Seysenbi, 17 Qyrkýiek 2024
Bilgenge marjan 1582 1 pikir 26 Tamyz, 2024 saghat 14:19

1945 jyly qyrkýiek aiynan keyingi Ospan

Kollaj: Abai.kz

Basy: Ospan shynynda qanday adam? 

Jalghasy: Ospan shynynda qanday adam?

Jatsynu, kergu

1945 jyly qyrkýiekting 2-kýni, Últyq armiya Kensay 3-atty polki Jemeneydegi Altay, Tarbaghatay partizandarynyng tyghyz sәikesuimen jaudyng bir polk әskerin shyp-shyrghasyn shygharmay jýrip, Buyrshyn qalashyghyn azat etti de, qyrkýiek aiynyng 3-shi, 4-shi kýnderi ekige bólinip, bir aptadan beri Dәlelqan Sýgirbaevtyng qolbasshylyghynda Sarsýmbe qalashyghyn qorshaugha alugha oqtalyp túrghan Altay partizandary jaqqa bettedi. Eki jaq asqan shattyqpen úshyrasyp, Sarsýmbe qalasyn shyghys-teristik jәne týstik jaqtarynan qorshaydy. Bir myng 500 adamdyq Altay partizandarynyng kýshti qysymy, Dórbiljin, Qobyq audardandaryn azat etip, jenispen ilgerilep kele jatqan Últtyq armiya bólimderining aibyndy aibary, neshe aidan beri Ýrimjimen bolghan qarym-qatynastyng short ýzilgendigi saldarynan zattyq jaqtan da, ruhany jaqtan da meylinshe túqyrjylap qalghan Gomindang ýkimetining 3 myng әskeri, quyrshaq uәly Gau Boyúi, Altay qosynynyng qolbasy Uan Liiyún Mongholiya Halyq Respublikasyna baryp sayasy baspana tabu ýshin qalanyng shyghys jaghymen qashyp shyghyp, Órmegeyti asuy arqyly ótip, Altay jon tauyna qaray josy jóneledi. Biraq, Dәlelqan Sýgirbaev qolbasshylyq etken 300 adamdyq shaghyn qosyn olardy qyrkýiek aiynyng 10-kýni arttarynan qua baryp, maqsattaryna jetkizbey, eriksizden tize býktirip, qaytaryp keldi.

Qyrkýiek aiynyng 30-kýnine kelgende, aimaq boyynsha beybitshilik ornap, tyng tirshilik bastaldy. Ospan búl kezde Kóktoghay audanynyng Túrghyn degen jerindegi óz auylynda bolatyn. Dәlelqan oghan dereu hat jazyp, Altaydaghy Gomindang kertartpashylarynyng songhy apany bolghan Sarsýmbe qalasynyng azat bolu barysyn, jýieden Ileden shyqqan Últyq armiya 3-shi Kensay atty polkining kelgendigin tolyq tanystyrady. Ospan búl habardy jetkizgen adamgha: "Qap, әttegen-ay! Bir atqa eki kisi mingesetin bolghan eken ghoy!" degen bir auyz lebiz ghana bildirgen.

Qyrkýiek aiynyng 20 neshelerinde Qúljadan kelgen Áliqan tóre, Ahymetjan Qasymy qatarly adamdar Altayda on shaqty kýn túryp qaytty. Osy barysta, olar әr últ, әr jik adamdarymen talay ret әngime ótkizedi. Júrtshylyqqa jinalys ashyp, Altay tónkerisi Ýsh aimaq tónkerisining bir bólimi dep qaralatyndyghy, Altayda qúrylatyn әkimshilik mekemesining Qúljadaghy uaqyttyq ýkimetting jetekshiligin qabyldaytynlyghy jәne onyng qúramyndaghy negizgi basshylar esimdigi qatarly mәselelerdi jariyalady. Osy әngime, jinalystargha shaqyrylsa Ospan ony-múny jaqauratyp kelmey qoyady. Jogharyda aitylghan bir auyz sózining ózi-aq onyng asqan men-menshil, Altaydy jeke biylep-tóstegisi keletin, Ýsh aimaqtyng tútastyghyn qalamaytyn adam ekendigin aiqyn anghartty.

Ýsh aimaq últtyq armiyasynyng bas qolbasshysy general-leytenant Ysqaqbek Mononov pen Dәlelqan Sýgirbaev Sarsýmbede.

Alghashqy sýrkelister

Áliqan tóre, Ahymetjan Qasymiyler qaytyp ketken son, 1945 jyly qazan aiynyng 10-shy kýnderi, polkovnik Doskenov Ospangha arnayy baryp, Sarsýmbege kelip uәliylik mindetin tapsyryp alugha úsynys etip, otbasymen kóshirip әkeledi. Biraq Ospan qyzmet jozysyna bir kýn de otyrmady. Ádettegi júmystarmen hat-qatynastargha qol qoyghyzu isteri ózimen birge kelgen jeke hatshysy Baqyt Zeytinghazy (qazir Shingil audanynyng Aral auyldyghynda) arqyly jýrgiziledi. Keleli júmystarda orynbasar uәliyler, kóbinese Dәlelqan Sýgirbaev onyng ýiine baryp pikirlesip, maqúldyghyn alyp túrdy. Arada birer ay ótisimen Ospan "mýizin" kórsete bastady. Múndaghy sýrkelister keminde myna mәseleler ýstinde boldy:

1. Búrypjap, Manat mәselesi. Jogharyda bayandaghanymyzday, Búrypjap –Gomindannyng itarshysy. 1941 jyldan keyin, ol Qúby qúmynda jatqan Ospanmen 200 әsker bastap baryp túnghysh ret soghysqan, Ospandy 17 adammen jan saughalap qashyp shyghugha eriksizdendirgen, qatyn-balalaryn Sarsýmbege aidap әketken, Ospannyng adamdarymen, prartizandarmen san ret sayysqan  adam. Manat bolsa, 1944 jyly aqpan aiynda tónkeriske opasyzdyq istep, qol astyndaghy adamdarmen birge Gomindangha baghynyp ketken satqyn. Sondyqtan, búl ekeui de Sarsýmbe qalasy azat bolghan song qolgha alynghan bolatyn. Biraq Áliqan tóre, Ahymetjan Qasymy әpendeler ashqan zor jinalysta "6-shy qyrkýiekten búrynghy sayasy sipatty mәselege baylanysty ótilgen ister týgeldey salauat" degen úigharym jasalady da, sol boyynsha týrmeden bosatylady. Ospan búghan narazy bolyp, óshikken búl qas-jaularyn qaytadan qolgha aludy aitady. Dәlelqan Sýgirbaev búl jogharynyng úigharymy, júrtqa jariya bolghan is. Búlay isteu kóz aldaghy jalpylyq jaghdaydyng qajeti dep qarap, Ospannyng jeke basyndyq qysas aluyna qosylmaydy.

