tanymgha keledi de, Kenes odaghynan irgesin aulaqqa salu ýshin qamdanady. Ospannyng búl rayyn bayqaghan Dәlelqan 1946 jyly tamyz aiynda qazirgi Kóktoghaydyng Quy degen jerinde Ospanmen ózi kelip kenes ótkizedi. Keneske el basshylary týgel qatnasady. Biraq, Kenes odaghynyng ekspedisiyalaryn qaytarudy basty shart etken Ospan rayynan qaytpaghandyqtan, Dәlelqan general ýmit ýzip Altaygha qaytyp ketedi. Osynyng artynan Ospan, Qanatbay men Qúrmandy Ýrimjidegi Súng Shiylәngha jiberip, Gomindanmen qarym-qatynas ornatady da, Shyghys Týrkistanmen baylanys ýzip, Shyghys Týrkistannyng últtyq armiyasymen soghysady. Ospannyng Gomindang jaqqa ótuine Kóktoghay, Shingil eli ishinen Qalman, Nәzir, Uatqan, Shәriyler narazy bolady, tipti keybir shayqastarda Shyghys Týrkistan armiyasyna bolysady. Sondyqtan, 1948 jyly Ospan Qalmandy Gomidang armiyasyna ústap beredi.

Qorytyp kelgende, Ospannyng birde "on", birde "sol" bolghan opasyzdyghy qogham auqymynyng zor betalysyn ózgerte almady. Al, 1940 jyldan bastalghan Kóktoghay qozghalysynyng ardager basshylary Esimqan, Aqtekeni, Yrysqandy, Qyran batyrlary Sýleymendi, Músany, taghy sol siyaqtylardy júrt auyzgha almay túra almaydy. Últtyq ezgige qarsy túru jolynda ystyq qanyn tókken, bostandyq-tendik alu ýshin ghazez janyn qighan múnday esil erlerding attarynyng izinen, qylyshtarynyng jýzinen, myltyqtarynyng ýninen tughan tyng enbekter bolashaq tarih arhiyvine, tónkeristik mәdeniyet qoymasyna qasterlene qoyylyp, halqymyzdy, әsirese úrpaqtarymyzdy erlik kýreske, otannyng úly birligin qorghaugha tәrbiyeleytin bolady.

[1] Shәnning - shiyanjannyng (әkimnin) degen maghanada.

[2] Qozghalysshylar Kóktoghaydan ketkende Saqshy mekemesining Jau familiyaly basshysy qol astyndaghy Raqysh, Múqametqali, Saqaba, Aytbay, Sydyq, Shәkirghaly qatarly beyuaz on neshe ýilik qazaqty qylyshtap qyryp tastaydy. Sondyqtan qalghan qatyn-bala da soradyng ayaghyn qúshama dep alandaydy.

Ghazez Aqytúly,

"Ile tarihy materialdary" jurnalynan (No3, 1987 j.) kirillge audaryp, dayyndaghan Álimjan ÁShIMÚLY.

Abai.kz

8 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2185