باسى: وسپان شىنىندا قانداي ادام؟ 

جالعاسى: وسپان شىنىندا قانداي ادام؟

جاتسىنۋ، كەرگۋ

1945 جىلى قىركۇيەكتىڭ 2-كۇنى، ۇلتىق ارميا كەڭساي 3-اتتى پولكى جەمەنەيدەگى التاي، تارباعاتاي پارتيزاندارىنىڭ تىعىز سايكەسۋىمەن جاۋدىڭ ءبىر پولك اسكەرىن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ءجۇرىپ، بۋىرشىن قالاشىعىن ازات ەتتى دە، قىركۇيەك ايىنىڭ 3-ءشى، 4-ءشى كۇندەرى ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىر اپتادان بەرى دالەلقان سۇگىرباەۆتىڭ قولباسشىلىعىندا سارسۇمبە قالاشىعىن قورشاۋعا الۋعا وقتالىپ تۇرعان التاي پارتيزاندارى جاققا بەتتەدى. ەكى جاق اسقان شاتتىقپەن ۇشىراسىپ، سارسۇمبە قالاسىن شىعىس-تەرىستىك جانە تۇستىك جاقتارىنان قورشايدى. ءبىر مىڭ 500 ادامدىق التاي پارتيزاندارىنىڭ كۇشتى قىسىمى، ءدوربىلجىن، قوبىق اۋدارداندارىن ازات ەتىپ، جەڭىسپەن ىلگەرىلەپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ارميا بولىمدەرىنىڭ ايبىندى ايبارى، نەشە ايدان بەرى ۇرىمجىمەن بولعان قارىم-قاتىناستىڭ شورت ۇزىلگەندىگى سالدارىنان زاتتىق جاقتان دا، رۋحاني جاقتان دا مەيلىنشە تۇقىرجىلاپ قالعان گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ 3 مىڭ اسكەرى، قۋىرشاق ءۋالي گاۋ بويۇي، التاي قوسىنىنىڭ قولباسى ۋان ليۇن موڭعوليا حالىق رەسپۋبليكاسىنا بارىپ ساياسي باسپانا تابۋ ءۇشىن قالانىڭ شىعىس جاعىمەن قاشىپ شىعىپ، ورمەگەيتى اسۋى ارقىلى ءوتىپ، التاي جون تاۋىنا قاراي جوسي جونەلەدى. بىراق، دالەلقان سۇگىرباەۆ قولباسشىلىق ەتكەن 300 ادامدىق شاعىن قوسىن ولاردى قىركۇيەك ايىنىڭ 10-كۇنى ارتتارىنان قۋا بارىپ، ماقساتتارىنا جەتكىزبەي، ەرىكسىزدەن تىزە بۇكتىرىپ، قايتارىپ كەلدى.

قىركۇيەك ايىنىڭ 30-كۇنىنە كەلگەندە، ايماق بويىنشا بەيبىتشىلىك ورناپ، تىڭ تىرشىلىك باستالدى. وسپان بۇل كەزدە كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تۇرعىن دەگەن جەرىندەگى ءوز اۋىلىندا بولاتىن. دالەلقان وعان دەرەۋ حات جازىپ، التايداعى گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىنىڭ سوڭعى اپانى بولعان سارسۇمبە قالاسىنىڭ ازات بولۋ بارىسىن، جۇيەدەن ىلەدەن شىققان ۇلتىق ارميا 3-ءشى كەڭساي اتتى پولكىنىڭ كەلگەندىگىن تولىق تانىستىرادى. وسپان بۇل حاباردى جەتكىزگەن ادامعا: "قاپ، اتتەگەن-اي! ءبىر اتقا ەكى كىسى مىنگەسەتىن بولعان ەكەن عوي!" دەگەن ءبىر اۋىز لەبىز عانا بىلدىرگەن.

قىركۇيەك ايىنىڭ 20 نەشەلەرىندە قۇلجادان كەلگەن اليقان تورە، احىمەتجان قاسىمي قاتارلى ادامدار التايدا ون شاقتى كۇن تۇرىپ قايتتى. وسى بارىستا، ولار ءار ۇلت، ءار جىك ادامدارىمەن تالاي رەت اڭگىمە وتكىزەدى. جۇرتشىلىققا جينالىس اشىپ، التاي توڭكەرىسى ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ ءبىر ءبولىمى دەپ قارالاتىندىعى، التايدا قۇرىلاتىن اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ قۇلجاداعى ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ جەتەكشىلىگىن قابىلدايتىنلىعى جانە ونىڭ قۇرامىنداعى نەگىزگى باسشىلار ەسىمدىگى قاتارلى ماسەلەلەردى جاريالادى. وسى اڭگىمە، جينالىستارعا شاقىرىلسا وسپان ونى-مۇنى جاقاۋراتىپ كەلمەي قويادى. جوعارىدا ايتىلعان ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ اسقان مەن-مەنشىل، التايدى جەكە بيلەپ-توستەگىسى كەلەتىن، ءۇش ايماقتىڭ تۇتاستىعىن قالامايتىن ادام ەكەندىگىن ايقىن اڭعارتتى.

ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى گەنەرال-لەيتەنانت ىسقاقبەك مونونوۆ پەن دالەلقان سۇگىرباەۆ سارسۇمبەدە.

العاشقى سۇركەلىستەر

اليقان تورە، احىمەتجان قاسىميلەر قايتىپ كەتكەن سوڭ، 1945 جىلى قازان ايىنىڭ 10-شى كۇندەرى، پولكوۆنيك دوسكەنوۆ وسپانعا ارنايى بارىپ، سارسۇمبەگە كەلىپ ۋاليلىك مىندەتىن تاپسىرىپ الۋعا ۇسىنىس ەتىپ، وتباسىمەن كوشىرىپ اكەلەدى. بىراق وسپان قىزمەت جوزىسىنا ءبىر كۇن دە وتىرمادى. ادەتتەگى جۇمىستارمەن حات-قاتىناستارعا قول قويعىزۋ ىستەرى وزىمەن بىرگە كەلگەن جەكە حاتشىسى باقىت زەيتىنعازى (قازىر شىڭگىل اۋدانىنىڭ ارال اۋىلدىعىندا) ارقىلى جۇرگىزىلەدى. كەلەلى جۇمىستاردا ورىنباسار ۋاليلەر، كوبىنەسە دالەلقان سۇگىرباەۆ ونىڭ ۇيىنە بارىپ پىكىرلەسىپ، ماقۇلدىعىن الىپ تۇردى. ارادا بىرەر اي وتىسىمەن وسپان ء"مۇيزىن" كورسەتە باستادى. مۇنداعى سۇركەلىستەر كەمىندە مىنا ماسەلەلەر ۇستىندە بولدى:

1. بۇرىپجاپ، مانات ماسەلەسى. جوعارىدا بايانداعانىمىزداي، بۇرىپجاپ –گومينداڭنىڭ يتارشىسى. 1941 جىلدان كەيىن، ول قۇبى قۇمىندا جاتقان وسپانمەن 200 اسكەر باستاپ بارىپ تۇڭعىش رەت سوعىسقان، وسپاندى 17 اداممەن جان ساۋعالاپ قاشىپ شىعۋعا ەرىكسىزدەندىرگەن، قاتىن-بالالارىن سارسۇمبەگە ايداپ اكەتكەن، وسپاننىڭ ادامدارىمەن، پرارتيزاندارمەن سان رەت سايىسقان  ادام. مانات بولسا، 1944 جىلى اقپان ايىندا توڭكەرىسكە وپاسىزدىق ىستەپ، قول استىنداعى ادامدارمەن بىرگە گومينداڭعا باعىنىپ كەتكەن ساتقىن. سوندىقتان، بۇل ەكەۋى دە سارسۇمبە قالاسى ازات بولعان سوڭ قولعا الىنعان بولاتىن. بىراق اليقان تورە، احىمەتجان قاسىمي اپەندەلەر اشقان زور جينالىستا "6-شى قىركۇيەكتەن بۇرىنعى ساياسي سيپاتتى ماسەلەگە بايلانىستى وتىلگەن ىستەر تۇگەلدەي سالاۋات" دەگەن ۇيعارىم جاسالادى دا، سول بويىنشا تۇرمەدەن بوساتىلادى. وسپان بۇعان نارازى بولىپ، وشىككەن بۇل قاس-جاۋلارىن قايتادان قولعا الۋدى ايتادى. دالەلقان سۇگىرباەۆ بۇل جوعارىنىڭ ۇيعارىمى، جۇرتقا جاريا بولعان ءىس. بۇلاي ىستەۋ كوز الداعى جالپىلىق جاعدايدىڭ قاجەتى دەپ قاراپ، وسپاننىڭ جەكە باسىندىق قىساس الۋىنا قوسىلمايدى.