2. Kadr mәselesi. Aymaqtyq әkimshilik mekemesi qúryludyng aldy-artynda, qyrkýiek aiynyng 20 larynan bastap әrbir audandyq ýkimetter men aimaqtyq mekemelerding basshylary belgilenip bolghan-dy. Búghan Ospannyng ýlken pikiri boldy. Atap aitqanda, búl joly alghashqy adymda úiymdastyrylghan aimaq dәrejeli 13 organnyng qaq jarmyna basqa últ adamdarynan basshy qoyylghandyghyn kópsinip, olardyng ornyna әli de bolsa qazaqtan adam belgileudi quattady. Taghy bir jaqtan, atty polk pen aimaqtyq Saqshy mekemesining bólim orynbasarlarynan joghary kadrlar ishinde nelikten Kóktoghay, Shingilden (ejelgi senimdi serikterinen) birde-bir adam qoyylmaghandyghyn kóterip shyqty. Áskery oryn men Saqshy organyn eng ýlken ýkimet dep biletin Ospan osy eki orynda "óz adamdarynyn" joqtyghyn "zahotqa otyrghanym" dep eseptedi. Sonymen Qabas Tirkeshúly atty polkting orynbasar basshysy bolsyn, pәlender pәlen mindetke, týglender týgen mindetke qoyylsyn degendey búiryq siyaqty talaptar qoydy. Is jýzinde, onyng kórsetkenderi bilim óresi tómen, kәsipten (mamandyqtan) habarsyz, tolymdylyghy joq adamdar edi. Ásilinde polk pen saqshygha joghary eki adamnan adam qong isi oilastyrylghan, biraq layyqty adam tabylmaghan bolatyn.

3. Myltyq jinau mәselesi. 1945 jyly qazan aiynyng 17 sinen bastap Gomindang men Ýsh aimaq uәkilderi ortasynda jasaugha ainalghan "11 bitim" shartyna qol qoidan ilgeri, Kenester odaghynyng ishki-syrtqy jaulargha qarsy,túruyna tiyimsiz faktorlardyng bolmastyghy ýshin, múndaghy Kenes odaghynyng aqylshylaryn ózderine qaytaru, Shyng Shysay ýkimeti men Kenes odaghy ortasyndaghy qaru-jaraq sauda toqtamy (kelisimi) kýshinen qalghannan keyin jasalghan tanba-belgileri bar qúraldardy qayta jiyp әketu syndy eki is isteuge tura keldi. Búlay isteu sol kezdegi sayasy jaghdaydyng qajeti edi. Aldynghy is 1945 jyly jeltoqsan aiynyng basynda oryndalyp boldy da, songhysy endi istele bastady. Ospan búl jolghy myltyq jinaudy Shyng Shysay kezindegi qúral jyymen teng kórip, múnyng artynda bir soyqandyq bar dep qarap, qúral jinattyrmau jaghynda boldy. Áriyne Ýsh aimaq ýkimeti oghan jol bere almaydy.

4. Dindik týs alghan keybir tónkerisshildikke qatysty qayshylyqtar. Ospan diny mektep esigin ashpaghan, diny qaghidalarynan beysauat bola túrsa da, diny soqyr senimi asa kýshti, qúrapattyqpen at shygharghan adam edi. Ospan Sarsýmbege kóship kelisimen Ghabbas múfty degenmen tonnyng ishki bauynday bolyp ketti. Ghabbas oryssha sóiley de, jaza da biletin, aghylshynnan da habary bar, arabsha, parssha, týrikshe tildirge jýirik әri suretshi adam edi. Ol ózin qazaq ishinde arghynmyn deytin. Al basqalar ony týrikmen nemese nemis pen týrik arasynan shyqqan perotki, nemister jaghynan Kenes odaghyna jiberilgen tynshy desetin. Ospandy Kenes odaghyna, kompartiyagha, Ýsh aimaq ýkimetine qarsy túrugha iytermelep, keri tónkeristik jolgha týsirgenderding basty biri osy adam. Ol 1951 jyly keri tónkerisshilerdi janyshtau әreketinde Qúmylda qolgha alynyp janyshtalady.

Ospan osy, adamnyng jón kórsetuimen sayasy isterge dórekelikpen aralasyp: "Kadrlar men әskerlerge deyin namaz oqu, oraza ústau shart dep, namaz oqymaghandargha, oraza ústamaghandargha, araq ishkenderge, temeki tartqandargha, shash qoyatyndargha pәlen dýre soghylsyn. Búl turaly uәly mekemesi men diny ister mekemesi búiryq týsirsin. Kino qoigha, teatr oinaugha bolmaydy. Ondaghy jandy suretterding barlyghy jyn-shaytandar, oiyn qoyyp sahanagha shyghu azghyndar men arsyzdardyng qylyghy t.b." dep soqty.

Dәlelqan Sýgirbaev bastaghandar onyng aitqanyna kónip, aidaghanyna jýre salmady. Qayta týsinik jasap, qarsy pikir aitty. Ospan búghan ilanghany bylay túrsyn, kerisinshe qúrttemegendik, tipti basynghandyq dep bilip, sýrkelis bara-bara ushygha týsti.

Tyng tyndap kórmekshi bolu

Ospan Sarsýmbegege kelip birneshe ay ótpey-aq Alayda mening aitqanym esep deytin kózqarasynyng endigәri aqpaytyndyghyn sezine bastady. Onyng ýstine az sandy adamdardyng shalghay rayondarda beybastaqtyq istep, beyuaz júrtshylyqtyng mal-mýlkine ziyan jetkizgen әreketterine basqa basshylar qatang tiym salu turaly sheshim jasaghandyghyna ishtey kirbendik saqtap, ara týsedi. Sonymen, ózining kópten bergi kókeytesti armany – Altaydyng jergilikti patshasy bolu, tym qúrysa qazirgiden ýlkenirek úqyqqa (qúqyqqa) qol jetkizu ýshin basqa jaqtan shyghar jol tabugha qarmandy.

Birinshi, Gomindang jaqqa ýmit artty. Múnda "jalbarynushy" emes, "jalbartushy" bolyp kórinu, Gomindang jaqtyng әlde nendey sebepten bas tartuynan, Ýsh aimaq jaqtyng múnday bógde niyetin bilip qaluynan saqtanu ýshin ortagha ózi shyqpay, otty basqalardyng qolymen kósep kórmekshi boldy. Ol ýshin Qúby qúmynda qystap otyrghan jaqyn atalas tuysy, 1940 jyldan beri janynda jýrgen senimdi serigi Qabas Tirkeshúlymen Ýrimjidegi kimdermen baylanys jasaudy aqyldasady.

