1-suret: Jangeldi Shymshyqov

2-suret: Rasul Júmaly

Últtyq bank býginnen bastap tenge baghamyn búrynghy kórsetkishte ústap túrudan bas tartyp, tengening dollargha shaqqandaghy baghamyn 185 tenge dep belgiledi. Sóitip, Qazaqstan valutasy taghy da ayaq astynan devalivasiyagha úshyrady.

Qyzu talqylanyp jatqan osy mәselege oray sarapshylardyng pikirin bilgen edik.

Jangeldi Shymshyqov, Ekonomika institutynyng Astana qalalyq filalynyng diyrektory:

- Tengening qúnsyzdanuy – Últtyq bankting  satqyndyghy. Óitkeni, osydan bir apta búryn Últtyq bank tóraghasy Kelimbetov jasaghan mәlimdeme de «alandaugha negiz joq» degenge sayatyn pikir aitqan bolatyn. Biz bolsaq, alandaugha negiz bar ekenin búrynnan aityp kelemiz.

Tengening qúnsyzdanuy, birinshiden, bizdegi dollargha degen súranystyng óte joghary boluynan bolyp túr. Al, úsynys az.

Úsynys qaydan keledi?

Dollardyng úsynysy - Shetelge júmys istep jatqan, eksportqa ónim shygharatyn, negizinen shiykizat (múnay-gaz, týrli týsti metal, qara metal) óndiretin óndiris salalarynan keledi. Sol shiykizatty dollargha satamyz, dollar bizge kelip týsedi. Búl – valuta keletin negizgi kóz.

1-suret: Jangeldi Shymshyqov

2-suret: Rasul Júmaly

Últtyq bank býginnen bastap tenge baghamyn búrynghy kórsetkishte ústap túrudan bas tartyp, tengening dollargha shaqqandaghy baghamyn 185 tenge dep belgiledi. Sóitip, Qazaqstan valutasy taghy da ayaq astynan devalivasiyagha úshyrady.

Qyzu talqylanyp jatqan osy mәselege oray sarapshylardyng pikirin bilgen edik.

Jangeldi Shymshyqov, Ekonomika institutynyng Astana qalalyq filalynyng diyrektory:

- Tengening qúnsyzdanuy – Últtyq bankting  satqyndyghy. Óitkeni, osydan bir apta búryn Últtyq bank tóraghasy Kelimbetov jasaghan mәlimdeme de «alandaugha negiz joq» degenge sayatyn pikir aitqan bolatyn. Biz bolsaq, alandaugha negiz bar ekenin búrynnan aityp kelemiz.

Tengening qúnsyzdanuy, birinshiden, bizdegi dollargha degen súranystyng óte joghary boluynan bolyp túr. Al, úsynys az.

Úsynys qaydan keledi?

Dollardyng úsynysy - Shetelge júmys istep jatqan, eksportqa ónim shygharatyn, negizinen shiykizat (múnay-gaz, týrli týsti metal, qara metal) óndiretin óndiris salalarynan keledi. Sol shiykizatty dollargha satamyz, dollar bizge kelip týsedi. Búl – valuta keletin negizgi kóz.

Súranysqa kelsek. Import, yaghni, shetelden tauar satyp alu ýshin bizge dollar kerek. Eger biz shetelden kóp tauar satyp alyp, syrtqa az tauar shygharatyn bolsaq, dollar jetpeydi. Sóitip, dollardyng jetispeushiliginen dollar baghasy kóteriledi.

Dollargha degen súranystyng artuynyng taghy bir sebebi, úrlyqshy, jymysqy biznesmender de. Olar bar aqshalaryn shetelge salmaqshy. Mine, solargha dollar kerek. Olar satyp alady da, ony shetelge audarady. Óitkeni olardyng Otangha degen senimi joq. Aqshalaryn shetelde saqtaghysy keledi. Tengeni mensinbeydi. Múnday biznesmender óte kóp.

Bir qyzyq aitayyn. TMD elderi boyynsha syrttan investisiya tartudan birishi oryndamyz dep maqtandyq qoy. 2003 jyldan bastap eseptegende, 184 mlrd. dollar tikeley investisiya tartsaq, osy eki arada bizding 146 mlrd. dollar aqshamyz shetelge ótip ketken. Ol aqshalar әrtýrli offshorlyq zonalargha, basqa da elderdi aitpaghanda, bir Niyderlandiyanyng ózine 80 mlrd. dollar ketken eken. Adam tanqalady. Ol jaqta qaybir zauyt salyp kórkeytip jatyr deysin, barlyghy úrlyq-qarlyq.Osylaysha dollar ketip jatty, biz mәz bolyp ózgelerden alyp jattyq. Aradaghy balansty saqtay almau – ýkimetting kinәsi. Yaghni, ýkimet óz júmysyn dúrys atqara almady nemese ýkimetting menedjementi júmys istegen joq.