2. كادر ماسەلەسى. ايماقتىق اكىمشىلىك مەكەمەسى قۇرىلۋدىڭ الدى-ارتىندا، قىركۇيەك ايىنىڭ 20 لارىنان باستاپ ءاربىر اۋداندىق ۇكىمەتتەر مەن ايماقتىق مەكەمەلەردىڭ باسشىلارى بەلگىلەنىپ بولعان-دى. بۇعان وسپاننىڭ ۇلكەن پىكىرى بولدى. اتاپ ايتقاندا، بۇل جولى العاشقى ادىمدا ۇيىمداستىرىلعان ايماق دارەجەلى 13 ورگاننىڭ قاق جارمىنا باسقا ۇلت ادامدارىنان باسشى قويىلعاندىعىن كوپسىنىپ، ولاردىڭ ورنىنا ءالى دە بولسا قازاقتان ادام بەلگىلەۋدى قۋاتتادى. تاعى ءبىر جاقتان، اتتى پولك پەن ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ ءبولىم ورىنباسارلارىنان جوعارى كادرلار ىشىندە نەلىكتەن كوكتوعاي، شىڭگىلدەن (ەجەلگى سەنىمدى سەرىكتەرىنەن) بىردە-ءبىر ادام قويىلماعاندىعىن كوتەرىپ شىقتى. اسكەري ورىن مەن ساقشى ورگانىن ەڭ ۇلكەن ۇكىمەت دەپ بىلەتىن وسپان وسى ەكى ورىندا ء"وز ادامدارىنىڭ" جوقتىعىن "زاحوتقا وتىرعانىم" دەپ ەسەپتەدى. سونىمەن قاباس تىركەشۇلى اتتى پولكتىڭ ورىنباسار باسشىسى بولسىن، پالەندەر پالەن مىندەتكە، تۇگلەندەر تۇگەن مىندەتكە قويىلسىن دەگەندەي بۇيرىق سياقتى تالاپتار قويدى. ءىس جۇزىندە، ونىڭ كورسەتكەندەرى ءبىلىم ورەسى تومەن، كاسىپتەن (ماماندىقتان) حابارسىز، تولىمدىلىعى جوق ادامدار ەدى. اسىلىندە پولك پەن ساقشىعا جوعارى ەكى ادامنان ادام قويۋ ءىسى ويلاستىرىلعان، بىراق لايىقتى ادام تابىلماعان بولاتىن.

3. مىلتىق جيناۋ ماسەلەسى. 1945 جىلى قازان ايىنىڭ 17 سىنەن باستاپ گومينداڭ مەن ءۇش ايماق ۋاكىلدەرى ورتاسىندا جاساۋعا اينالعان "11 ءبىتىم" شارتىنا قول قويۋدان ىلگەرى، كەڭەستەر وداعىنىڭ ىشكى-سىرتقى جاۋلارعا قارسى،تۇرۋىنا ءتيىمسىز فاكتورلاردىڭ بولماستىعى ءۇشىن، مۇنداعى كەڭەس وداعىنىڭ اقىلشىلارىن وزدەرىنە قايتارۋ، شىڭ شىساي ۇكىمەتى مەن كەڭەس وداعى ورتاسىنداعى قارۋ-جاراق ساۋدا توقتامى (كەلىسىمى) كۇشىنەن قالعاننان كەيىن جاسالعان تاڭبا-بەلگىلەرى بار قۇرالداردى قايتا جيىپ اكەتۋ سىندى ەكى ءىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. بۇلاي ىستەۋ سول كەزدەگى ساياسي جاعدايدىڭ قاجەتى ەدى. الدىڭعى ءىس 1945 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا ورىندالىپ بولدى دا، سوڭعىسى ەندى ىستەلە باستادى. وسپان بۇل جولعى مىلتىق جيناۋدى شىڭ شىساي كەزىندەگى قۇرال جىيۋمەن تەڭ كورىپ، مۇنىڭ ارتىندا ءبىر سويقاندىق بار دەپ قاراپ، قۇرال جيناتتىرماۋ جاعىندا بولدى. ارينە ءۇش ايماق ۇكىمەتى وعان جول بەرە المايدى.

4. دىندىك ءتۇس العان كەيبىر توڭكەرىسشىلدىككە قاتىستى قايشىلىقتار. وسپان ءدىني مەكتەپ ەسىگىن اشپاعان، ءدىني قاعيدالارىنان بەيساۋات بولا تۇرسا دا، ءدىني سوقىر سەنىمى اسا كۇشتى، قۇراپاتتىقپەن ات شىعارعان ادام ەدى. وسپان سارسۇمبەگە كوشىپ كەلىسىمەن عابباس مۇفتي دەگەنمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولىپ كەتتى. عابباس ورىسشا سويلەي دە، جازا دا بىلەتىن، اعىلشىننان دا حابارى بار، ارابشا، پارسشا، تۇرىكشە تىلدىرگە جۇيرىك ءارى سۋرەتشى ادام ەدى. ول ءوزىن قازاق ىشىندە ارعىنمىن دەيتىن. ال باسقالار ونى تۇرىكمەن نەمەسە نەمىس پەن تۇرىك اراسىنان شىققان پەروتكى، نەمىستەر جاعىنان كەڭەس وداعىنا جىبەرىلگەن تىڭشى دەسەتىن. وسپاندى كەڭەس وداعىنا، كومپارتياعا، ءۇش ايماق ۇكىمەتىنە قارسى تۇرۋعا يتەرمەلەپ، كەرى توڭكەرىستىك جولعا تۇسىرگەندەردىڭ باستى ءبىرى وسى ادام. ول 1951 جىلى كەرى توڭكەرىسشىلەردى جانىشتاۋ ارەكەتىندە قۇمىلدا قولعا الىنىپ جانىشتالادى.

وسپان وسى، ادامنىڭ ءجون كورسەتۋىمەن ساياسي ىستەرگە دورەكەلىكپەن ارالاسىپ: "كادرلار مەن اسكەرلەرگە دەيىن ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ شارت دەپ، ناماز وقىماعاندارعا، ورازا ۇستاماعاندارعا، اراق ىشكەندەرگە، تەمەكى تارتقاندارعا، شاش قوياتىندارعا پالەن دۇرە سوعىلسىن. بۇل تۋرالى ءۋالي مەكەمەسى مەن ءدىني ىستەر مەكەمەسى بۇيرىق ءتۇسىرسىن. كينو قويۋعا، تەاتر ويناۋعا بولمايدى. ونداعى جاندى سۋرەتتەردىڭ بارلىعى جىن-شايتاندار، ويىن قويىپ ساحاناعا شىعۋ ازعىندار مەن ارسىزداردىڭ قىلىعى ت.ب." دەپ سوقتى.

دالەلقان سۇگىرباەۆ باستاعاندار ونىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرە سالمادى. قايتا تۇسىنىك جاساپ، قارسى پىكىر ايتتى. وسپان بۇعان يلانعانى بىلاي تۇرسىن، كەرىسىنشە قۇرتتەمەگەندىك، ءتىپتى باسىنعاندىق دەپ ءبىلىپ، سۇركەلىس بارا-بارا ۋشىعا ءتۇستى.

تىڭ تىڭداپ كورمەكشى بولۋ

وسپان سارسۇمبەگەگە كەلىپ بىرنەشە اي وتپەي-اق الايدا مەنىڭ ايتقانىم ەسەپ دەيتىن كوزقاراسىنىڭ ەندىگارى اقپايتىندىعىن سەزىنە باستادى. ونىڭ ۇستىنە از ساندى ادامداردىڭ شالعاي رايونداردا بەيباستاقتىق ىستەپ، بەيۋاز جۇرتشىلىقتىڭ مال-مۇلكىنە زيان جەتكىزگەن ارەكەتتەرىنە باسقا باسشىلار قاتاڭ تيىم سالۋ تۋرالى شەشىم جاساعاندىعىنا ىشتەي كىربەڭدىك ساقتاپ، ارا تۇسەدى. سونىمەن، ءوزىنىڭ كوپتەن بەرگى كوكەيتەستى ارمانى – التايدىڭ جەرگىلىكتى پاتشاسى بولۋ، تىم قۇرىسا قازىرگىدەن ۇلكەنىرەك ۇقىققا (قۇقىققا) قول جەتكىزۋ ءۇشىن باسقا جاقتان شىعار جول تابۋعا قارماندى.

ءبىرىنشى، گومينداڭ جاققا ءۇمىت ارتتى. مۇندا "جالبارىنۋشى" ەمەس، "جالبارتۋشى" بولىپ كورىنۋ، گومينداڭ جاقتىڭ الدە نەندەي سەبەپتەن باس تارتۋىنان، ءۇش ايماق جاقتىڭ مۇنداي بوگدە نيەتىن ءبىلىپ قالۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن ورتاعا ءوزى شىقپاي، وتتى باسقالاردىڭ قولىمەن كوسەپ كورمەكشى بولدى. ول ءۇشىن قۇبى قۇمىندا قىستاپ وتىرعان جاقىن اتالاس تۋىسى، 1940 جىلدان بەرى جانىندا جۇرگەن سەنىمدى سەرىگى قاباس تىركەشۇلىمەن ۇرىمجىدەگى كىمدەرمەن بايلانىس جاساۋدى اقىلداسادى.