1946 jyly qantar aiynyng basynda Qabas pen Ospannyng taghy bir senimdi adamy Múqametjan Múrsalima Kenen (qazir Kóktoghay audanynyng Quertis auylynda, avtonomiyaly rayondyq Sayasy kenesting mýshesi) men Erdiqan arqyly Ýrimjidegi Janymqan Tileubayúlyna[1] hat jazyp, Altaydyng «qyzyldasyp» ketkenin, ózderining qyzyldasudy qalamaytyndyghyn, Kóktoghay, Shingil halqynyng óz uystarynda ekendigin, Ospannyng óz sózderinen shyqpaytyndyghyn, tek osylardyng núsqauyna, kómegine múqtaj bolyp otyrghandyqtaryn aitady.

Janymqan hat alyp kelgenderdi óz ýiinde 3-4 kýn qonaq qylyp (qojayyndarymen tildesu aralyghynda), sodan song jolgha salady. Janymqan betpe-bet sóilesip, jan-jaqtyly pikirlesu ýshin Núrghojaydy[2] Kenenderge qosyp jiberedi. Biraq ony jergilikti adamdar Qabastar túrghan jerden sezip qalady. Qabastar ózderining Gomindanmen astasqan әreketterining pash boluynan paqas bolyp, el ishinde jýrgen jerinen ústap alghan bolyp, ony sol kezdegi  Kóktoghay  audanynyng әkimi, orynbasar әkimi Salyq, Uaqitter jibergen Seypilder arqyly ýkimetke tabys etedi. Núrghojay Ýrimjige kelu maqsatynan tanyp túryp alady. Aymaqtyq Saqshy mekemesi jalghasty teksermek bolyp qamap qoyady. Ospan oghan ara túra almaydy, Sóitip, Ospan – Janymqan arasyndaghy alghashqy jeng úshynan jalghasu osylay bastaldy.

Ekinshi, Núrghojaydyng qoldy bolghandyghynan sekem alghan Ospan, Qabastar Ýrimjimen baylanys jasaudy bir mezet toqtatyp, auqymda qaray is kórmek bolady. Al, Gomindang jaq Núrghojaydyng habarsyz ketkendiginen, Qabastardyng da jym-jylas jatqandyghynan mazasyzdanyp, olardyng jayyn úghysu, taghy bir "sanylau" tabu ýshin 1946 jyly aqpan aiynyng orta sheninde Fukang audanynyng quyrshaq orynbasar әkimi Qúsayyn arqyly Álen uang men Janymqan atynan hat jazyp, kóp sәlem-saughat berip, Shingildegi Janymqanmen rulas shaqabay ruynyng tәijisi Nәzir qatarly adamdargha jiberedi. Nәzir Ýrimjiden kelgen sәlemdemelerding bir bólimin jiberip beru arqyly Qabastarmen astyrtyn baylanys jasap, Qúsayyngha Núrghojaydyng ahualyn, Qabastardyng әli de niyetinen jaltaymaghandyghy, tek abaylay túrghany jóninde habar jetkizedi. Múnan habar tapqan Altay aimaqtyq әkimshilik mekemesi aimaqtyq Sot basshysy Ádilqan men Ýgit bólimining basshysy Qajynabiydi olardyng Nәzirler túrghan jerge qalaysha kelip qaytqandyghyn tektetedi. Nәzir, Qabastar azdap sәlemdeme alghanyn, Gomindangha berilmeytindigin, endigary múnday әrekette bolmaytynyn aityp uaghda beredi.

Ýshinshi, aldynghy eki retki baylanys ornatu isining art-artynan sezilip qalghanynan ish jighan Ospan, Qabastar tәuekelshildik etpey, bayqay túru tәsiline kóshti. Biraq búghan Gomindang jaqtyng shydamy jetpeydi. Az uaqyt ótken son, Janymqan Núrghojaydyng birge tuysqan inisi Núrqasym arqyly Qabasqa, Qabas arqyly Ospangha hat jazyp, olardyn  "qyzyldasugha" qarsy әreketin barynsha qoldaytyndyghyn, nendey talaptary bolsa da aityp ókil jiberuin, Jolúngey manyndaghy qúmgha tayau bir qystaqtyng bastyghy Dashyr degen dýngendi izdep tapsa, ókilderi sol aman-esen jetkizip qoyatyndyghyn habarlaydy. Janymqannyng hatyn alghan son, Ospan Gomindannyng ózine kýshti tirek bolatyndyghyna kóz jetkizgendey bolsa da, Janymqannyng hatyna jalyp ete týspey, san jyldyq "tәjiriybesine" say "ústamdylyq" istep, oilana-tolghana kelip, aqyrynda qybyr etkeni qiys qalmaytyn Qabastan aulaqtaudy jón kóredi. Sonymen, 1946 jyly sәuir aiynyng orta sheninde "densaulyghym jaqsy emes, jaylaugha shyghyp demalamyn" degen syltaumen Ospan Sarsýmbe qalasynan Kóktoghay audanynyng Kýrti degen jerine kóship barady, qoyarda-qoymay jýrip Núrghojaydy týrmeden shygharyp ta әketti.

Ýsh aimaq últtyq armiyasynyng bas qolbasshysy general-leytenant Ysqaqbek Mononov.

Jәne bir adym ilgerilep әrekettenu

Ospan Kýrtige barghan song Ýsh aimaq ýkimetinen bólinuding jana ayaq alysyn bastady.

(1) Ózine Lәtip, Momynbay, Múqametjan, Nýsipbaylardy aqylshy, Ghabbas múftidy qazy etip belgiledi әri qol astyndaghy qauymgha resimy jariyalady. Sonymen birge Raqym Jaqypbekúly bastyq 100 kisilik "qorghaushy" atret toptady. Búl is jóninde óz aldyna jeke ýkimet, derbes qosyn úiymdastyru edi.

(2) Kelimdi-ketimdi qonaghym kóp, soghan rasqút etemin degen syltaumen Kóktoghay, Shingil audandarynyng shóp bajysyn (salyghyn) óz qolyna jinatyp alyp, "qorghaushy" atreti sonymen baqpaqshy bolady.

(3) Sәuir aiynyng sonynda, Ospan Ýrimjiden Janymqannyng hatyn alyp kelip, bir aidan beri oghan jauap kýtip jatqan Núrqasym arqyly Dashyr (Kәsh) di Kóktoghaygha shaqyrtyp aldy. Múndaghy maqsaty Dashyrdyng qanshalyq senimdi ekenine kóz jetkizu, eger ol oilaghan jerden shyqsa, Gomindang ýkimetine oghan qosyp túnghysh ókilderin jiberip tikeley baylanys ornatu edi. Biraq jyl basynda Ilege ketken Lәtipting qaytyp kele jatqanynan habarly bolghan Ospan, Ýrimjige jiberetin elshilerin uaqytsha toqtatyp, Dashyrdy da óz auylynda jasyryn tostyryp qoydy.