Eger tengening qúnsyzdanuy jalghasa beretin bolsa, onda 2014 jyly jan basyna shaqqandaghy IJÓ-di 14,500 dollargha jetkizemiz degen maqsattardyng bәri aidalada qalady. Sondyqtan búl mәselege ýkimet jauap beru tiyis bolmasa otstavkagha ketui kerek.

Últtyq bank 1 dollardyng tengege shaqqandaghy baghamy 185 tenge (+-3) tenge dep sendirmekshi bolyp otyr ghoy. Al, bizding qolymyzgha jana týsken derekke sýiensek, Almatydaghy valuta aiyrbastau punktterinde 1 dollar – 200-250 tenge deyin kóterilip ketipti.

Taghy bir mәsele – halyqtyng qarjy jýiesine,Ýkimetke degen senimining joqtyghy. 2009 jyly Marchenko bir týnde tengeni qúnsyzdandyryp jiberdi de halyqqa qiyanat jasady. Sodan keyin halyq bankterge senimin joghaltty. Sóitip, byltyrghy jyldyng toghyz aiy boyy el jappay dollar satyp ala bastady. Bastapqyda 150 tenge bolyp túrdy da, jyl ayaghynda 154 ke kóterildi. Búl da dollardyng ósuine alyp keldi desek bolady. Al, tengening dollargha shaqqandaghy baghamyn túraqty ústap túru ýshin Últtyq bank 3 mlrd. 600 myng dollar rezervin júmsaghan. Últtyq bank tengeni qashangha ústap túrady. Rezervi de tausylady ghoy.

Qosymsha taghy da mynany aitugha bolady. Eger ishte infilisiya bolmasa, tengening dollargha shaqqandaghy baghamy anaghúrlym jaqsy bolar edi. Biz dýniyejýzine 4,8 payyz ghana inflyasiya boldy dep jar saldyq qoy, onyng bәri jalghan. Sebebi, qarapayym adamnyng ózi tútynu tauarlary, elektr energiya, azyq-týlik, su, jol aqylary qanshagha qymbattaghanyn biledi. Demek, ya esepteu dúrys emes ya Preziydentting aldynda jaqsy kórinu ýshin halyqty kópe-kórinu aldap otyrghan qiytúrqy sayasat dep oilaymyn.

Rasul Júmaly, sayasattanushy:

- Tengening qúnsyzdanuy – ókinishti jaghday. Búl – Últtyq banktin, Ýkimetting qarjy sektoryna jauapty vedomstvalary júmysynyng әlsizdigining kórinisi. Jalpy, últtyq valutanyng ayaq astynan qúldyrau bir búl emes. Búdan bes-alty jyl búryn da osylay bolghan. Alayda, valutanyng kýtpegen jerden 15-20 payyzgha bir-aq qúldyrauy әlemning eshbir elinde kezdespeytin jaghday. Tipti eng kedey elderding ózi aqshanyng qúnsyzdanu prosessin birden emes, birneshe aigha sozyp jasaydy. Ondaghy maqsat – halyq óz salymdaryn ózge valutagha aiyrbastap bolmasa ózgede saqtyq sharalaryn qoldanuyna múrsat beru.

Qazaqstan konstitusiya boyynsha әleumettik memleket. Búl túrghydan qaraghanda, tengening bira-aq kýnde qúnsyzdanyp shygha kelu ata zangha qayshy.

Tengening qúnsyzdanu – halyqty bir sәtte 15-20 payyzgha kedeylendirip jiberdi. Bar salmaq pen auyrtpashylyq halyqqa týsedi.

- Valutanyng qúnsyzdanu әleumettik narazylyqtar alyp kelmey me?

- Áleumettik narazylyqtar búrynnan bar. Biraq, bizding halqymyzdyng kez kelgen jaghdaygha «shýkir, tәuba» dep otyra beretin minezi men biylikke, ýkimetke zandy talaptaryn bildirip, óz qúqyn qorghay almaytyn qoghamda ishki әleumettik qarsylyqtyng syrtqa shyghu ekitalay.

Abai.kz