1946 جىلى قاڭتار ايىنىڭ باسىندا قاباس پەن وسپاننىڭ تاعى ءبىر سەنىمدى ادامى مۇقامەتجان مۇرساليما كەنەن (قازىر كوكتوعاي اۋدانىنىڭ قۋەرتىس اۋىلىندا، اۆتونوميالى رايوندىق ساياسي كەڭەستىڭ مۇشەسى) مەن ەردىقان ارقىلى ۇرىمجىدەگى جانىمقان تىلەۋبايۇلىنا[1] حات جازىپ، التايدىڭ «قىزىلداسىپ» كەتكەنىن، وزدەرىنىڭ قىزىلداسۋدى قالامايتىندىعىن، كوكتوعاي، شىڭگىل حالقىنىڭ ءوز ۋىستارىندا ەكەندىگىن، وسپاننىڭ ءوز سوزدەرىنەن شىقپايتىندىعىن، تەك وسىلاردىڭ نۇسقاۋىنا، كومەگىنە مۇقتاج بولىپ وتىرعاندىقتارىن ايتادى.

جانىمقان حات الىپ كەلگەندەردى ءوز ۇيىندە 3-4 كۇن قوناق قىلىپ (قوجايىندارىمەن تىلدەسۋ ارالىعىندا), سودان سوڭ جولعا سالادى. جانىمقان بەتپە-بەت سويلەسىپ، جان-جاقتىلى پىكىرلەسۋ ءۇشىن نۇرعوجايدى[2] كەنەندەرگە قوسىپ جىبەرەدى. بىراق ونى جەرگىلىكتى ادامدار قاباستار تۇرعان جەردەن سەزىپ قالادى. قاباستار وزدەرىنىڭ گومينداڭمەن استاسقان ارەكەتتەرىنىڭ پاش بولۋىنان پاقاس بولىپ، ەل ىشىندە جۇرگەن جەرىنەن ۇستاپ العان بولىپ، ونى سول كەزدەگى  كوكتوعاي  اۋدانىنىڭ اكىمى، ورىنباسار اكىمى سالىق، ۋاقيتتەر جىبەرگەن سەيپىلدەر ارقىلى ۇكىمەتكە تابىس ەتەدى. نۇرعوجاي ۇرىمجىگە كەلۋ ماقساتىنان تانىپ تۇرىپ الادى. ايماقتىق ساقشى مەكەمەسى جالعاستى تەكسەرمەك بولىپ قاماپ قويادى. وسپان وعان ارا تۇرا المايدى، ءسويتىپ، وسپان – جانىمقان اراسىنداعى العاشقى جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ وسىلاي باستالدى.

ەكىنشى، نۇرعوجايدىڭ قولدى بولعاندىعىنان سەكەم العان وسپان، قاباستار ۇرىمجىمەن بايلانىس جاساۋدى ءبىر مەزەت توقتاتىپ، اۋقىمدا قاراي ءىس كورمەك بولادى. ال، گومينداڭ جاق نۇرعوجايدىڭ حابارسىز كەتكەندىگىنەن، قاباستاردىڭ دا جىم-جىلاس جاتقاندىعىنان مازاسىزدانىپ، ولاردىڭ جايىن ۇعىسۋ، تاعى ءبىر "ساڭىلاۋ" تابۋ ءۇشىن 1946 جىلى اقپان ايىنىڭ ورتا شەنىندە فۋكاڭ اۋدانىنىڭ قۋىرشاق ورىنباسار اكىمى قۇسايىن ارقىلى الەن ۋاڭ مەن جانىمقان اتىنان حات جازىپ، كوپ سالەم-ساۋعات بەرىپ، شىڭگىلدەگى جانىمقانمەن رۋلاس شاقاباي رۋىنىڭ ءتايجىسى ءنازىر قاتارلى ادامدارعا جىبەرەدى. ءنازىر ۇرىمجىدەن كەلگەن سالەمدەمەلەردىڭ ءبىر ءبولىمىن جىبەرىپ بەرۋ ارقىلى قاباستارمەن استىرتىن بايلانىس جاساپ، قۇسايىنعا نۇرعوجايدىڭ احۋالىن، قاباستاردىڭ ءالى دە نيەتىنەن جالتايماعاندىعى، تەك ابايلاي تۇرعانى جونىندە حابار جەتكىزەدى. مۇنان حابار تاپقان التاي ايماقتىق اكىمشىلىك مەكەمەسى ايماقتىق سوت باسشىسى ادىلقان مەن ۇگىت ءبولىمىنىڭ باسشىسى قاجىنابيدى ولاردىڭ نازىرلەر تۇرعان جەرگە قالايشا كەلىپ قايتقاندىعىن تەكتەتەدى. ءنازىر، قاباستار ازداپ سالەمدەمە العانىن، گومينداڭعا بەرىلمەيتىندىگىن، ەندىگارى مۇنداي ارەكەتتە بولمايتىنىن ايتىپ ۋاعدا بەرەدى.

ءۇشىنشى، الدىڭعى ەكى رەتكى بايلانىس ورناتۋ ءىسىنىڭ ارت-ارتىنان سەزىلىپ قالعانىنان ءىش جيعان وسپان، قاباستار تاۋەكەلشىلدىك ەتپەي، بايقاي تۇرۋ تاسىلىنە كوشتى. بىراق بۇعان گومينداڭ جاقتىڭ شىدامى جەتپەيدى. از ۋاقىت وتكەن سوڭ، جانىمقان نۇرعوجايدىڭ بىرگە تۋىسقان ءىنىسى نۇرقاسىم ارقىلى قاباسقا، قاباس ارقىلى وسپانعا حات جازىپ، ولاردىڭ  "قىزىلداسۋعا" قارسى ارەكەتىن بارىنشا قولدايتىندىعىن، نەندەي تالاپتارى بولسا دا ايتىپ وكىل جىبەرۋىن، جولۇڭگەي ماڭىنداعى قۇمعا تاياۋ ءبىر قىستاقتىڭ باستىعى داشىر دەگەن دۇنگەندى ىزدەپ تاپسا، وكىلدەرى سول امان-ەسەن جەتكىزىپ قوياتىندىعىن حابارلايدى. جانىمقاننىڭ حاتىن العان سوڭ، وسپان گومينداڭنىڭ وزىنە كۇشتى تىرەك بولاتىندىعىنا كوز جەتكىزگەندەي بولسا دا، جانىمقاننىڭ حاتىنا جالىپ ەتە تۇسپەي، سان جىلدىق "تاجىريبەسىنە" ساي "ۇستامدىلىق" ىستەپ، ويلانا-تولعانا كەلىپ، اقىرىندا قىبىر ەتكەنى قيىس قالمايتىن قاباستان اۋلاقتاۋدى ءجون كورەدى. سونىمەن، 1946 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ ورتا شەنىندە "دەنساۋلىعىم جاقسى ەمەس، جايلاۋعا شىعىپ دەمالامىن" دەگەن سىلتاۋمەن وسپان سارسۇمبە قالاسىنان كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كۇرتى دەگەن جەرىنە كوشىپ بارادى، قوياردا-قويماي ءجۇرىپ نۇرعوجايدى تۇرمەدەن شىعارىپ تا اكەتتى.

ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى گەنەرال-لەيتەنانت ىسقاقبەك مونونوۆ.

جانە ءبىر ادىم ىلگەرىلەپ ارەكەتتەنۋ

وسپان كۇرتىگە بارعان سوڭ ءۇش ايماق ۇكىمەتىنەن ءبولىنۋدىڭ جاڭا اياق الىسىن باستادى.

(1) وزىنە ءلاتىپ، مومىنباي، مۇقامەتجان، ءنۇسىپبايلاردى اقىلشى، عابباس مۇفتيدى قازى ەتىپ بەلگىلەدى ءارى قول استىنداعى قاۋىمعا رەسىمي جاريالادى. سونىمەن بىرگە راقىم جاقىپبەكۇلى باستىق 100 كىسىلىك "قورعاۋشى" اترەت توپتادى. بۇل ءىس جونىندە ءوز الدىنا جەكە ۇكىمەت، دەربەس قوسىن ۇيىمداستىرۋ ەدى.

(2) كەلىمدى-كەتىمدى قوناعىم كوپ، سوعان راسقۇت ەتەمىن دەگەن سىلتاۋمەن كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىنىڭ ءشوپ باجىسىن (سالىعىن) ءوز قولىنا جيناتىپ الىپ، "قورعاۋشى" اترەتى سونىمەن باقپاقشى بولادى.

(3) ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا، وسپان ۇرىمجىدەن جانىمقاننىڭ حاتىن الىپ كەلىپ، ءبىر ايدان بەرى وعان جاۋاپ كۇتىپ جاتقان نۇرقاسىم ارقىلى داشىر (كاش) ءدى كوكتوعايعا شاقىرتىپ الدى. مۇنداعى ماقساتى داشىردىڭ قانشالىق سەنىمدى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ، ەگەر ول ويلاعان جەردەن شىقسا، گومينداڭ ۇكىمەتىنە وعان قوسىپ تۇڭعىش وكىلدەرىن جىبەرىپ تىكەلەي بايلانىس ورناتۋ ەدى. بىراق جىل باسىندا ىلەگە كەتكەن ءلاتىپتىڭ قايتىپ كەلە جاتقانىنان حابارلى بولعان وسپان، ۇرىمجىگە جىبەرەتىن ەلشىلەرىن ۋاقىتشا توقتاتىپ، داشىردى دا ءوز اۋىلىندا جاسىرىن توستىرىپ قويدى.