(4) 1946 jyly mamyr aiynyng ortasynda, Lәtip Sarsýmbeden Shingilge auylshylap bara jatqan jolynda Ospangha búrylady. Ospan Sarsýmbede uәliylik mindet óteu barysynda basqalarmen jogharydaghyday sýrkelis, alauyzdyqtargha tap bolghandyqtan, eng aldymen Qabas, Múqametjandar arqyly Janymqanmen tildesip, Gomindang jaqtan shyghar jol izdese, taghy bir jaghynan, 1945 jyly qyrkýiek aiynyng sonynda Áliqan tóre, Ahymetjan әpendeler Sarsýmbege shaqyrghanda "jatsynyp" kelmegen bolsa, endi Áliqannyng Qúljadaghy sóz-әreketterinde, әsirese dindik túrghysynda ózimen nedәuir ortaqtyq baryna "ishi jylyp" senip artyp, 1946 jyldyng basynda Ýsh aimaq ortalyq ýkimetining shaqyrtuy boyynsha orynbasar uәly Shamsi, egin, mal sharuashylyq mekemesining basshysy Bәdy Malshybaevter Qúljagha jýrerde, aimaqtyq Bajy mekemesining basshysy Lәtipting de birge baruyn aitty әri onymen birneshe ret onasha әngimelesti. Jeke hatshysy Baghdatqa (qazir Shingil audanynyng Aral auylynda) auyz-eki aityp beru arqyly Áliqangha: "Áliqan tóragha janaby! Inim Lәtip sizder jaqqa ketti. Sizben aiyrym sóilespekshi. Maghan berer núsqauynyzdy, inim Lәtipti maghan balap, soghan aitsanyz bolady" degen mazmúnda hat jazady. Lәtip Qúljada Shamsi, Bәdiylerden bólinip qalyp, Ospannyng osy hatyn Áliqan tórege tabys etedi jәne birneshe ret baryp onasha әngimelesedi. Qúljadaghy jalpy jaghdaydyng anysyn andap, syryn týimek bolyp bir ay shamasy túrady. Sóitip, mamyr aiynyng bas sheninde Dórbiljinge, onan Qyryqoshaq shekarasy arqyly Kenes jeri Zaysandy basyp, onan Jemeney arqyly Sarsýmbege qayta ótedi. Lәtipting Jazyqashada otyrghan Ospandy izdep kelu mәn-jәii oghan Áliqan tórening hatyn tapsyru, kórgen-bilgenin jetkizu edi. Áliqannyng Ospangha óz qolymen jazghan hatynda: Inim Ospan! Seni bir kóruge yntyq edim, orayy kelmedi. Lәtippen kóp әngimelestim. Qorqyt (ertedegi anyzda aitylatyn anyz adam) qyryq jyl boyy kórden qashyp jýrip, aqyry birinshi ret qazylghan kórge týsken eken. Ózing oilanyp kórip is qylarsyn. Qalghanyn Lәtipten úghyn" degen. Búl Áliqan tórening basyna búlt ainalyp, tynysy taralghan kezde jazghan haty. Osydan jarym ay ótisimen-aq, ol Ýsh aimaqtyng dúrys baghyttaghy algha basar kýshteri jaghynan biylik minbesinen alynyp tastaldy. Lәtip Qúljada túrghan 4 aiday uaqyt ishindegi kórgen-bilgenderine toqtalghanda "barlyq jerde qyzyldasugha beyimdelgendikting beynesin aiqyn kórip alugha bolady" degen mazmúndar tónireginde keri ýgittik ósek-ayandy jeldey estirip, jýndey sabaydy.

Dýniyejýzilik 2-soghysty bastan keshirip, jaraqaty әli jazylmaghan Kenes halqynyng auyr túrmysy jóninde de ótirikti shynday, aqsaqty tynday eselep, әsirelep soghyp, ot ýstine may qúiyp, Ospannyng "qotyrynyn" auzyn onan arman tyrnaydy. Sonymen Ospannyng Ýsh aimaq tónkerisining bolashaghyna kýdik-kýmәni tipti artyp, onymen at kekilin kesu iydeyasy asqynyp, qarsylyq әreketi qaghyna týsedi.

(5) 1946 jyly mausym aiynyng ortasynda, Ospan Quýide óz sybaylastarymen soyyl sogharlaryn jәne ishinara el bedeldilerin shaqyryp jiyn ótkizip, Kenes odaghynyng ekspedisiyashylaryn quyp shyghu jóninde shúrqan kóteredi, Raqym qatarly adamdardy jiberip olargha shyghyp ketudi aitady. Ásilinde Kenes odaghynyng ekspedisiyashylary Shyng Shysay ýkimetining úsynysymen 1936 jyldan bastap barlau jýrgizip, 1937 jyly shilde aiynda Shyng Shysay men Stalin Mәskeude toqtamgha qol qoyysqan son, sol toqtam boyynsha 1941 jyly mausym aiynan keyin mashina, jabdyq , injener, tehnik maman әkelip, qarjy ajyratyp, júmys jýrgizgen. Arada Shyng Shysay Kenes odaghynan bet búryp, ózin Nanjyng ýkimetining qúshaghyna atqandyqtan, jýieden Kenes odaghy bar kýshin nemis fashisterine qarsy,dýniyejýzilik 2-soghysqa júmyldyrghandyqtan 1943 jyly shilde aiynda uaqytsha toqtap qalghan Kóktoghay kenine Kenes odaghynyng ekspedisiyashylar qayta kelip ornalasqan edi[3].

Olar: Biz jogharynyng ornalastyruymen keldik, pikirlering bolsa ýkimettering bizding ýkimetpen sóilessin" degen jauap berip qaytarady. Osydan 2-3 kýn ótken son, Patqan Sýgirbaev qasyna orynbasar uәly Shamsi, Ýgit bólim basshysy Qajynabi, bas hatshy Salymjan qatarly adamdardy ertip Quúidegi Ospannyng aldyna barady. Múndaghy maqsat 2-3 ay boyy habar-osharsyz jatyp alghan Ospangha qyzmetinen doklat beru, pikir alu, onan qalsa Ospandy tezirek qaytyp baryp qyzmetin isteuge úsynys etu, sol arqyly onyng jogharghy eki audannyng shóp bajysyn iyemdenip aluy, Núrghojaydyng Qabastar túrghan jerge basbalap baruy, Nәzirlerding Qaduan, Janymqandardan fukandyq Qúsayyn әkim arqyly "sәlemdeme" qabyldauy, Lәtipting Qúljadan kele sala Ospannyng qasyna baruy, Ospannyng qazirge deyin Sarsýmbedegi qyzmet ornyna qayta oralmauy tektes teksermese, tektemese bolmaytyn bir oshar mәseleni úghynu, Ospannyng synayyn bayqau edi. Ospan ýkimet qyzmetinen berilgen doklatty samarqau ghana tyndady. Istelgen nemese isteletin qyzmetter jóninde tis jaryp lebiz bildirmedi. Sarsýmbe qalasyna qaytu turaly: "Bir jaghynan densaulyghym jaqsy emes, endi bir jaghynan qala túrmysyna kóndige almaymyn. Býkil ómirim keng saharada, salqyn auada ótken adammyn. Sondyqtan uәly mekemesi qysta Óndirqarada (óz auylynyng qystaulyghy), jazda Quúide (óz auylynyng orta jaylauy) túryp qyzmet jýrgizsin" dep qyrsyqty. Sonymen birge, Kóktoghay, Shingilde neshe jyldan beri sheshilmey kelgen birneshe kisi ólimi mәselesi bar ekenin, sol turaly jiyn ashpaqshy ekenin aityp, Dәlelqandardy soghan qatynasyp qaytugha "qolqalap" túryp aldy. 2-3 kýnge qalmay Kóktoghay, Shingil audandarynyng әkimderi men júrt basylary jinalyp, jiyn ashylghanda Ospan jay búltynday qúbylyp, ózi sheshpekshi bolghan "kisi ólimi mәselesin" bir jaqqa qayyryp qoyyp, Kóktoghay Ken rayonynyng mәselesin ghana kóterip shyghyp: "Kenes odaghynyng Ken qazushylary mening rúqsatymsyz nege keledi? Tegin jatqan baylyq bar ma eken? Jer - meniki! Adam jiberip shyghyp ketsin desem sóz búidalyqqa salyp, atty alysqa aidady. Endigi birden-bir shara qúral kýshimen aidap salu" dep Dәlelqangha basym istetti. Jiyn ashamyn degeni tartqan shyrghasy eken. Dәlelqan oghan: "Birinshiden, búl – tarihy tamyry bar ýlken mәsele, ekinshiden, ótkende Mongholiyadan alghan kómegimiz is-jýzinde Kenes odaghynan Mongholiya arqyly kelgen kómek, Kenes odaghy bizge qiyn-qystau kezde bodausyz kómek qolyn sozghan dosymyz. Ashu azdyrady, aqyl jetkizedi. Qúral kýshin júmsamay, aldymen inabattyraq, ókilder jiberip, isting jay-japsyryn úghysayyq" dedi.

Shamsi, Qajynabi, Uatqan, Ádilqandar búl pikirdi jaqtaydy. Sonymen Qajynabi, Lәtip, Ádilqandar Kenes odaghynyng ekspedisiyashylaryna barady. Olar: "Altaydaghy Bas elshimizben sóilesinizder, oghan deyin ken qazudy toqtata túrayyq" deydi. Ospan, Dәlelqandar búl jauap turaly aqyldasa kelip, Kenes odaghynyng Sarsýmbedegi Bas elshiligine sóilesuge Ádilqan, Shari, Ásen qatarly adamdardy jiberedi. Ol kezdegi Kenes odaghynyng Bas elshisi qazaqshany mýltiksiz sóileytin Zarov degen tatar edi. Olardy Zarovqa men jolyqtyrdym. Bas elshi Zarov: "Ospanmen ózim baryp sóilesemin, kemdi kýn túra túrsyn" degen kelte jauap berdi.

Ádilqan búl jauapty jetkizgende Ospan: "Múnysy sayqaldyq, soza berse túra beredi degendi!" dep búlqan-talqan bolady da, birneshe serikterimen aqyldasa kelip, Dәlelqangha zorlap qol qoydyryp, ekeui atynan Altay atty polkin jótkep keluge búiryq týsirip, Kóktoghaydaghy Kenes odaghynyng ekspedisiyashylaryna qúraldy kýshpen qysym jasau bekimine keledi. Búny Ásen Yrysqanúly Dәlelqangha sol zamanda jetkizedi. Dәlelqan Sarsýmbedegi maghan hat jazyp hatynda: "Ospan shynynda búzylatyn kórinedi. Isti aldymen Kenes ekspedisiyashylaryna soqtyghudan bastau niyeti bar. Sondyqtan, әrqanday jaghdayda, mening qolym qoyylghan búiryq bolghan kýnde de atty polkti Sarsýmbeden qybyr etkizuge bolmaydy. Búl tújyrymdy shtab basshysy Áyteke Amanjolovqa, aimaqtyq Saqshy basshysy Tastembaygha úqtyryp qoy" depti. Hatty óz qasyndaghylardan jiberuge lajy bolmaghandyqtan Sarsýmbeden Kóktoghaygha tuysshylay barghan Naqyp degen adamnan astyrtyn joldapty. Dәlelqan múnday búiryqqa qol qoidan mýlde bas tartqandyqtan, atty polkti jótkeu maqsatyna jete almaghan Ospan, Dәlelqan, Shamsi, Qajynabiylerdi júrt ishinde bitbes-týgemes qúz dauyna salyp qoyyp, sol orayda Qabas, Kәmel, Jәmet ýsheuin onasha shaqyryp alyp: "Dәlelqannyng maghan boy beretin týri joq, ony amalyn tauyp jasyryn atyp tastandar" dep búiyrady. Biraq ýsheui qazirshe búlay isteuge bolmaytyndyghyn, keyin bir jóni kelerin aityp, Ospandy nasihatpen tejep shoyady. Osy aralyqta isting barghan sayyn ushyghyp, jiystyryp alugha bolmaytyn ýlken qauipke soqtyruynan ýreylengen Qajynabi, Uatqan, Ádilqan, Salyq qatarlylar qayta-qayta nasihat aitu arqyly Ospandy Quýy jiynyn taratugha zorgha kóndiredi de, Dәlelqandar 20 neshe kýn degende Sarsýmbege qayta oralady.

Dәlelqan Sýgirbaev jauynger dostarymen birge.