(4) 1946 جىلى مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا، ءلاتىپ سارسۇمبەدەن شىڭگىلگە اۋىلشىلاپ بارا جاتقان جولىندا وسپانعا بۇرىلادى. وسپان سارسۇمبەدە ۋاليلىك مىندەت وتەۋ بارىسىندا باسقالارمەن جوعارىداعىداي سۇركەلىس، الاۋىزدىقتارعا تاپ بولعاندىقتان، ەڭ الدىمەن قاباس، مۇقامەتجاندار ارقىلى جانىمقانمەن تىلدەسىپ، گومينداڭ جاقتان شىعار جول ىزدەسە، تاعى ءبىر جاعىنان، 1945 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا اليقان تورە، احىمەتجان اپەندەلەر سارسۇمبەگە شاقىرعاندا "جاتسىنىپ" كەلمەگەن بولسا، ەندى اليقاننىڭ قۇلجاداعى ءسوز-ارەكەتتەرىندە، اسىرەسە دىندىك تۇرعىسىندا وزىمەن نەداۋىر ورتاقتىق بارىنا ء"ىشى جىلىپ" سەنىپ ارتىپ، 1946 جىلدىڭ باسىندا ءۇش ايماق ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ شاقىرتۋى بويىنشا ورىنباسار ءۋالي شامسي، ەگىن، مال شارۋاشىلىق مەكەمەسىنىڭ باسشىسى ءبادي مالشىباەۆتەر قۇلجاعا جۇرەردە، ايماقتىق باجى مەكەمەسىنىڭ باسشىسى ءلاتىپتىڭ دە بىرگە بارۋىن ايتتى ءارى ونىمەن بىرنەشە رەت وڭاشا اڭگىمەلەستى. جەكە حاتشىسى باعداتقا (قازىر شىڭگىل اۋدانىنىڭ ارال اۋىلىندا) اۋىز-ەكى ايتىپ بەرۋ ارقىلى اليقانعا: "اليقان توراعا جانابى! ءىنىم ءلاتىپ سىزدەر جاققا كەتتى. سىزبەن ايىرىم سويلەسپەكشى. ماعان بەرەر نۇسقاۋىڭىزدى، ءىنىم ءلاتىپتى ماعان بالاپ، سوعان ايتساڭىز بولادى" دەگەن مازمۇندا حات جازادى. ءلاتىپ قۇلجادا شامسي، باديلەردەن ءبولىنىپ قالىپ، وسپاننىڭ وسى حاتىن اليقان تورەگە تابىس ەتەدى جانە بىرنەشە رەت بارىپ وڭاشا اڭگىمەلەسەدى. قۇلجاداعى جالپى جاعدايدىڭ اڭىسىن اڭداپ، سىرىن تۇيمەك بولىپ ءبىر اي شاماسى تۇرادى. ءسويتىپ، مامىر ايىنىڭ باس شەنىندە دوربىلجىنگە، ونان قىرىقوشاق شەكاراسى ارقىلى كەڭەس جەرى زايساندى باسىپ، ونان جەمەنەي ارقىلى سارسۇمبەگە قايتا وتەدى. ءلاتىپتىڭ جازىقاشادا وتىرعان وسپاندى ىزدەپ كەلۋ ءمان-ءجايى وعان اليقان تورەنىڭ حاتىن تاپسىرۋ، كورگەن-بىلگەنىن جەتكىزۋ ەدى. اليقاننىڭ وسپانعا ءوز قولىمەن جازعان حاتىندا: ءىنىم وسپان! سەنى ءبىر كورۋگە ىنتىق ەدىم، ورايى كەلمەدى. لاتىپپەن كوپ اڭگىمەلەستىم. قورقىت (ەرتەدەگى اڭىزدا ايتىلاتىن اڭىز ادام) قىرىق جىل بويى كوردەن قاشىپ ءجۇرىپ، اقىرى ءبىرىنشى رەت قازىلعان كورگە تۇسكەن ەكەن. ءوزىڭ ويلانىپ كورىپ ءىس قىلارسىڭ. قالعانىن لاتىپتەن ۇعىن" دەگەن. بۇل اليقان تورەنىڭ باسىنا بۇلت اينالىپ، تىنىسى تارالعان كەزدە جازعان حاتى. وسىدان جارىم اي وتىسىمەن-اق، ول ءۇش ايماقتىڭ دۇرىس باعىتتاعى العا باسار كۇشتەرى جاعىنان بيلىك مينبەسىنەن الىنىپ تاستالدى. ءلاتىپ قۇلجادا تۇرعان 4 ايداي ۋاقىت ىشىندەگى كورگەن-بىلگەندەرىنە توقتالعاندا "بارلىق جەردە قىزىلداسۋعا بەيىمدەلگەندىكتىڭ بەينەسىن ايقىن كورىپ الۋعا بولادى" دەگەن مازمۇندار توڭىرەگىندە كەرى ۇگىتتىك وسەك-اياڭدى جەلدەي ەستىرىپ، جۇندەي سابايدى.

دۇنيەجۇزىلىك 2-سوعىستى باستان كەشىرىپ، جاراقاتى ءالى جازىلماعان كەڭەس حالقىنىڭ اۋىر تۇرمىسى جونىندە دە وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي ەسەلەپ، اسىرەلەپ سوعىپ، وت ۇستىنە ماي قۇيىپ، وسپاننىڭ "قوتىرىنىڭ" اۋزىن ونان ارمان تىرنايدى. سونىمەن وسپاننىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ بولاشاعىنا كۇدىك-كۇمانى ءتىپتى ارتىپ، ونىمەن ات كەكىلىن كەسۋ يدەياسى اسقىنىپ، قارسىلىق ارەكەتى قاعىنا تۇسەدى.

(5) 1946 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىندا، وسپان قۋۇيدە ءوز سىبايلاستارىمەن سويىل سوعارلارىن جانە ءىشىنارا ەل بەدەلدىلەرىن شاقىرىپ جيىن وتكىزىپ، كەڭەس وداعىنىڭ ەكسپەديتسياشىلارىن قۋىپ شىعۋ جونىندە شۇرقان كوتەرەدى، راقىم قاتارلى ادامداردى جىبەرىپ ولارعا شىعىپ كەتۋدى ايتادى. اسىلىندە كەڭەس وداعىنىڭ ەكسپەديتسياشىلارى شىڭ شىساي ۇكىمەتىنىڭ ۇسىنىسىمەن 1936 جىلدان باستاپ بارلاۋ جۇرگىزىپ، 1937 جىلى شىلدە ايىندا شىڭ شىساي مەن ستالين ماسكەۋدە توقتامعا قول قويىسقان سوڭ، سول توقتام بويىنشا 1941 جىلى ماۋسىم ايىنان كەيىن ماشينا، جابدىق ، ينجەنەر، تەحنيك مامان اكەلىپ، قارجى اجىراتىپ، جۇمىس جۇرگىزگەن. ارادا شىڭ شىساي كەڭەس وداعىنان بەت بۇرىپ، ءوزىن نانجىڭ ۇكىمەتىنىڭ قۇشاعىنا اتقاندىقتان، جۇيەدەن كەڭەس وداعى بار كۇشىن نەمىس فاشيستەرىنە قارسى،دۇنيەجۇزىلىك 2-سوعىسقا جۇمىلدىرعاندىقتان 1943 جىلى شىلدە ايىندا ۋاقىتشا توقتاپ قالعان كوكتوعاي كەنىنە كەڭەس وداعىنىڭ ەكسپەديتسياشىلار قايتا كەلىپ ورنالاسقان ەدى[3].

ولار: ءبىز جوعارىنىڭ ورنالاستىرۋىمەن كەلدىك، پىكىرلەرىڭ بولسا ۇكىمەتتەرىڭ ءبىزدىڭ ۇكىمەتپەن سويلەسسىن" دەگەن جاۋاپ بەرىپ قايتارادى. وسىدان 2-3 كۇن وتكەن سوڭ، پاتقان سۇگىرباەۆ قاسىنا ورىنباسار ءۋالي شامسي، ۇگىت ءبولىم باسشىسى قاجىنابي، باس حاتشى سالىمجان قاتارلى ادامداردى ەرتىپ قۋۇيدەگى وسپاننىڭ الدىنا بارادى. مۇنداعى ماقسات 2-3 اي بويى حابار-وشارسىز جاتىپ العان وسپانعا قىزمەتىنەن دوكلات بەرۋ، پىكىر الۋ، ونان قالسا وسپاندى تەزىرەك قايتىپ بارىپ قىزمەتىن ىستەۋگە ۇسىنىس ەتۋ، سول ارقىلى ونىڭ جوعارعى ەكى اۋداننىڭ ءشوپ باجىسىن يەمدەنىپ الۋى، نۇرعوجايدىڭ قاباستار تۇرعان جەرگە باسبالاپ بارۋى، نازىرلەردىڭ قادۋان، جانىمقانداردان فۋكاڭدىق قۇسايىن اكىم ارقىلى "سالەمدەمە" قابىلداۋى، ءلاتىپتىڭ قۇلجادان كەلە سالا وسپاننىڭ قاسىنا بارۋى، وسپاننىڭ قازىرگە دەيىن سارسۇمبەدەگى قىزمەت ورنىنا قايتا ورالماۋى تەكتەس تەكسەرمەسە، تەكتەمەسە بولمايتىن ءبىر وشار ماسەلەنى ۇعىنۋ، وسپاننىڭ سىڭايىن بايقاۋ ەدى. وسپان ۇكىمەت قىزمەتىنەن بەرىلگەن دوكلاتتى سامارقاۋ عانا تىڭدادى. ىستەلگەن نەمەسە ىستەلەتىن قىزمەتتەر جونىندە ءتىس جارىپ لەبىز بىلدىرمەدى. سارسۇمبە قالاسىنا قايتۋ تۋرالى: ء"بىر جاعىنان دەنساۋلىعىم جاقسى ەمەس، ەندى ءبىر جاعىنان قالا تۇرمىسىنا كوندىگە المايمىن. بۇكىل ءومىرىم كەڭ ساحارادا، سالقىن اۋادا وتكەن اداممىن. سوندىقتان ءۋالي مەكەمەسى قىستا وندىرقارادا ء(وز اۋىلىنىڭ قىستاۋلىعى), جازدا قۋۇيدە ء(وز اۋىلىنىڭ ورتا جايلاۋى) تۇرىپ قىزمەت جۇرگىزسىن" دەپ قىرسىقتى. سونىمەن بىرگە، كوكتوعاي، شىڭگىلدە نەشە جىلدان بەرى شەشىلمەي كەلگەن بىرنەشە كىسى ءولىمى ماسەلەسى بار ەكەنىن، سول تۋرالى جيىن اشپاقشى ەكەنىن ايتىپ، دالەلقانداردى سوعان قاتىناسىپ قايتۋعا "قولقالاپ" تۇرىپ الدى. 2-3 كۇنگە قالماي كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىنىڭ اكىمدەرى مەن جۇرت باسىلارى جينالىپ، جيىن اشىلعاندا وسپان جاي بۇلتىنداي قۇبىلىپ، ءوزى شەشپەكشى بولعان "كىسى ءولىمى ماسەلەسىن" ءبىر جاققا قايىرىپ قويىپ، كوكتوعاي كەن رايونىنىڭ ماسەلەسىن عانا كوتەرىپ شىعىپ: "كەڭەس وداعىنىڭ كەن قازۋشىلارى مەنىڭ رۇقساتىمسىز نەگە كەلەدى؟ تەگىن جاتقان بايلىق بار ما ەكەن؟ جەر - مەنىكى! ادام جىبەرىپ شىعىپ كەتسىن دەسەم ءسوز بۇيدالىققا سالىپ، اتتى الىسقا ايدادى. ەندىگى بىردەن-ءبىر شارا قۇرال كۇشىمەن ايداپ سالۋ" دەپ دالەلقانعا باسىم ىستەتتى. جيىن اشامىن دەگەنى تارتقان شىرعاسى ەكەن. دالەلقان وعان: "بىرىنشىدەن، بۇل – تاريحي تامىرى بار ۇلكەن ماسەلە، ەكىنشىدەن، وتكەندە موڭعوليادان العان كومەگىمىز ءىس-جۇزىندە كەڭەس وداعىنان موڭعوليا ارقىلى كەلگەن كومەك، كەڭەس وداعى بىزگە قيىن-قىستاۋ كەزدە بوداۋسىز كومەك قولىن سوزعان دوسىمىز. اشۋ ازدىرادى، اقىل جەتكىزەدى. قۇرال كۇشىن جۇمساماي، الدىمەن يناباتتىراق، وكىلدەر جىبەرىپ، ءىستىڭ جاي-جاپسىرىن ۇعىسايىق" دەدى.

شامسي، قاجىنابي، ۋاتقان، ادىلقاندار بۇل پىكىردى جاقتايدى. سونىمەن قاجىنابي، ءلاتىپ، ادىلقاندار كەڭەس وداعىنىڭ ەكسپەديتسياشىلارىنا بارادى. ولار: "التايداعى باس ەلشىمىزبەن سويلەسىڭىزدەر، وعان دەيىن كەن قازۋدى توقتاتا تۇرايىق" دەيدى. وسپان، دالەلقاندار بۇل جاۋاپ تۋرالى اقىلداسا كەلىپ، كەڭەس وداعىنىڭ سارسۇمبەدەگى باس ەلشىلىگىنە سويلەسۋگە ادىلقان، شاري، اسەن قاتارلى ادامداردى جىبەرەدى. ول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ باس ەلشىسى قازاقشانى مۇلتىكسىز سويلەيتىن زاروۆ دەگەن تاتار ەدى. ولاردى زاروۆقا مەن جولىقتىردىم. باس ەلشى زاروۆ: "وسپانمەن ءوزىم بارىپ سويلەسەمىن، كەمدى كۇن تۇرا تۇرسىن" دەگەن كەلتە جاۋاپ بەردى.

ادىلقان بۇل جاۋاپتى جەتكىزگەندە وسپان: "مۇنىسى سايقالدىق، سوزا بەرسە تۇرا بەرەدى دەگەندى!" دەپ بۇلقان-تالقان بولادى دا، بىرنەشە سەرىكتەرىمەن اقىلداسا كەلىپ، دالەلقانعا زورلاپ قول قويدىرىپ، ەكەۋى اتىنان التاي اتتى پولكىن جوتكەپ كەلۋگە بۇيرىق ءتۇسىرىپ، كوكتوعايداعى كەڭەس وداعىنىڭ ەكسپەديتسياشىلارىنا قۇرالدى كۇشپەن قىسىم جاساۋ بەكىمىنە كەلەدى. بۇنى اسەن ىرىسقانۇلى دالەلقانعا سول زاماندا جەتكىزەدى. دالەلقان سارسۇمبەدەگى ماعان حات جازىپ حاتىندا: "وسپان شىنىندا بۇزىلاتىن كورىنەدى. ءىستى الدىمەن كەڭەس ەكسپەديتسياشىلارىنا سوقتىعۋدان باستاۋ نيەتى بار. سوندىقتان، ارقانداي جاعدايدا، مەنىڭ قولىم قويىلعان بۇيرىق بولعان كۇندە دە اتتى پولكتى سارسۇمبەدەن قىبىر ەتكىزۋگە بولمايدى. بۇل تۇجىرىمدى شتاب باسشىسى ايتەكە امانجولوۆقا، ايماقتىق ساقشى باسشىسى تاستەمبايعا ۇقتىرىپ قوي" دەپتى. حاتتى ءوز قاسىنداعىلاردان جىبەرۋگە لاجى بولماعاندىقتان سارسۇمبەدەن كوكتوعايعا تۋىسشىلاي بارعان ناقىپ دەگەن ادامنان استىرتىن جولداپتى. دالەلقان مۇنداي بۇيرىققا قول قويۋدان مۇلدە باس تارتقاندىقتان، اتتى پولكتى جوتكەۋ ماقساتىنا جەتە الماعان وسپان، دالەلقان، شامسي، قاجىنابيلەردى جۇرت ىشىندە بىتبەس-تۇگەمەس قۇز داۋىنا سالىپ قويىپ، سول ورايدا قاباس، كامەل، جامەت ۇشەۋىن وڭاشا شاقىرىپ الىپ: "دالەلقاننىڭ ماعان بوي بەرەتىن ءتۇرى جوق، ونى امالىن تاۋىپ جاسىرىن اتىپ تاستاڭدار" دەپ بۇيىرادى. بىراق ۇشەۋى قازىرشە بۇلاي ىستەۋگە بولمايتىندىعىن، كەيىن ءبىر ءجونى كەلەرىن ايتىپ، وسپاندى ناسيحاتپەن تەجەپ ششويادى. وسى ارالىقتا ءىستىڭ بارعان سايىن ۋشىعىپ، جيىستىرىپ الۋعا بولمايتىن ۇلكەن قاۋىپكە سوقتىرۋىنان ۇرەيلەنگەن قاجىنابي، ۋاتقان، ادىلقان، سالىق قاتارلىلار قايتا-قايتا ناسيحات ايتۋ ارقىلى وسپاندى قۋۇي جيىنىن تاراتۋعا زورعا كوندىرەدى دە، دالەلقاندار 20 نەشە كۇن دەگەندە سارسۇمبەگە قايتا ورالادى.

دالەلقان سۇگىرباەۆ جاۋىنگەر دوستارىمەن بىرگە.