Barghan sayyn "barsa kelmeske" betteu

Quýy jiyny tarqasymen, shilde aiynyng orta sheninde Kenes odaghynyng Altaydaghy Bas elshisi Zarov on neshe týiege búl, shay, ún, kýrish, qant qatarly zattardy artyp-tartyp, Kóktoghay Ken rayony arqyly Ospangha "sәlemge" bardy әri Kenes ekspedisiyashylarynyng múnda kelip ken ashu jaghdayyn týsindirdi. Osydan bastap Ospan Altay kóleminde búlar jayly auyz ashpas boldy. Desede, Gomindang jaqpen qarym-qatynasyn jana órleuge kótergen ospan, Ýsh aimaqpen qarsylasu, Gomindanmen auyz jalasu jaqtarynda búrynghy "otty basqalardyng qolymen" kóbeytindisi zymiyandyghyn endi ózi tikeley әrekettenuge ózgertip, búl syryn Ýsh aimaq ýkimetinen taghy bir mezgil qúpiya ústaugha tyrysty.

(1) 1946 jyly shilde aiynyng sonynda, Ospan óz atynan Ýrimjidegi Gomindang basqynshylaryna túnghysh ret hat jazyp, ony osynda baban eki aidan beri kýtip jatqan Dashyrgha Qanatbay, Kәkәshalardy ókil etip qosu arqyly jiberip beredi. Janat orta jolda auyryp qaytyp ketedi de, qalghandary Fukang arqyly Ýrimjidegi Janymqannyng ýiine kelip týsedi. Janymqan olardy Jang Jyjúngha mәlimdeydi. Jang Jyjúng olardy Lu Mynchúngha qabyldatady. Qanatbaylar Lu Mynchúngha Ospannyng hatyn tapsyryp, Jang Jyjúnnyng ózderin qabyldauyn ótinedi. Ýsh kýnnen keyin, Lu Mynchún Qanatbaylarmen qayta kezdesip: "Hatty Jang Jyjúngha tabys ettim, Jang әpendi sizderdi qabyldaytyn boldy. Biraq jeke ózi qabyldasa bolmaydy. Ýsh aimaq ókilderi múny sezip qalsa narazy bolady. Tipti kýtilmegen ýlken mәsele shyghuy da yqtimal. Sondyqtan senderdi Ahymetjan, Búrhan әpendelermen birge qabyldamaqshy, Ospannyng hatyn olargha kórsetuge, hattaghy sózderdi aitularyna bolmaydy. Sol ýshin, Ospannyng haty dep basqasha bir hat әzirlep, oghan Ospannyng mórine úqsatyp oiylghan mór bastyq. Múny jaqsyraq oqyp, este berik saqtap alyndar da, erteng olarmen kóriskende búl hatty Jang Jyjúnnyng óz qolyna tabys etinder әri búndaghy mazmúndar boyynsha sóilender" dep әlgi "jasandy hatty" beredi. Ertesi, Jang Jyjún, Ahymetjan, Búrhan әpendeler olardy, rasynda da, birge qabyldaydy. Qanatbay Lu Mynchúnnyng aituy boyynsha әlgi hatty Jang Jyjúngha tós qaltasynan alyp beredi. Ol hattaghy mazmúndar Súng Shiliyan joldastyng "Shynjang tarihy materialdarynyn" úighyrsha 2-sanynda basylghan "Ospan jәne Bәitik oqighasy" degen maqalasynda jazylghan siyaqty, onda aldymen beybitshilik toqtamyna qol qoyylghaly Altaydyng ólkelik ýkimetpen baylanys jasamaghandyghy, tek aman-sәlem ýshin adam jibergendigi mәlim etilgen; ekinshiden, qazaq ishinde ataq-abroyy bar Álen uang (is-jýzine Álennning hanymy, Ýrimji aimaghynyng quyrshaq uәliyi, feodal aqsýiek Qaduandy aitpaqshy), Janymqan, Sýleymen qatarlylardyng Altaygha qaytyp baruy talap etilgen; ýshinshiden, beybitshilik bitimining mazmúndaryna týsinik jasau talap etilgen; tórtinshiden, jergilikti orynnyng qiynshylyghyna qaray qútqaru berilui aitylghan; altynshydan, memleket armiyasynyng kelip ornalasuy ótinilgen.

Al Ospannyng óz hatyna kelsek, onda: Altay "qyzyldasatyn boldy". Men "qyzyldasugha" jan-dilimmen qarsymyn. Óitkeni "qyzyldar" (kommunisterdi aitpaqshy) dindi joghaltady, mal-mýlikti ortaqtastyrady, bay, molda, ru basylaryn jer audarady, qamaydy, atady. Sondyqtan, men Ýsh aimaq jaqtan qol ýzuge bel bayladym, olarmen soghysamyn. Áreketimdi Kenesting Kóktoghaygha kelgen asyl tas (uolfrom) qazushylarymen ústasudan bastaymyn. Maghan kóp qúral-jaraq, әsker jiberip berinder, jýieden "halqyma" búl, shay, astyq jaqtarynan kómek kórsetinder"[4] delingen.

Arada 3-4 kýn ótken son, Jang Jyjúng Qanatbay, Kәkәshalardy taghy bir ret Súng Shiliyan, Lu Mynchún, Janymqandarmen birge qabyldap, olargha Kenes ekspedisiyashylarynyng Ken ashu mәselesin Kenes jaqpen diplomatiyalyq jolmen sheshetinin, Ospannyng olarmen soghysuyna bolmaytynyn, qazirding ózi Ýsh aimaq jaqpen әsker shygharyp soghysatynday uaqyt emestigin, Ospannyng basqa talaptary ishinde әzirshe túrmystyq nәrselerdi ghana berip túrugha bolatyndyghyn, qalghanyn jaghdaydyng damu ahualyna qaray kezi kelgende kóretinin aitady. Lu Mynchún jogharydaghy mazmúndar ýstinde Ospangha hat jazyp, Kәkәshany Dashyrmen birge Kóktoghaygha jiberedi de, Qanatbaydy naqty mәseleler turaly ishkeriley aqyldasugha alyp qalady. Sóitip, Ospan 1946 jyldyng basynan bastap Janymqangha ýsh ret adam jiberu arqyly Gomindang jaqty shertip kórse, endi eki jaq ózara senim baylap, hat alysyp, tikeley barys-kelis jasaytyn boldy.