بارعان سايىن "بارسا كەلمەسكە" بەتتەۋ

قۋۇي جيىنى تارقاسىمەن، شىلدە ايىنىڭ ورتا شەنىندە كەڭەس وداعىنىڭ التايداعى باس ەلشىسى زاروۆ ون نەشە تۇيەگە بۇل، شاي، ۇن، كۇرىش، قانت قاتارلى زاتتاردى ارتىپ-تارتىپ، كوكتوعاي كەن رايونى ارقىلى وسپانعا "سالەمگە" باردى ءارى كەڭەس ەكسپەديتسياشىلارىنىڭ مۇندا كەلىپ كەن اشۋ جاعدايىن ءتۇسىندىردى. وسىدان باستاپ وسپان التاي كولەمىندە بۇلار جايلى اۋىز اشپاس بولدى. دەسەدە، گومينداڭ جاقپەن قارىم-قاتىناسىن جاڭا ورلەۋگە كوتەرگەن وسپان، ءۇش ايماقپەن قارسىلاسۋ، گومينداڭمەن اۋىز جالاسۋ جاقتارىندا بۇرىنعى "وتتى باسقالاردىڭ قولىمەن" كوبەيتىندىسى زىمياندىعىن ەندى ءوزى تىكەلەي ارەكەتتەنۋگە وزگەرتىپ، بۇل سىرىن ءۇش ايماق ۇكىمەتىنەن تاعى ءبىر مەزگىل قۇپيا ۇستاۋعا تىرىستى.

(1) 1946 جىلى شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا، وسپان ءوز اتىنان ۇرىمجىدەگى گومينداڭ باسقىنشىلارىنا تۇڭعىش رەت حات جازىپ، ونى وسىندا بابان ەكى ايدان بەرى كۇتىپ جاتقان داشىرعا قاناتباي، كاكاشالاردى وكىل ەتىپ قوسۋ ارقىلى جىبەرىپ بەرەدى. جانات ورتا جولدا اۋىرىپ قايتىپ كەتەدى دە، قالعاندارى فۋكاڭ ارقىلى ۇرىمجىدەگى جانىمقاننىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسەدى. جانىمقان ولاردى جاڭ جىجۇڭعا مالىمدەيدى. جاڭ جىجۇڭ ولاردى ليۋ مىڭچۇنعا قابىلداتادى. قاناتبايلار ليۋ مىڭچۇنعا وسپاننىڭ حاتىن تاپسىرىپ، جاڭ جىجۇڭنىڭ وزدەرىن قابىلداۋىن وتىنەدى. ءۇش كۇننەن كەيىن، ليۋ مىڭچۇن قاناتبايلارمەن قايتا كەزدەسىپ: "حاتتى جاڭ جىجۇڭعا تابىس ەتتىم، جاڭ اپەندى سىزدەردى قابىلدايتىن بولدى. بىراق جەكە ءوزى قابىلداسا بولمايدى. ءۇش ايماق وكىلدەرى مۇنى سەزىپ قالسا نارازى بولادى. ءتىپتى كۇتىلمەگەن ۇلكەن ماسەلە شىعۋى دا ىقتيمال. سوندىقتان سەندەردى احىمەتجان، بۇرھان اپەندەلەرمەن بىرگە قابىلداماقشى، وسپاننىڭ حاتىن ولارعا كورسەتۋگە، حاتتاعى سوزدەردى ايتۋلارىنا بولمايدى. سول ءۇشىن، وسپاننىڭ حاتى دەپ باسقاشا ءبىر حات ازىرلەپ، وعان وسپاننىڭ مورىنە ۇقساتىپ ويىلعان ءمور باستىق. مۇنى جاقسىراق وقىپ، ەستە بەرىك ساقتاپ الىڭدار دا، ەرتەڭ ولارمەن كورىسكەندە بۇل حاتتى جاڭ جىجۇڭنىڭ ءوز قولىنا تابىس ەتىڭدەر ءارى بۇنداعى مازمۇندار بويىنشا سويلەڭدەر" دەپ الگى "جاساندى حاتتى" بەرەدى. ەرتەسى، جاڭ جىجۇڭ، احىمەتجان، بۇرھان اپەندەلەر ولاردى، راسىندا دا، بىرگە قابىلدايدى. قاناتباي ليۋ مىڭچۇننىڭ ايتۋى بويىنشا الگى حاتتى جاڭ جىجۇڭعا ءتوس قالتاسىنان الىپ بەرەدى. ول حاتتاعى مازمۇندار سۇڭ شيليان جولداستىڭ "شىنجاڭ تاريحي ماتەريالدارىنىڭ" ۇيعىرشا 2-سانىندا باسىلعان "وسپان جانە بايتىك وقيعاسى" دەگەن ماقالاسىندا جازىلعان سياقتى، وندا الدىمەن بەيبىتشىلىك توقتامىنا قول قويىلعالى التايدىڭ ولكەلىك ۇكىمەتپەن بايلانىس جاساماعاندىعى، تەك امان-سالەم ءۇشىن ادام جىبەرگەندىگى ءمالىم ەتىلگەن; ەكىنشىدەن، قازاق ىشىندە اتاق-ابرويى بار الەن ۋاڭ ء(ىس-جۇزىنە الەنننىڭ حانىمى، ءۇرىمجى ايماعىنىڭ قۋىرشاق ءۋاليى، فەودال اقسۇيەك قادۋاندى ايتپاقشى), جانىمقان، سۇلەيمەن قاتارلىلاردىڭ التايعا قايتىپ بارۋى تالاپ ەتىلگەن; ۇشىنشىدەن، بەيبىتشىلىك ءبىتىمىنىڭ مازمۇندارىنا تۇسىنىك جاساۋ تالاپ ەتىلگەن; تورتىنشىدەن، جەرگىلىكتى ورىننىڭ قيىنشىلىعىنا قاراي قۇتقارۋ بەرىلۋى ايتىلعان; التىنشىدان، مەملەكەت ارمياسىنىڭ كەلىپ ورنالاسۋى وتىنىلگەن.

ال وسپاننىڭ ءوز حاتىنا كەلسەك، وندا: التاي "قىزىلداساتىن بولدى". مەن "قىزىلداسۋعا" جان-دىلىممەن قارسىمىن. ويتكەنى "قىزىلدار" (كوممۋنيستەردى ايتپاقشى) ءدىندى جوعالتادى، مال-مۇلىكتى ورتاقتاستىرادى، باي، مولدا، رۋ باسىلارىن جەر اۋدارادى، قامايدى، اتادى. سوندىقتان، مەن ءۇش ايماق جاقتان قول ۇزۋگە بەل بايلادىم، ولارمەن سوعىسامىن. ارەكەتىمدى كەڭەستىڭ كوكتوعايعا كەلگەن اسىل تاس (ۋولفروم) قازۋشىلارىمەن ۇستاسۋدان باستايمىن. ماعان كوپ قۇرال-جاراق، اسكەر جىبەرىپ بەرىڭدەر، جۇيەدەن "حالقىما" بۇل، شاي، استىق جاقتارىنان كومەك كورسەتىڭدەر"[4] دەلىنگەن.

ارادا 3-4 كۇن وتكەن سوڭ، جاڭ جىجۇڭ قاناتباي، كاكاشالاردى تاعى ءبىر رەت سۇڭ شيليان، ليۋ مىڭچۇن، جانىمقاندارمەن بىرگە قابىلداپ، ولارعا كەڭەس ەكسپەديتسياشىلارىنىڭ كەن اشۋ ماسەلەسىن كەڭەس جاقپەن ديپلوماتيالىق جولمەن شەشەتىنىن، وسپاننىڭ ولارمەن سوعىسۋىنا بولمايتىنىن، قازىردىڭ ءوزى ءۇش ايماق جاقپەن اسكەر شىعارىپ سوعىساتىنداي ۋاقىت ەمەستىگىن، وسپاننىڭ باسقا تالاپتارى ىشىندە ازىرشە تۇرمىستىق نارسەلەردى عانا بەرىپ تۇرۋعا بولاتىندىعىن، قالعانىن جاعدايدىڭ دامۋ احۋالىنا قاراي كەزى كەلگەندە كورەتىنىن ايتادى. ليۋ مىڭچۇن جوعارىداعى مازمۇندار ۇستىندە وسپانعا حات جازىپ، كاكاشانى داشىرمەن بىرگە كوكتوعايعا جىبەرەدى دە، قاناتبايدى ناقتى ماسەلەلەر تۋرالى ىشكەرىلەي اقىلداسۋعا الىپ قالادى. ءسويتىپ، وسپان 1946 جىلدىڭ باسىنان باستاپ جانىمقانعا ءۇش رەت ادام جىبەرۋ ارقىلى گومينداڭ جاقتى شەرتىپ كورسە، ەندى ەكى جاق ءوزارا سەنىم بايلاپ، حات الىسىپ، تىكەلەي بارىس-كەلىس جاسايتىن بولدى.

(2) قاناتباي ءبىر ايعا دەيىن قايتا ورالمادى. بۇعان تاعاتى تاۋسىلا مازاسىزدانعان وسپان تامىز ايىنىڭ سوڭىندا ءنۇسىپباي، زەينەل، ۇمبەت قاتارلى ادامداردى داشىرعا قوسىپ ۇرىمجىگە اتتاندىرادى. ويتكەنى قاناتبايدىڭ جولدا ءۇش ايماق اسكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتۋىنەن نەمەسە ءوز قول استىنداعىلار اراسىندا گومينداڭ جاقتان اسكەري كومەك كەلمەۋى سالدارىنان تۇڭىلۋشىلىك، ىدىراۋشىلىق ءجايت تۋىلۋىنان قاتتى الاڭ بولادى. ءىس-جۇزىندە تامىز ايىنىڭ 20 لارىندا قاناتباي ءبىر راتسيا، 20 نەشە جان قۇرال، 100 شاي، 100 توپ سوكىنا، تورعىن-تورقا، نەشە جۇزدەگەن توپ كەزدەمە، ءبىر بۇلعىن شىك (جاڭ جىجۇڭنىڭ وسپانعا ۇسىنعان سالەمدەمەسى) قاتارلى زاتتاردى ون نەشە تۇيەگە ارتىپ، جۇنتۇڭنىڭ گەنەرال-مايور دارەجەلى شپيونى راۋ شىجيە، پولكوۆنيك دارەجەلى شپيونى ما شياڭشان (دۇنگەن، اتى ءجۇنىس، ومار دەپ تە اتالادى. اكەسى ەرەجەپ شاڭزۇڭ دەگەن التايلىق ادام) جانە حۋاڭ فاميلالى تاعى بىرەۋى بار اتالمىش ءۇش "راديستى" ەرتىپ قايتا جولعا شىققان-دى. جانىمقان بۇلارمەن قوسا وسپانعا اقىلشىلىققا الگى سۇلەيمەن بەتۇر دەگەندى دە جىبەرىپتى. بىراق، ءنۇسىپبايلار مەن قاناتبايلار جول-جونەكەي ءبىر-بىرىمەن ۇشىراسباي ءوتىپ كەتەدى. وسپان بۇل "راديستەر" مەن "اقىلشىنى" كۇرتىدە ات شاپتىرىپ، توي جاساپ، قىزعىن قارسى الادى.

(3) وسپان ءنۇسىپبايلاردى وكىل ەتىپ ۇرىمجىگە ەكىنشى رەت جىبەرگەن، ءبىرىنشى رەتكى وكىلى قاناتباي كوكتوعايعا ءالى جەتىپ كەلە قويماعان ەكى ارالىقتا، تامىز ايىنىڭ باس شەنىندە قۇلجادان التايعا كەلگەن ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى گەنەرال-لەيتەنانت ىسقاقبەك مونونوۆ سارسۇمبەدە كوپ ايالداماي، كۇن سايىن شيەلەنىسىپ وتىرعان جاعدايدى وڭاۋ ءۇشىن، ۇلتتىق ارميانىڭ ورىنباسار قولباسشىسى گەنەرال-مايور دالەلقان سۇگىرباەۆ ەكەۋى كوكتوعايدىڭ ءتور جايلاۋىنداعى وسپانعا بارىپ، ونى سارسۇمبەدەگى قىزمەت ورنىنا تەزىرەك بارۋعا ۇسىنىس ەتتى ءارى ءۇش ايماق ۇكىمەتى مەن حالقى اتىنان 1-دارەجەلى "ازاتتىق" التىن وردەنىمەن ناگراتتادى. ءۇش ايماق جاق پەن گومينداڭ اراسىنداعى بەيبىتشىلىك بىتىمىنە تاياۋدا قالاي قول قويىلعاندىعىنىڭ بارىسىن ءتۇسىندىرىپ، سول مازمۇندار ۇستىندە كەلەلى كەڭەستەر ايتتى. وسپان سارسۇمبەگە بارۋ جونىندە: "كۇز كەلىپ، سالقىن تۇسكەندە كورەمىن" دەپ، سۇلە-ساپا جاۋاپ بەردى، ءبىتىم جونىندەگى تۇسىندىرمەگە مياعىنان كۇلىپ قانا قويدى. ال كەۋدەسىنە تاعىلعان التىن وردەن جايلى "تانا-تەڭگە تاعاتىن ايەل ادام بولدىم، تۇگە" دەپ كەلەكە ەتتى. بىرنەشە كۇن بويى قانشالاعان اقىل-كەڭەس ايتىپ وسپاندى رايىنان قايتارا الماعان ىسقاقبەك، دالەلقاندار تامىز ايىنىڭ سوڭىندا سارسۇمبەگە قايتىپ كەتتى. "ولەتىن بالا بەيتكە قاراي قاشادى" دەگەندەي، ءۇش ايماق ۇكىمەتىنەن بويىن اۋلاققا سالىپ، گومينداڭمەن قارىم-قاتىناس جيەلەي تۇسكەن وسپان، ونان ارمان كەرى باعىپ، كەرى توڭكەرىستىك مايداندا قاسارىستى.

(4) وسپاننىڭ ۇرىمجىگە ەكىنشى رەت جىبەرگەن وكىلى ءنۇسىپبايلار ء(نۇسىپباي – وسپاننىڭ قۇداسى، قازىردە بار، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كۇرتى اۋىلىندا) قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا ۇرىمجىگە جەتىپ، جانىمقان ارقىلى جاڭ جىجۇڭمەن جولىعىپ، وعان وسپاننىڭ: "بۇرىن مەن سەندەرمەن نەشە جىل سوعىسقانمىن. بىراق قازاقتا "اداسقاننىڭ ايىبى جوق،  قايتىپ ءۇيىرىپ تاپقانسوڭ" دەگەن ماتەل بار. وتكەندە قارسى بولدىڭ دەسەك ءوزىڭ ءبىل. ولاي ەمەس دەسەڭ، بۇل ءسوزىڭنىڭ راستىعى ءۇشىن ماعان ءۇش ايماق جاقپەن سوعىسۋعا مىڭ اسكەر جىبەرىپ كومەكتەس. 500 ادامدىق قارۋ-جاراق بەر، حالقىما كوپتەپ بۇل، شاي، استىق جاردەم ەت" دەگەن سالەمىن اۋىزشا جەتكىزەدى. جاڭ جىجۇڭ ولارعا الدىنعى ەكى تالابىن قازىرشە ورىنداۋعا بولمايدى، الدىڭعى رەتتە دە ايتقانمىن. ال باسقا زاتتىق كومەككە كەلسەك، ونى ورىنداۋعا بولادى، ءبىر ايدان كەيىن گۋچىڭداعى حاي يۇن شىجاڭنىڭ (قالاشىق باسشىسى) قولىنان الىڭدار دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءبىر ايدان سوڭ، ياعني قاراشا ايىنىڭ باسىندا جانات، قۇمارقان قاتارلى 7-8 ادام باس بولىپ، گۋچىڭدا كۇنى بۇرىن دايىندالىپ قويىلعان قىرۋار ۇن، كۇرىش، سوك، بيداي، تارى جانە ءار الۋان كەزدەمە، شاي، ءتىپتى ينە-ءجىپ، تۇيمە-تانا سياقتى زاتتاردى (ايتۋشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا مىڭ اتتىڭ قۇنىنا تۋرا كەلەتىن كورىنەدى) الىپ قايتادى.

1946 جىلى 9-قاراشادا سارسۇمبەدە (قازىرگى التاي قالاسىندا) دالەلقان سۇگىرباەۆتىڭ ۇيىندە تۇسىرىلگەن سۋرەت. سۋرەتتە سولدان وڭعا قاراي الدىندا وتىرعاندار: داۋباي مازاقوۆ، دالەلقان سۇگىرباەۆ، ءيۇسىپجان. ارتتا تۇرعاندار: مانان شايزا، پاتقان قاتارلىلار.