(2) Qanatbay bir aigha deyin qayta oralmady. Búghan taghaty tausyla mazasyzdanghan Ospan tamyz aiynyng sonynda Nýsipbay, Zeynel, Ýmbet qatarly adamdardy Dashyrgha qosyp Ýrimjige attandyrady. Óitkeni Qanatbaydyng jolda Ýsh aimaq әskerlerining qolyna týsip ketuinen nemese óz qol astyndaghylar arasynda Gomindang jaqtan әskery kómek kelmeui saldarynan týnilushilik, ydyraushylyq jәit tuyluynan qatty alang bolady. Is-jýzinde tamyz aiynyng 20 larynda Qanatbay bir rasiya, 20 neshe jan qúral, 100 shay, 100 top sokina, torghyn-torqa, neshe jýzdegen top kezdeme, bir Búlghyn shik (Jang Jyjúnnyng Ospangha úsynghan sәlemdemesi) qatarly zattardy on neshe týiege artyp, Júntúnnyng general-mayor dәrejeli shpiony Rau Shyjiye, polkovnik dәrejeli shpiony Ma Shiyanshan (dýngen, aty Jýnis, Omar dep te atalady. Ákesi Erejep Shanzúng degen altaylyq adam) jәne Huang familaly taghy bireui bar atalmysh ýsh "radisty" ertip qayta jolgha shyqqan-dy. Janymqan búlarmen qosa Ospangha aqylshylyqqa әlgi Sýleymen Betúr degendi de jiberipti. Biraq, Nýsipbaylar men Qanatbaylar jol-jónekey bir-birimen úshyrasbay ótip ketedi. Ospan búl "radister" men "aqylshyny" Kýrtide at shaptyryp, toy jasap, qyzghyn qarsy alady.

(3) Ospan Nýsipbaylardy ókil etip Ýrimjige ekinshi ret jibergen, birinshi retki ókili Qanatbay Kóktoghaygha әli jetip kele qoymaghan eki aralyqta, tamyz aiynyng bas sheninde Qúljadan Altaygha kelgen Ýsh aimaq últtyq armiyasynyng bas qolbasshysy general-leytenant Ysqaqbek Mononov Sarsýmbede kóp ayaldamay, kýn sayyn shiyelenisip otyrghan jaghdaydy onau ýshin, últtyq armiyanyng orynbasar qolbasshysy general-mayor Dәlelqan Sýgirbaev ekeui Kóktoghaydyng tór jaylauyndaghy Ospangha baryp, ony Sarsýmbedegi qyzmet ornyna tezirek barugha úsynys etti әri Ýsh aimaq ýkimeti men halqy atynan 1-dәrejeli "azattyq" altyn ordenimen nagrattady. Ýsh aimaq jaq pen Gomindang arasyndaghy beybitshilik bitimine tayauda qalay qol qoyylghandyghynyng barysyn týsindirip, sol mazmúndar ýstinde keleli kenester aitty. Ospan Sarsýmbege baru jóninde: "Kýz kelip, salqyn týskende kóremin" dep, sýle-sapa jauap berdi, bitim jónindegi týsindirmege miyaghynan kýlip qana qoydy. Al keudesine taghylghan altyn orden jayly "Tana-tenge taghatyn әiel adam boldym, týge" dep keleke etti. Birneshe kýn boyy qanshalaghan aqyl-kenes aityp Ospandy rayynan qaytara almaghan Ysqaqbek, Dәlelqandar tamyz aiynyng sonynda Sarsýmbege qaytyp ketti. "Óletin bala beytke qaray qashady" degendey, Ýsh aimaq ýkimetinen boyyn aulaqqa salyp, Gomindanmen qarym-qatynas jiyeley týsken Ospan, onan arman keri baghyp, keri tónkeristik maydanda qasarysty.

(4) Ospannyng Ýrimjige ekinshi ret jibergen ókili Nýsipbaylar (Nýsipbay – Ospannyng qúdasy, qazirde bar, Kóktoghay audanynyng Kýrti auylynda) qyrkýiek aiynyng basynda Ýrimjige jetip, Janymqan arqyly Jang Jyjúnmen jolyghyp, oghan Ospannyn: "Búryn men sendermen neshe jyl soghysqanmyn. Biraq qazaqta "adasqannyng aiyby joq,  qaytyp ýiirip tapqanson" degen mәtel bar. Ótkende qarsy boldyng desek ózing bil. Olay emes desen, búl sózinning rastyghy ýshin maghan Ýsh aimaq jaqpen soghysugha myng әsker jiberip kómektes. 500 adamdyq qaru-jaraq ber, halqyma kóptep búl, shay, astyq jәrdem et" degen sәlemin auyzsha jetkizedi. Jang Jyjúng olargha aldynghy eki talabyn qazirshe oryndaugha bolmaydy, aldynghy rette de aitqanmyn. Al basqa zattyq kómekke kelsek, ony oryndaugha bolady, bir aidan keyin Guchyndaghy Hay IYún shyjannyng (qalashyq basshysy) qolynan alyndar dep jauap beredi. Bir aidan son, yaghny qarasha aiynyng basynda Janat, Qúmarqan qatarly 7-8 adam bas bolyp, Guchynda kýni búryn dayyndalyp qoyylghan qyruar ún, kýrish, sók, biday, tary jәne әr aluan kezdeme, shay, tipti iyne-jip, týime-tana siyaqty zattardy (aytushylardyng sózine qaraghanda myng attyng qúnyna tura keletin kórinedi) alyp qaytady.

1946 jyly 9-qarashada Sarsýmbede (qazirgi Altay qalasynda) Dәlelqan Sýgirbaevtyng ýiinde týsirilgen suret. Surette soldan ongha qaray Aldynda otyrghandar: Daubay Mazaqov, Dәlelqan Sýgirbaev, Iýsipjan. Artta túrghandar: Manan Shayza, Patqan qatarlylar.

(5) 1946 jyly qyrkýiekting ortalarynda, Janymqan Súng Shiliyannyng jol kórsetuimen sol kezdegi ólkelik Bau-an (qogham qauipsizdigin saqtau) syliynbuy aqylshylar bólimining aqylshysy Asylbek Qabdeshúly (qazir Shingil qalashyghynda) arqyly Shingil audanyndaghy Áset Yrysqanúlyn Ýrimjige shaqyrady. Óitenini, 1946 jyly qazan aiynyng bas kezinde ólkelik birlesken ýkimet "11 bitimnin" qatysty belgilemelerine say әr qaysy audandarynda jýrgiziletin Saniyhúi  (kenes) mýshelerin, әkimderdi saylau qyzmetine baqylaushylyq etu ýshin Altaygha da bir top jiberdi. Osy toptyng basshysy – quyrshaq Ýrimji aimaghynyng orynbasar uәlii Týrkistan (Gomindang jaqtyng ókili), hatshysy – ólkelik ýkimet kenesining kadri Kәmәlbekter Altaygha ketip bara jatqan jolynda, qazan aiynyng 6-kýni týnde Dórbiljin qalashyghynda Ýsh aimaq tónkerisine qarsy Ýgit qaghaz taratqandyqtan kinodan qaytqan adamdar jaghynan úryp óltirildi. Osy toptyng orynbasar basshysy, Halyq ister mengermesi Halyq bólimining basshysy (Ýsh aimaq jaqtyng ókili) Daubay Mazaqov qatty zaqymdandyryldy (sol tayaqtyng zardabynan aqyry 1949 jyly qaytys bolady), Músyrat Shamiyúly qatarly birtalay adamdar da auyr tayaq jeydi. Gomindang kertartpashylary múny Ýsh aimaq ýkimetining josparlauymen tughan oqigha dep óneshteri ýzilgenshe dabyrang salyp, "qangha qan alamyz" dep barynsha qúqay kórsetti. Ásen osy Týrkistannyng tughan aghasy, Altaydaghy Shyng ýkimetine qarsy túnghysh kóterilisting bir basshysy bolghan Yrysqannyng úly edi. Ásenning ózi de 1943 jyldan bastalghan Altaydaghy partizandyq әreketting belsendilerining biri әri atret basshysynyng orynbasary bolghan. 1946 jyldan keyin Ospan Ýsh aimaq jaqpen qarsylasqanda, Ýsh aimaq jaqqa túryp belgili ese qosqan, Shingil audany boyynsha eng bedeldi adamdardyng biri bolatyn. Gomindang kertartpashylary Týrkistannyng ólimin jeleu etip, Janymqanmen rulastyghynan paydalanyp, endi ony Ýsh aimaq jaqqa qarsy qoymaqshy boldy. Sonymen, Ásen 1946 jyly jeltoqsan aiynyng basynda Mazap (Nәzir tәijining inisi), Ydyrys qatarlylardy ertip, Asylbek Qabdeshúlymen birge Ýrimjidegi Janymqannyng ýiine kelip týsti. Janymqan Ásendi Týrkistannyng ólimine qabaghat qayghyrghan beynemen "oy, bauyrym!" salyp qarsy aldy. Týrlishe aila-sharghysymen óz qarmaghyna iliktiredi. Ásen Ýsh aimaq jaqtan Gomindang tarapqa birjolata búrylys jasap, Ýrimjide Týrkistannyng joghyn joqtap, bir jarym ay mólsherinde jatty. Osy aralyqta Ospannyng Lәtip bastaghan ýshinshi retki tolyq úqyqty ókilder toby da Ýrimjige jetip keldi. Janymqan Lәtipter men Ásenderding basyn qosyp, aqsarbas qoyyn aityp soyyp, qoldaryn qangha batyrysyp, "ólse bir shúnqyrda, tiri bolsa bir tóbede bolugha" sert beristi. Ospangha Shingil júrtshylyghy ishinen Lәtipten basqa taghy bir ýlken demeushi tabyldy. Súng Shiliyan Janymqan arqyly Ásenge bir mauzer, 30 besatar myltyq jәne kóptegen búl, shay qatarly zat saugha etti. Ásenning Ýsh aimaq ýkimetine degen óshpendiligin arttyra týsu ýshin, Janymqan oghan: "Mynany kórgende aghannyng kegi esine kelsin, estelik ýshin ala ket" dep Týrkistannyng kópten beri istetip kelgen janqúraly men dýrbisin tabys etti.

(6) 1946 jyly qarasha aiynda (Ásender Ýrimjige keluden sәl ilgeri), Gomindang mәnsaptylary telegramma joldap, Ospannyng eng senimdi, abyroyly adamdardan qúram tapqan bir tolyq úqyqty ókilder ýiirmesin jiberuin úsynys etti. Ospan Lәtip bastaghan, Qanatbay, Momynbay, Ádilqan qatarly 8 kisilik ókilder tobyn jiberdi. Olar 1946 jyly jeltoqsan aiynyng ayaghynda jolgha shyqty. Olardy Júntúng shpiony, atalmysh "radiys" - general Rau Shyjie serik bolyp alyp jýrdi. Olar Janymqannyng aulasynda arnayy dayyndalghan kýtu ýiine kelip ornalasty. 1947 jyly qantar aiynyng 17-kýni Jang Jyjúng olardy qabyldady. Lәtip Jang Jyjúngha Ospannyng bir polk әsker, 500 besatar myltyq, 50 pilumot, 50 tal oq súrap jazghan hatyn tabys etti әri Ospannyng Ýsh aimaq jaqpen endigi әshkere sayys bastap ketkendigi yqtimal ekenin aitty. Nәtiyjede, Gomindang mәnsaptylary shúghyl әrekettenip, aldymen Guchyng arqyly 400 bes atar myltyq, 20 plimuot, 40 tal oq, birer jýz týiege artylghan qyruar, búl, shay, astyq jiberip berdi. Ile-shala, Súng Shiliyan ózi búiryq týsirip, Ýrimjiden Asylbek Qabdeshúly basqarghan 2 zbot plimuotshy, Fukannan Matiyanfu basqarghan 200 adamdyq bir rota, jiyny 260 tan kóbirek resimy qúraldy qosyn attandyrdy.

Sóitip, Gomindang ýkimeti Ospan bandylarynyng zattyq jәne ruhany jaqtaghy qajetin qamtamasyzdandyryp, qoltyghyna su býrkip, olardyng Ýsh aimaq ýkimetine, halqyna, armiyasyna qarsy oq atyp, qylysh shauyp, ýzdiksiz qylmys ótkizuin barynsha jedeldete týsti, sonday-aq ózining tónkeriske qarsy kertartpa kespirin ashyq әskeriledi.

[1] Janymqan  - Kereyding Shaqabay ruynyng tәijisi. Gomindannyng senimdi itarshysy. Altaydan Ýrimjige jótkelip barghan song ólkelik Bajy (salyq) mekemesinin, qazyna mekemesining bastyghy bolghan. Azattyqtan keyin Ospanmen birge topalang tudyrghandyghy ýshin 1950 jyly jana ýkimet jaghynan janyshtalghan.

[2] Núrghojay búryn Altay partizandary ýlken atretining basshysy edi. 1945 jyly mausym aiynda Janymqannyng rulastyq jaghynan shyrghalauy arqyly Gomindang jaqqa ótip, Janymqandarmen birge aeroplanmen Ýrimjige keltirilgen.

[3] Búl ken sonan bastap ýzdiksiz qazylyp, 1950 jyly aqpan aiynyng 14-kýni "Qytay, Kenes dostyq-istestik shartynyn" qatysty belgilemesi boyynsha "Qytay, Kenes týsti metall seriktigi" bolyp ózgertildi, 1962 jyldyng sonyna deyin eki jaq ortaq paydalanyp keldi.

[4] Búl hattyng ekeuin de óz kózimen kórgen, óz qolymen jóneltken, Ospannyng sondaghy Ýrimjige jibergen eki ókilining biri Kәkәsha Súltanúly qazirde Kóktoghay audanynyng Túrghyn auylynda túrady

Jalghasy bar...

Patqan Dәlelqanúly Sýgirbaev.

«Ile tarihy materialdary» jurnalynan (№8, 1992 j.) audaryp dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2190