(5) 1946 جىلى قىركۇيەكتىڭ ورتالارىندا، جانىمقان سۇڭ شيلياننىڭ جول كورسەتۋىمەن سول كەزدەگى ولكەلىك باۋ-ان (قوعام قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ) سىليڭبۋى اقىلشىلار ءبولىمىنىڭ اقىلشىسى اسىلبەك قابدەشۇلى (قازىر شىڭگىل قالاشىعىندا) ارقىلى شىڭگىل اۋدانىنداعى اسەت ىرىسقانۇلىن ۇرىمجىگە شاقىرادى. ويتەنىنى، 1946 جىلى قازان ايىنىڭ باس كەزىندە ولكەلىك بىرلەسكەن ۇكىمەت "11 ءبىتىمنىڭ" قاتىستى بەلگىلەمەلەرىنە ساي ءار قايسى اۋداندارىندا جۇرگىزىلەتىن سانيحۇي  (كەڭەس) مۇشەلەرىن، اكىمدەردى سايلاۋ قىزمەتىنە باقىلاۋشىلىق ەتۋ ءۇشىن التايعا دا ءبىر توپ جىبەردى. وسى توپتىڭ باسشىسى – قۋىرشاق ءۇرىمجى ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى تۇركىستان (گومينداڭ جاقتىڭ وكىلى), حاتشىسى – ولكەلىك ۇكىمەت كەڭەسىنىڭ كادرى كامالبەكتەر التايعا كەتىپ بارا جاتقان جولىندا، قازان ايىنىڭ 6-كۇنى تۇندە ءدوربىلجىن قالاشىعىندا ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە قارسى ۇگىت قاعاز تاراتقاندىقتان كينودان قايتقان ادامدار جاعىنان ۇرىپ ءولتىرىلدى. وسى توپتىڭ ورىنباسار باسشىسى، حالىق ىستەر مەڭگەرمەسى حالىق ءبولىمىنىڭ باسشىسى ء(ۇش ايماق جاقتىڭ وكىلى) داۋباي مازاقوۆ قاتتى زاقىمداندىرىلدى (سول تاياقتىڭ زاردابىنان اقىرى 1949 جىلى قايتىس بولادى), مۇسىرات شاميۇلى قاتارلى ءبىرتالاي ادامدار دا اۋىر تاياق جەيدى. گومينداڭ كەرتارتپاشىلارى مۇنى ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ جوسپارلاۋىمەن تۋعان وقيعا دەپ وڭەشتەرى ۇزىلگەنشە دابىراڭ سالىپ، "قانعا قان الامىز" دەپ بارىنشا قۇقاي كورسەتتى. اسەن وسى تۇركىستاننىڭ تۋعان اعاسى، التايداعى شىڭ ۇكىمەتىنە قارسى تۇڭعىش كوتەرىلىستىڭ ءبىر باسشىسى بولعان ىرىسقاننىڭ ۇلى ەدى. اسەننىڭ ءوزى دە 1943 جىلدان باستالعان التايداعى پارتيزاندىق ارەكەتتىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى ءارى اترەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولعان. 1946 جىلدان كەيىن وسپان ءۇش ايماق جاقپەن قارسىلاسقاندا، ءۇش ايماق جاققا تۇرىپ بەلگىلى ەسە قوسقان، شىڭگىل اۋدانى بويىنشا ەڭ بەدەلدى ادامداردىڭ ءبىرى بولاتىن. گومينداڭ كەرتارتپاشىلارى تۇركىستاننىڭ ءولىمىن جەلەۋ ەتىپ، جانىمقانمەن رۋلاستىعىنان پايدالانىپ، ەندى ونى ءۇش ايماق جاققا قارسى قويماقشى بولدى. سونىمەن، اسەن 1946 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا مازاپ ء(نازىر ءتايجىنىڭ ءىنىسى), ىدىرىس قاتارلىلاردى ەرتىپ، اسىلبەك قابدەشۇلىمەن بىرگە ۇرىمجىدەگى جانىمقاننىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇستى. جانىمقان اسەندى تۇركىستاننىڭ ولىمىنە قاباعات قايعىرعان بەينەمەن "وي، باۋىرىم!" سالىپ قارسى الدى. تۇرلىشە ايلا-شارعىسىمەن ءوز قارماعىنا ىلىكتىرەدى. اسەن ءۇش ايماق جاقتان گومينداڭ تاراپقا ءبىرجولاتا بۇرىلىس جاساپ، ۇرىمجىدە تۇركىستاننىڭ جوعىن جوقتاپ، ءبىر جارىم اي مولشەرىندە جاتتى. وسى ارالىقتا وسپاننىڭ ءلاتىپ باستاعان ءۇشىنشى رەتكى تولىق ۇقىقتى وكىلدەر توبى دا ۇرىمجىگە جەتىپ كەلدى. جانىمقان لاتىپتەر مەن اسەندەردىڭ باسىن قوسىپ، اقسارباس قويىن ايتىپ سويىپ، قولدارىن قانعا باتىرىسىپ، "ولسە ءبىر شۇڭقىردا، ءتىرى بولسا ءبىر توبەدە بولۋعا" سەرت بەرىستى. وسپانعا شىڭگىل جۇرتشىلىعى ىشىنەن لاتىپتەن باسقا تاعى ءبىر ۇلكەن دەمەۋشى تابىلدى. سۇڭ شيليان جانىمقان ارقىلى اسەنگە ءبىر ماۋزەر، 30 بەساتار مىلتىق جانە كوپتەگەن بۇل، شاي قاتارلى زات ساۋعا ەتتى. اسەننىڭ ءۇش ايماق ۇكىمەتىنە دەگەن وشپەندىلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن، جانىمقان وعان: "مىنانى كورگەندە اعاڭنىڭ كەگى ەسىڭە كەلسىن، ەستەلىك ءۇشىن الا كەت" دەپ تۇركىستاننىڭ كوپتەن بەرى ىستەتىپ كەلگەن جانقۇرالى مەن ءدۇربىسىن تابىس ەتتى.

(6) 1946 جىلى قاراشا ايىندا (اسەندەر ۇرىمجىگە كەلۋدەن ءسال ىلگەرى), گومينداڭ ءمانساپتىلارى تەلەگرامما جولداپ، وسپاننىڭ ەڭ سەنىمدى، ابىرويلى ادامداردان قۇرام تاپقان ءبىر تولىق ۇقىقتى وكىلدەر ۇيىرمەسىن جىبەرۋىن ۇسىنىس ەتتى. وسپان ءلاتىپ باستاعان، قاناتباي، مومىنباي، ادىلقان قاتارلى 8 كىسىلىك وكىلدەر توبىن جىبەردى. ولار 1946 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ اياعىندا جولعا شىقتى. ولاردى جۇڭتۇڭ شپيونى، اتالمىش "راديس" - گەنەرال راۋ شىجيە سەرىك بولىپ الىپ ءجۇردى. ولار جانىمقاننىڭ اۋلاسىندا ارنايى دايىندالعان كۇتۋ ۇيىنە كەلىپ ورنالاستى. 1947 جىلى قاڭتار ايىنىڭ 17-كۇنى جاڭ جىجۇڭ ولاردى قابىلدادى. ءلاتىپ جاڭ جىجۇڭعا وسپاننىڭ ءبىر پولك اسكەر، 500 بەساتار مىلتىق، 50 پيلۋموت، 50 تال وق سۇراپ جازعان حاتىن تابىس ەتتى ءارى وسپاننىڭ ءۇش ايماق جاقپەن ەندىگى اشكەرە سايىس باستاپ كەتكەندىگى ىقتيمال ەكەنىن ايتتى. ناتيجەدە، گومينداڭ ءمانساپتىلارى شۇعىل ارەكەتتەنىپ، الدىمەن گۋچىڭ ارقىلى 400 بەس اتار مىلتىق، 20 پليمۋوت، 40 تال وق، بىرەر ءجۇز تۇيەگە ارتىلعان قىرۋار، بۇل، شاي، استىق جىبەرىپ بەردى. ىلە-شالا، سۇڭ شيليان ءوزى بۇيرىق ءتۇسىرىپ، ۇرىمجىدەن اسىلبەك قابدەشۇلى باسقارعان 2 زبوت پليمۋوتشى، فۋكاڭنان ماتيانفۋ باسقارعان 200 ادامدىق ءبىر روتا، جيىنى 260 تان كوبىرەك رەسىمي قۇرالدى قوسىن اتتاندىردى.

ءسويتىپ، گومينداڭ ۇكىمەتى وسپان باندىلارىنىڭ زاتتىق جانە رۋحاني جاقتاعى قاجەتىن قامتاماسىزداندىرىپ، قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ولاردىڭ ءۇش ايماق ۇكىمەتىنە، حالقىنا، ارمياسىنا قارسى وق اتىپ، قىلىش شاۋىپ، ۇزدىكسىز قىلمىس وتكىزۋىن بارىنشا جەدەلدەتە ءتۇستى، سونداي-اق ءوزىنىڭ توڭكەرىسكە قارسى كەرتارتپا كەسپىرىن اشىق اسكەرىلەدى.

[1] جانىمقان  - كەرەيدىڭ شاقاباي رۋىنىڭ ءتايجىسى. گومينداڭنىڭ سەنىمدى يتارشىسى. التايدان ۇرىمجىگە جوتكەلىپ بارعان سوڭ ولكەلىك باجى (سالىق) مەكەمەسىنىڭ، قازىنا مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولعان. ازاتتىقتان كەيىن وسپانمەن بىرگە توپالاڭ تۋدىرعاندىعى ءۇشىن 1950 جىلى جاڭا ۇكىمەت جاعىنان جانىشتالعان.

[2] نۇرعوجاي بۇرىن التاي پارتيزاندارى ۇلكەن اترەتىنىڭ باسشىسى ەدى. 1945 جىلى ماۋسىم ايىندا جانىمقاننىڭ رۋلاستىق جاعىنان شىرعالاۋى ارقىلى گومينداڭ جاققا ءوتىپ، جانىمقاندارمەن بىرگە اەروپلانمەن ۇرىمجىگە كەلتىرىلگەن.

[3] بۇل كەن سونان باستاپ ۇزدىكسىز قازىلىپ، 1950 جىلى اقپان ايىنىڭ 14-كۇنى "قىتاي، كەڭەس دوستىق-ىستەستىك شارتىنىڭ" قاتىستى بەلگىلەمەسى بويىنشا "قىتاي، كەڭەس ءتۇستى مەتالل سەرىكتىگى" بولىپ وزگەرتىلدى، 1962 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ەكى جاق ورتاق پايدالانىپ كەلدى.

[4] بۇل حاتتىڭ ەكەۋىن دە ءوز كوزىمەن كورگەن، ءوز قولىمەن جونەلتكەن، وسپاننىڭ سونداعى ۇرىمجىگە جىبەرگەن ەكى وكىلىنىڭ ءبىرى كاكاشا سۇلتانۇلى قازىردە كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تۇرعىن اۋىلىندا تۇرادى

جالعاسى بار...

پاتقان دالەلقانۇلى سۇگىرباەۆ.

«ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جۋرنالىنان (№8, 1992 ج.) اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz