Basy: Ata tarih ózi sóilesin

«Búrgәmbini alyp bolghan son, Sauryqtyng joldastary kezinde әkemizding myng jylqysyn jylqyshylarymen oljalaghan, biz tegin ketpeymiz dep Búrgәmbining bar jylqysyn alyp, búthanasyndaghy balanyng ýlkendigindey mystan jasalghan bútty, Búrgәmbining janynan tastamay ala jýretin gauharyn, eki kók kilemin oljalap qaytady. Eki kók kilem artqanda bir týielik jýk bolyp, shirshyqtaghanda belin jippen baylap qoymasa serpinmen jazylyp týsip qalady eken. Bútty zergerlerge búzdyrghanda basynan tauyqtyng júmyrtqasynday altyn shyqqan, ishegin meruertti jipke tizip jasaghan. Ókpe-bauyry Meke marjan degen asyl tastardan qúrastyrghan eken» (Ásker Toyghanbekúly. «Sauryq batyr jayly», «Ile gazeti», 1992 jyl, 14 qazan).

Sauryq Alparúly Qazaq halqyna tanylghan jau jýrek batyrlardyng biri bolghan, ol mólshermen 1820 jyldan 1870 jyl aralyghynda jasaghan. Al, keybir derekterde 1820 jyly tuyp, 1888 jyly qaytys bolghan delinedi. Ol Alban elining Qúrman ruynyng Oryntay atasynan taraydy.

Qazaq halqy basynan qily-qily, alma-ghayyp, tar zamandardy ótkizdi. Solardyng ishinde 1916 jylghy aituly halyq kóterilisterining biri – «Qarqara kóterilisi» boldy.

Aq patshanyng 1916 jylghy «25 mausym» jarlyghy býkil qazaq dalasyn dýr silkindirip, beykýnә eldi qandy qyrghyngha úshyrap, sony ýrkinge jalghasqany bәrimizge ayan. Qazaq, úighyr, qyrghyz halqy әdiletti jaqtap, úrpaq saqtap qalu ýshin jasaghan Qarqara jәrmenkesindegi halyq kýresi ayausyz janyshtalyp, Jәmenke, Úzaq siyaqty halyq arystary óz ómirin qúrbandyqqa shalady. Sol kezde halyq arasynda «Berseng bala óledi, bermeseng shal óledi» degen tәmsil sóz qalghan. Búl sóz sol kezdegi halyqtyng aq patsha ýkimetine әsker bermeu ýshin әdiletti kýres jasaghan tarihy shyndyqty beynelep beretin sóz edi.

Tarihy derekterge negizdelgende, sonau 1916 jylghy «Qarqara kóterilisin» Shar Rossiya ýkimetining qújattarynda «Alban kóterilisi» dep anyq jazylghan eken.

«1916 jylghy Qarqara kóterilisine baylanysty arhiv materialdaryna qaraghanda Ereuiltóbe mәjilisinen bir kýn búryn, yaghni, shildening 10-kýni bir top el basshylary jәrmenkeden on shaqyrymday jerde «Qaban qaraghay» dep atalatyn jaylauda Qúrman bolysynyng yqpaldy adamy Úzaq Sauryqúlynyng auylynda bas qosyp kenes qúrady. Oghan Mereke, Shilik, Torayghyr, Sarytoghay, Qonyrbórik, Qojbanbet, Bódeti, Ivanov, Ayt, Aljan bolystarynyng starshyndary men bedeldi adamdary qatynasyp, әskerge bala bermeyik degen sheshimge keledi» (Seydәlim Tәnekeev. «Ereuil tóbe әserleri», «Atamúra» Qazaqstan, Almaty 1994 jyl, 27-bet).

Taghy bir derekte «Shildening 11-kýni erteletip halyqtyng bas kóterer adamdary Ereuil tóbening etegine jinalady.

Arhiv materialdardaghy derekter men el auyzyna taralghan әngimege negizdelgende, últ-azattyq kóterilisin ýgittep, eldi kóterilis jasaugha basshylyq etti dep tergeuge alynghan jiyny 67 adam eken. Olardyng ishinde Jәmenke men Úzaq syndy eki kóterilis basshysynyng aty erekshe auyzgha alynady. Sol sebepti ekeuin basqalardan on kýn búryn yaghny shildening 22-kýni qamaugha alyp týrmege jabady.

Qarqaradaghy halyq kóterilisi turaly talay-talay talantty qalamgerler sóz etken. Múnyng ishindegi eng ataqtysy ghúlama zanghar jazushy Múhtar Áuezovting «Qily zaman» atty danqy әlemge jayylghan shygharmasyn erekshe ataugha bolady. Úly Múhtar Áuezov «Qily zaman» atty shygharmasynyng materialyn jinauda Qarqara ónirinde ýsh ay mólsherinde túrghany Qazaqstanda basylghan «Qarqara aibaty» atty kitapta anyq jazylghan.

Búl joly Múhtar Áuezov Kódek Maralbaevpen kezdesip «Alban kóterilisi» turaly kóptegen qúndy tarihy derekterdi úghysqan, әri Kódekting el tarihyna, әsirese, halyq kóterilisining kósemderi Jәmenke, Úzaq qatarly el arystaryna arnaghan ólenderin yqylaspen tyndaghan eken.

Qazaqstandyq beldi zertteushi Toqtar Álibekúlynyng arhiyv, materialdan alyp jazghan «Kódekti Qarqara jaylauynda kezdestirgen Múhtar Áuezov onyng qoghamdyq qyzmeti men aqyndyq darynyna erekshe bagha berdi» (Toqtar Álibekúly. «Balasy múny jazghan Maralbaydyn», «Ádebiyet aidyny» gazeti. Qazaqstan, 2007 jyl, 19-shilde.) degen dәleli úly Múqannyng Kódekti arnayy izdep әngimeleskenin tipti rastay týsedi.

Tarihy qyzyl qangha boyalghan, elding erligi men egeyligin beyneleytin, últ ruhynyng alauy laulaghan «Búl kóterilis turaly az jazylghan joq, әitse de Alban balasynyng basyna týsken qily zamandy úly jazushy Múhtar Áuezovten artyq jazghan kim bar?» («Hantәnir etegi – Rayymbek baba mekeni», 2000 jyl, Almaty).

Úly Múhtar Áuezov «Qily zaman» atty shygharmasynda «... Albannyng eli de ýdire kóshti ... artynda qara týtin bop jәrmenke qaldy. IYesiz bolyp qanghyrap Alataudyng jaylauy qaldy. Qúlazyp qystau, qonyrsyp júrt qaldy, kindigin keskizip, kirin jughan momyndyq kýni qaldy. Alban – Alban bolghaly qystyng jútyn, jazdyng indetin kórsetpegen, jer kindigi Ata qonys mekeni qaldy.

Tau-taudyng salasynda iyesiz shulap, qora-qora qoy qaldy. Tau tolghan arqar, búghy, elik, qara qúiryq, tautekedey, jabayy jayyn kórshileri de qaldy. Aldynda belgisizdikke tolghan túmandy kýnderi qúshaghyn jaydy. Artynan nәlet aityp, aldyna qaray jol tartty» (Múhtar Áuezov «Qily zaman», «Shynjang jastar-órender» baspasy, 1990 jyly, mausym, 263-264-better.) dep týiindeydi.

«Qalamgerler arasyndaghy aitylghan sózderde ýlkendi-kishili kóterilister turaly Múhtar Áuezov nege qalam tartpady degen súraular jii tudy. Múhtar Áuezov nelikten «Qarqara kóterilisin» jazdy?

Búl turaly Qarqara kóterilisining kósemderining biri – Úzaq batyrdyng 140 jyldyghyna oray Sarbastau degen jerdegi as berude belgili jazushy Túrsyn Júrtbaev: «Úly Múqang basqa jaqtaghy kóterilisti jazsa, kórmey qalghan joq. Ol kóterilisting kóbi iydeologiyagha úlasty. Al, naghyz qazaqtyng qanyna tәn kóterilisi osy ólkede boldy», – («Hantәniri etegi – Rayymbek baba mekeni») dep aitqan qúndy pikir esimizge týsedi.

1916 jylghy «Qarqara kóterilisi» turaly mynaday derekterge ie bolamyz «Búratana halyqtyng adamdaryn qan maydandaghy qara júmysqa alu turaly ýkimge patsha 1916 jyly 25 mausymda qol qoyghany belgili. Osy arada toqtap, kónil audaryp aita ketetin taghy bir jay bar. Patshanyng qol qoyghan ýkiminde soghystyng qara júmysyna 19 jas pen 43 jas aralyghyndaghy búratanalar alynsyn dep anyq jazylghan bolatyn. Al, jergilikti әkimder shaqyrugha tek 19 jas pen 31 jastyng arasyndaghylar ghana qamtylsyn degen jarlyq berip biy-bolystardan tizim talap etken» («Hantәnir etegi – Rayymbek baba mekeni») degenderden patsha ýkimetining halyqty qan qaqsatqan jauyzdyghyn kóruge bolady.

1994 jyly Qazaqstanda baspadan shyqqan, Seydәlim Tәnekeevting jazghan «Ereuil tóbe әserleri» atty kitapta Shar Rossiya ýkimetining qandy balaq mansaptysy Podvorkov (Aq jelke) tútqyndau búiryghy jariyalanghan 67 adamnyng tizimdigi ashyq kórsetilgen, birinshi toptaghy 15 adam atu jazasyna ýkim etilgen, ekinshi toptaghylar 15 jyldan 25 jylgha deyin qamaugha alynatyndar, qalghan ýshinshi toptaghy 39 adam 15 jylgha deyin qamalyp, dýniye-mýlki bir-aq jinalyp alynady delingen.

Shar Rossiya patshalyghynyng jauyzdyghy әlden asty, halyqty hayuan ornynda kórip qan qaqsatty. «Qarqara kóterilisinde» patsha ýkimeti halyqty ayausyz qyryp, qanyn suday shashty. Búl turaly adam shoshynarlyq mynaday derekterdi kezdestiruge bolady: Halqymyzdyng bir tuar perzenti Múqametjan Tynyshbaevtyng 6 jeltoqsan 1917 jylghy «Qazaq» gazetining 254-shi sanynda jariyalanghan mәlimetinde «1916 jylghy kóteriliste Alban taypasyndaghy 69440 jannyng 35100 adamy qyrylghany atap kórsetilgen. Olardyng kópshiligi «Áskery seyildin» qúrbany bolghan әielder, balalar, qarttar» («Hantәniri etegi – Rayymbek baba mekeni»).

Osynday aumaly-tókpeli tar zamanda Shar Rossiya ýkimetining shekten asqan zúlymdyghyna úshyraghan qazaq halqy jan saughalap, úrpaq saqtap qalu ýshin top-tobymen Shynjannyng Ile ónirine qashyp ótti. Búl qazaqtardyng Ile ónirine túnghysh kelui emes, óz ata mekenine qayta oraluy edi. Derekterde aityluynsha, tolyqsyz sanaqqa qaraghanda 1916 jylghy «Qarqara kóterilisi» tuylghannan keyin 16 bolys Alban elindegi 15145 týtinnen 10740 týtin Qytaygha qonys audarylghandyghy aitylady. Sodan 1930 jyldardyng bas sheninen bastap, Sovet ýkimeti túsyndaghy әsire solshyldyq sayasat saldarynan asharshylyq, auru týrli alym-salyqtargha úshyrap, qazaqtar jәne bir ret keng kólemdi Qytaygha qonys audardy.

                                             IV

Últtyng payda boluymen birge, onyng tarihy, shejiresi payda boldy. Mәdeniyetti halyqtardyng kóbi jazbasha shejire jazyp qaldyrghan. Shejire tarihyn paraqtar bolsaq, búdan birneshe ghasyr qaghaz betinde týsken qazaq, úighyr, ózbek, týrikmen, bashqúrt, qyrghyz t.b. týrik tildes halyqtardyng ortaq qazynasyna ainalghan «Shaybany – nama», «Babyr – nama», «Tarihy – Rashidi» qatarly ataqty kitaptardy atap ótuge bolady.

Qazaq halqy tuysqan týrik tildes halyqtar ishinde atatekti biluge erekshe mәn bergen últ. Sol sebepti «Jeti atasyn bilmegen jetesizdikting belgisi» degen tәrbiyelik quaty kýshti maqal qalghan.

Sol ýshin shejire qughan, atajol qughan tuysqanshyl, bauyrmal qazaq úrpaqtary «Qyryq ruly qytay, qargha tamyrly qazaqpyz» dep bir-birin jat kórgen emes, jeti atasynyng esimin qadir tútyp jattap keledi. Atamyz qazaqtan «Jeti atasyn bilgen úly jeti ruly eldi biledi» degen dana sóz qalghan.

Halqymyz shejire aitqandar men shejire jazghandardy erekshe qúrmet etip, qogham qayratkeri retinde tanyp, bilim iyesi retinde ardaqtap otyrghan. Derekterde qazaqta «Jetpis jeti atasyn taratatyn» talantty shejireshiler bolghany aitylady. «Qazaq halqy 200-den asa rudan qúralsa, әr rudyng óz shejiresi bolghan» («Qazaq Sovet ensiklopediyasy», 12-tom, 232-bet) degen derekter bar. Ár ru, taypalardyng shejiresin han, súltan, biyler nemese solardyng búiryghymen әr rudyng aqsaqaldary men shejireshi oqymystylary hatqa týsirip otyrghan.

Shoqan Uәlihanov «Esim hannyn, Tәuke hannyn, Sәmeke hannyn, Ábilmәmbet hannyn, sonday-aq olardyng úrpaqtarynyng shejiresi bar, ol shejirelerdi Abylay jәne onyng rulary saqtady» (Su Beyhay «Qazaq mәdeniyetining tarihy», «Shynjang halyq baspasy», 2005 jyl, tamyz, 180-bet.), – deydi.

Qazaq halqynyng tarihy men shejiresining deregi sonau V-VII ghasyrdan bastaldy. Talay dәuirdi bastan keshirip kele jatqan qazaq halqy XV ghasyrdyng ortasyna kelgende Altyn Orda handyghy jәne onan bólinip shyqqan Aq Ordanyng ydyrauyna baylanysty batys Jetisuda Qazaq handyghyn qúrdy. Sonan Qasymhannyng túsyna kelgende (1511-1523 jyldary) oghan qaraghan qazaqtyng sany bir milliongha jetip kýshti handyq bolyp qalyptasty. Qazaq handyghy XV ghasyrdyng ortasynan XVIII ghasyrdyng ayaghyna deyingi ýsh jarym ghasyrdan astam ómir sýru barysynda qazaq tili ereksheligi boyynsha damyghan jazba әdebiyeti, tarihy, shejireleri barlyqqa keldi. Osy ýsh jarym ghasyrdan astam uaqyt barysynda qazaqtyng han, súltan, biyleri shejirege erekshe mәn berip, arnauly oqymysty, ghalymdardy úiymdastyryp jazdyryp, han sarayynda saqtap kelgen. Osy tústa Múhamet Haydar Dulatidyng «Tarih Rashidiy», Qydyrghaly Jalayyrdyn, «Jylnamalar jinaghy» qatarly әigili kitaptar dýniyege keldi.

XIX ghasyr men XX ghasyrda qazaq shejireleri jýiege týsirilip jazyla bastady. Qazaq shejiresin arnagha týsirip, mazmúnyn bayytyp, qúrylymyn kemeldendirgen iri oqymystylardan Shoqan Uәlihanov, Shәkәrim Qúdayberdiúly, Jýsip Kóbeev, Núrjan Naushabaev, Múqametjan Tynyshbaev, Jýsipbekqoja Shayhyslamúly boldy.

Ásirese, Qytay qazaqtarynda 1980 jyldardan keyin shejire jinau, retteu, zertteu júmysy qolgha alynyp, «Shalghyn», «Múra», «Alqap» qatarly jurnaldarda arnauly shejireler men shejirege qatysty zertteulerden 100-ge juyq maqalalar jariyalandy.

Qytay qazaqtarynan shejire zertteuge eng alghash jol salghan tarih ghalymdarynan Nyghymet Mynjany men Jaqyp Myrzahanov boldy. Nyghymet Mynjanidyng «Qazaq shejiresi jayynda» («Alqap» 1996 jyl, 1-san), Jaqyp Myrzahanovtyng «Qazaq shejiresining jinaluy jәne qazaq tarihynyng zerttelui jóninde», «Qazaq shejiresining jazba tarihy derektermen baylanysy jóninde», «Qazaqtyng shejirelik anyzdary jәne shejirelik taraluy jóninde» degen úlaspaly maqalalary shejire zertteuding alghashqy betashary boldy. Jaqyp Myrzahanovtyng art-artynan jariyalanghan búl ýsh maqalasy mazmúny men zertteu jaghynda kemeldik pen terendik bayqatyp, shejire zertteudegi bostyqty toltyrdy. «Múra» jurnalynyng 1995 jylghy 2-shi sanynda jariyalanghan Qadys Janәbilúlynyng «Kerey taypasy jәne batyr hany – Túghryl» atty shejirelik maqalasynyng tarihy qúny joghary, tyng órede jazylghan, jan-jaqtyly izdengen tamasha maqala dep qaraugha bolady. Kórnekti tarihshy Jaqyp Jýnisúlynyng «Shejire turaly tolghanys» («Ile tarihy materialdary», 21-shi san) atty maqalasy shejire jinaushylardyng nazaryn ózine audaryp, shejireni qalay jinap, qalay jazu, qalay qúrastyrudyng ozyq ýlgisin nazariyalyq jaqtan kórsetip berdi. Jaqang búl maqalasynda qazaq shejiresining ózindik mini men jetersiz jaqtary turaly: birinshi; jat kózding jasyrynuy, ata tekting búrmalanuy; ekinshi; ýziktiligi; ýshinshi; kemelsizdigi, tórtinshi; anyqsyzdyghy, besinshi; erkek kindikshiligi; altynshy; jyrtyqqa qol tyghushylyq qatarly jaqtardy ghylymy túrghydan jýieli týsindirip bergen.

1990 jyly Nyghymet Mynjany men Ábdirashit Baybolatúlynyng qúrastyruynda «Qazaq shejireleri» atty kitaptyng «Ile halyq baspasy» jaghynan jaryq kórui shólirkep túrghan shejire qúmar oqyrmannyng susynyn qandyrdy. Osydan song «Qazaq shejiresi» atty kitap 1996 jyly «Shynjang jastar-órender» baspasy jaghynan jaryq kórip júrt alqauyna ie boldy. 1999 jyly «Ile halyq baspasy» jaghynan Ábdirashit Baybolatúly qúrastyrghan «Qazaq shejireleri» atty 2-shi kitaby oqyrmandarmen jýzdesti.

Tayaudaghy otyz jyldan beri shejire jinau, qúrastyru, baspadan shygharu júmysy tyng órege kóterildi. Mysaly, «Kerey shejiresi», «Nayman shejiresi», «Múryn shejiresi», «Uaq shejiresi», «Dórtuil shejiresi», «Qyzay shejiresi», «Týkibay shejiresi», «IYteli shejiresi», «Sasan shejiresi», «Qyzay – andas tarih – shejiresi», «Alban shejiresi», «Qyzay eli Jolboldy shejiresi», «Atatek jalghaghan – Altyn shynjyr» (Aljan-Shaja shejiresi) qatarly ýlkendi-kishili shejire kitaptar art-artynan baspadan shyqty.

                                                V

Qazaq últy óz ata shejiresin úrpaqtan-úrpaqqa jalghap, joghaltpay, óshirmey ózderining qymbatty múralary retinde saqtap kelgen ata dәstýrge bay, ata-jón taratugha mәngi múragerlik etip kele jatqan úlaghatty halyq.

Óz tarihyn, shejiresin aumaly-tókpeli zamanda atadan-balagha amanat etip saqtap kelgen qazaq halqynyng qúramyndaghy Alban eli Úly jýzding ejelgi taypalardyng biri. Tarihy derekterde aityluynsha, Alban taypasy «V-VII ghasyrda Jetisu ónirindegi Dulat taypasy biylegen Yuban odaghyna kirgen. Búrynghy orys ghalymdarynyng jazba derekterinde Atban, Adban, Adman dep te kezdedi. Qazaqstannyng key jerinde Abdan dep te aitylady. Úly jýzding ózge taypalarymen birge XIV-XV ghasyrda Alban Qazaq halqynyng qúramyna endi» degen kózqarastar aitylady» (Bayúzaq Qojabekúly Albani. «Tarihy tanym», 181-bet).

Tarihshy Nyghymet Mynjani: «Qazaqtyng bayyrghy anyz-shejireleri men jazba әdebiyetinde Yysin degen atau eki týrli maghynada: tar maghyna da jәne keng maghynada qoldanylady. Tar maghynadaghy Yysin – qazaqtyng Úly jýzining qúramyndaghy taypanyng aty. Al keng maghynadaghy Yysin – Ile alqaby men Jetisu ónirin jәne Ontýstik Qazaqstandy mekendegen Úly jýz taypalardyng jalpy aty. Búlar ejelgi zamannan beri osy ónirdi mekendegen. Ile aimaghyndaghy Alban, Suan, Jalayyr taypalary osy Ýisin úlysynyng tarmaqtary» (Nyghymet Mynjani. «Qazaqtyng qysqasha tarihy», 78, 79-bet.), – dep óte anyq tújyrym jasaghan.

Albannyng Sary, Shybyl degen eki úly bar. Býgingi iri taypagha ainalghan Alban úrpaqtary Sary men Shybyldan ósip-órkendegen el bolyp Qazaqstan, Qytay, Qyrghyzstan, Ózbekstan qatarly elderge bytyray qonystanghan. Albandardyng búrynghy úrany Úly jýzge ortaq úrany – Baqtiyar bolghan. Keyingi taypalyq úrany – Rayymbek bolyp qalyptasqan.

Qazaq halqynyng qúramyndaghy Alban taypasy – basqa úlys, ru, taypalar men birge qara nardyng búidasyn oqqa qidyryp, qara arghymaqtyng erqasyn oqqa júldyryp jýrse de elin, jerin qorghap kelgen er jýrek halyq.

Qazaq halqy talay-talay qiyn-qystau zar zamandardy bastan ótkizdi. Áne, sonyng biri XIII ghasyrdyng basynda bastalghan Shynghyshannyng әlemge aty shuly joryghy beybit jatqan qazaq dalasyna orasan zor apat әkelip, beykýnә halyq mekenderinen aiyrylyp, torghayday tozyp qalalar men aimaqtary qanghyrap bos qaldy. Ataqty Otyrar qalasynyng kýli kókke úshyp, dýnie boyynsha ekinshi oryndy iyelegen kitaphanasy órtelip, halyq bagha jetpes mәdeniyeti, tarihy, shejiresinen mәngi aiyryldy.

Ghasyrlar aunap, jyldardyng jyljuyna baylanysty qazaq pen jonghar arasyndaghy soghys barghan sayyn auyrlasyp, 1723 jylgha kelgende jonghar qazaqty oisyrata jendi. Halyqtyng kózinen qandy jas aghyp «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlamagha» úshyrady. «Jer basyp jýrgen eki qazaqtyng bireui ólip otyrdy. Qalay yqshamdasaq ta, eki millionnan erkin asqan halyqtyng teng jarymy qyryldy» (Múhtar Maghauin «Qazaq tarihynyng әlippesi», «Shynjang halyq baspasy», 1999 jyl. 103-bet). «Baytal týgil bas qayghy bolyp» halyq ózining bagha jetpes mәdeniyetinen, tarihynan, shejiresinen aiyryldy. Qazaq shejireleri, mine, osynday auyr býlginshilikke úshyraghandyqtan qazirgi taratyp jýrgen shejirelerimiz 20-30 atadan ary aspaydy.

Dәl osy alasapyran dәuirde Qangeldi batyrdyng nemeresi Rayymbek Týkeúly jonghargha qarsy atoylap algha shyghyp, eline eren enbek sinirip qara ormanday qalyng Alban elining qúrmetine bólendi. Sodan bastap el jaugha qarsy shapqanda, bastaryna kýn tughanda Rayymbek batyrdyng atyn úran etip shaqyratyn boldy.

Búl turaly jyr júldyzdarynyng biri Kódek Maralbaev:

«Úranym – Rayymbek, zatym Alban,

Qúdayym nesibemdi týzden salghan» degen óleng joldary Rayymbekting Alban taypasyna ortaq úrangha ainalghan qaytalanbas tarihy túlgha ekenin dәleldeydi. Sol zamandaghy el ishine taralghan halyq ólenderining birinde:

«Balasy Bәidibekting Alban edi,

Qoy jyly Qarqarany alghan edi.

Aq patsha azap-qorlyq kórsetken son,

Múzartqa Alban ýrkip barghan edi» degen óleng shumaghy bosqyn bolghan el taghdyrynyng ayanyshty kórinisin beynelep beredi.

«Úran erte zamandaghy kóshpendi mal sharuashylyghymen shúghyldanatyn últtar arasynda tótenshe manyzdy oryndy ústady. Kóshpendi mal sharuashylyghymen shúghyldanatyn últtar erte zamanda tynbay soghystar jýrgizdi. Úrandy negizinen, jaugha qarsy shabuylgha ótken kezde, atoylap shepti alghan kezde bir tútas tәrtipke shaqyrudyn, jauyngerlik jigerge dem beruding qaruy etti. Taypa úrandary óz ata-babalarynyng nemese óz taypasyndaghy belgili batyrdyng atynan tuady. Ár taypanyng óz úrany boludan tys, kýlli qazaqtyng ortaq úrany, yaghny Alash úrany jaryqqa shyqty» (Su Beyhay «Qazaq mәdeniyetining tarihy», 201-bet).

Alasapyran qiyn-qystau taghdyrdy bastan keshirgen Alban taypasynyng әrbir rulary ilgeri-keyindi әr týrli úrandardy shaqyryp jýrdi. Mysaly, Qonyrbórikke úran – Ótey, Aytqa úran – Qalybek, Aljangha úran – Syrymbet, Bozymgha úran – Álmerek boldy, tek XVIII ghasyrdyng alghashqy jartysynda Alban taypasynyng ortaq úrany Rayymbek bolyp qalyptasty.

Tarihy derektede aityluynsha, ru-taypalardyng tanbasyn, úranyn, qonystaryn qazaq handary, súltandary, biyleri belgilep bólip bergen. Óz dәuirinde Mayqy biyding 40 rudyng basyn qosyp, olardyng tanbasyn belgilep berilgendigi shejirelik derekterde kóp aitylghan.

Al endi bir derekterde qazaq arasyna tanbany Tәuke han (1680-1718) óz qolymen ýlestirip bergen. Ol bas biylermen kenesip «Jeti jarghy» zanyn jasap, osy zang arqyly barlyq taypalardyng úranyn atap, tanbasyn belgilep, qazaq handyq týzimin kemeldendirgen әri basqarugha qolayly, tuyndaghan dau-sharlardy әdil, bir jaqtyly etip sheshu ýshin әrbir ru-taypalargha óz shejiresin jazdyryp han ordasynda saqtaghan.

Qazaq halqy taypa, rulardyng tanbasyn istetuge erekshe mәn bergen. Basqa taypalar men halyqtar mal-mýlkin talan-tarajylamau ýshin maldaryna da han, súltan, biyler bólip bergen ózderining en-tanbalaryn belgi retinde tanbalap qoldanyp otyrghan.

Qazaqstandyq bilikti tarih ghalymy Bayúzaq Qojabekúly Albany «Albandar hәm Albaniya» atty maqalasynda: «Dýniyede Alban atauy kóp úshyrasady. Býgingi jer jýzi biletin Balqan tauyndaghy Albandar, onyng memleketi – Albaniya, týrik halqy biletin Kavkazdaghy Albandar. Alban atauyna nazar audarynyzdar: Alban – Kavkazdaghy ejelgi halyq; Alban – Balqandaghy últ atauy; Alban – qazaq halqynyng qúramyndaghy kóne taypaly el; Alban – Kavkazdaghy ejelgi ózen ...

Osynshama Alban atauy qaydan shyqqan, týbi bir ataudan órbigen be? Búl saualgha jauapty ejelgi zaman jazbasynan tabamyz. Múnyng bәrining tamyry Kavkaz Albandarynda, olardyng qúraghan memleketi Albaniyada jatyr.

Kavkaz Albandary men qazaq Albandarynyng tumalyq taghdyryn joqqa shygharugha bolmaydy», – degen ghylymy joramalyn ortagha qoydy. Búl joramaldyng dúrystyghyna kóz jetkizu ýshin әli de kemeldi, tolyq ghylymy túrghydan dәleldeudi qajet etedi.

Bәidibek babannyng Jaryqshaq degen úlynan Alban, Suan, Dulat atty ýsh bala tughan. Búlar býgingi kýni ósip-órkendegen ýsh ýlken taypaly elge ainalyp otyr. Alban, Suan, Dulat tanbalary negizinen kýn tanbaly bolyp, búl ýsh taypanyng tanbalarynyng negizinen ózara úqsastau boluy, olardyng jaqyn qandas ekenin bildiredi.

Atatek shejirelerimizding birtalayy óleng týrinde jazylghan. Ár zamannyng aqyn, jyraulary ata-babalarynyng ómir jolyn, ata-jón taraluyn, tipti óz kónil-kýilerinde qosa bayandap ólenmen beynelep jetkizip berip otyrghan. Ólenmen jazylghan shejirelerdi – «Ata ólennin» damyghan týri deuge bolady.

Qazaqtyng aitys ólenderining ishinde de «Ata ólen» qosylyp aitylady, aitysushy eki aqyn óz ru, taypalarynyng shejiresin, óz elinen shyqqan el aghalary men batyr, jyrau, aqyndaryn, ataqty baylaryn ólenge qosu arqyly qarsy әriptesine ata-babalary arqyly maqtanyp, óz elining biyik mәrtebesimen saltanatyn әigilep otyrghan.

Qazaq shejirelerinde ólenmen jazylghan atatek shejireni tanystyratyn ata ólenderin moldap kezdestiruge bolady. Mysaly, «Arghynbek shejiresi», «Ejelgi qazaq shejiresi», «Shejire – Ýisin aughan», «Shynghyshan shejiresi», «Alban tarihy» qatarly kóptegen shejirelerdi ataugha bolady.

Sol ata óleng shejirelerining ishinde Kódek Bayshyghanúly Maralbaevtyng «Alban tarihy» atty shejirelik dastany halyqtyng talay tarihynan, shejiresinen mol mәlimet beredi. Aqynnyng «Alban tarihy» atty shejirelik dastany halyq ishinde aitylghan atatek shejiresining taraluyn tipti rastay týsedi.

Albannyng qyzyr shalghan bel balasy,
Tuylyp Shybyl menen Sary da ótken.
Sheti Kóktas, Jalanash, Asymenen,
Balasy Qyzyl, Qonyr ary ketken,
Sarynyng bel balasyn jәne aitayyn:
Sýierqúl, Sýimendidey nәning ótken.
Tuylghan Sýierqúldyng tórt úlynyn,
Ekeui qonys alghan arghy betten.
Ýsh Qapaq Bәiseyit ap Bayynqoldy,
Shoghan men Dosalygha tauy jetken.
Bir-eki Batyrshanyng balasyna,
Qoshqar men Kómirshining sazy ketken.
Ayt, Bozym – Sýimendining eki úly bar,
Osynday týsinedi paryq etken.
Órkeni tamyrlaghan býrli aghashtay,
Bozymnan Sary, Janshyq anyq ótken.
Bayqasam Ayt balasy ýsheu-tórteu,
Azyraq qúlaq salyp sabyr etsen.
Tanatar bәibisheden jalqy tuyp,
Mol jaghy toqalyna auyp ótken.
Týgendep terip aitu qiynyraq,
Osynday әr aluan halyq ótken.
Albannyng ataqtysyn bir tereyin,
Qolayly el-júrtyna jaghyp ótken.
Qyzylbórik – Ersary, Ayt – Niyazbek,
Belgili anyq qyzyr daryp ótken.
Bireuden súrap almay qúday bergen,
Jylqynyng bәlen jerge sany jetken.

Biylegen Jarkentti er Uәlibay,
Jýz atqa bir ishikti naryq etken.
Balasy Niyazbekting Sәrsenbay kep,
Osyny jýz at berip alyp ótken.
Erekshe nysapsyzdyq baghasy dep,
Júrtshylyq estigende aiyp etken.
Atanghan Qyzylbórik Maqsút batyr,
Kesirdi bir kisidey salyp ótken.
Ákesi Qojamqúlgha as bererde,
Ayamay maly-basyn sarp etken.
Jiyny bәlen atqa bәige tigip,
Eline qazaq-qyrghyz sauyn etken.
Ýsh atqa otauymen adam tigip,
Halyqty tanghaldyryp dabyr etken.
Aldynghy bes at birdey ózinen kep,

Júrt aitqan bolghany dep baghy óktem.
Mәmbetten tómen qaray Aljan tarap,
Jayylyp qúiryghy men jaly ketken.
Ataqty Rayymbek batyr shyghyp,
Qaq bólip qarasudy jaryp ótken.
Atanyng ainalayyn әruaghynan,
Úrany kónilimde jaryq etken.
Tuylghan sol atadan talay myqtyn,
Sanauly kýni bitip bәri ketken.
Janghabyl bir túqymy danghyl sheshen,
Jýirikting bireui edi kәrip ótken.
Aldyna jan salmaghan aq túighynym,
Jýrse de jalghyz atpen jaly ketken.
Biylikti bile istep Jeten shyqty,
Ishinde Ayt elining Qalybekten.
Aldyna kezikkenning aq-qarasyn,
Ayyryp, halayyqty sabyr etken.
Tughangha búrmaytúghyn turalyghyn,
Túighynday topty jaryp mәlim etken.
Úitqyly Sauyryq batyr bolghan eken,
Qalmaqty zamanynda shauyp ótken.
Soltanqúl men Súltanbek ozghan jýirik,
Dubangha belgili ghoy mәlim ótken.

Biz qazaq shejiresine qatysty derekterdi Abay Qúnanbayúly, Shәkәrim Qúdayberdiúly, Áset Naymanbayúly, Aqyt Ýlimjiúly, Jýsipbekqoja Shayhyslamúly, Arghynbek Apashbayúly, Tanjaryq Joldyúly, Tólebay Bójekúly, Shylby Kómekúly, Kódek Maralbaev, Asqar Tatanayúly, Alban Asan aqyn, Qúlmambet Qúlanayan (1829-1907), Bóltirik Atyhanúly (1870-1928), Sharghyn Álghazyúly qatarly aqyn, jyraulardyng shygharmalarynan moldap kezdestire alamyz. Jogharydaghy atalghan aqyn, jyraular shygharmalarynan tarihta ótken әigili adamdar, iri oqighalar, shejirelik anyz, derekter, salt-sana, әdet-ghúryptardy qarastyra zertteuding manyzy óte zor deuge bolady. Osy arqyly sahara mәdeniyetine jatatyn shejirelerimizdi tolyqtap, bay mazmúndy etip, kemeldi jazugha mýmkindik tughyzugha bolar edi. Olar jazghan ata ólenderinde óz dәuirining tarihy men mol shejirelik derekterding arshylmaghan qaynar kózi jatyr.

Men qazaq shejiresine qatysty jýz neshe kitapty oqyp kórip, baspa betinde jariyalanghan atatek shejirelerimizde mynanday ortaq olqylyqtar bar ekenin bayqadym.

1. Shejire kitaptarda adamdar tizimdigi negiz etilip, qazaq últynyng qúramyndaghy ru, taypalardyng mekenge taraluy, túrmys tirshiligi, salt-sanasy, olardyng qaysy han, súltan, biylerge qaraghandyghy, basqa taypalardan paryqtalatyn negizgi ereksheligi, qarym-qatynasy, 500-600 jyldyng ary jaghyndaghy jasaghan týp atalary kimder ekendigi jónindegi derekter qaghys qalyp, anyq týsindirilmegen.

2. Shejire kitaptardaghy kóptegen tarihy anyzdar men tarihy túlghalardyng jyl shegin aiyru tipti qiyn, bir sypyra kýngirt, kómeski jansaqtyqtar bayqalady, tarihtaghy ru, taypalardyng elin, jerin qorghaghan aty shuly soghystary birde arydan, birde beriden bayandalyp jatady.

3. Shejire jazushy nemese shejire jinaushylar ózi shyqqan ru, taypalardy negizinen tolyq aitady da, basqa ru, taypalardy shala-sharpy sholyp óte shyghatyn jaytter kezdesedi.

4. Basylym kórgen shejire kitaptarda atalardy әr týrli taratyp keledi, bir kitapta bylay taratsa, endi bir kitapta basqalay taratady.

Mine, osylardy oqyp otyryp qaysysyna senerindi bilmey dal bolasyn, osynday әr týrli kózqarastardy tarih ghalymdarymyz ben maytalman shejireshilerimyz bir arnagha týsiru ýshin әli de ghylymy túrghydan jalghasty terendey zertteu qajet dep oilaymyn.

Zamandardyng ótip jyldardyng jyljuymen san ghasyrghy ýrkin-qorqyn, alapatty soghystyng әseri, әigili Shynghyshannyng joyqyn joryqtary, «Aqtaban shúbyryndy» zamany, 1916 jylghy «Qarqara kóterilisi» qatarly almaghayyp iri oqighalar beybit kýnimizdi shayqaltyp, el ata mekenderinen bosqyn bolyp torghayday tozdy. Asharshylyq, auru apaty jaylady, ata tarihymyz, ata shejirelerimiz joghaldy, órteldi, keybireui basqalar jaghynan qoldy boldy, shejirelerimizge ýzik-ýzik, jamau-jasqau týsti, er basyna kýn tuyp etikpenen su keship, er basy, at basy sayda qaldy.

Osylardy oilaghanda qyrghyzdyng әigili jazushysy Shynghys Aytmatovtyn: «Qazaq pen qyrghyzdyng tarihy tam-túmdap bolsa da kezinde jazylghan, kóbi qaghazgha emes, tas betine, Orhon-Eniysey jazbalary osynyng aighaghy. Átten, kóbining qadirine jetpedik. Syndy, býlindi, keybiri zertteymin dep kelgen әldekimderding qanjyghasyna bókterilip, Sankt-Petrburgke, sonau Angliyagha, Germaniyagha deyin úzap ketti», – degen saliqaly kózqarasyn eriksiz esimizge salady.

Qytay qazaqtary jarty ghasyrdan beri halqymyzdyng әdebiyetin, mәdeniyetin, tarihyn, shejiresin qayta jinaqtap, zerttep ýlken tabysqa jetti. Ásirese, 1980 jyldardan keyin halqymyzdyng tarihy men shejiresine qatysty 100-ge tayau ýlkendi-kishili kitaptardyng baspadan shyghuy qazaqtanu ghylymynyng altyn dәuirge qadam tastaghanynan derek beredi.

Shynghys tauynan tughan ýsh alyptyng biri, shejire atasy, kemenger Shәkәrim Qýdayberdiúly:

«Elim-ay nege erinip tek jatasyn,

Ghylymgha bir kirisseng dәm tatasyn.

Qaljyng emes qam ýshin jazdym múny,

Keyingiler bilsin dep týp atasyn», – dep aitqan altyn sózi ata shejiresin ardaqtaghan zerdeli úrpaqtar kóniline óz sәulesin týsirip, ýlken oy salady.

Maqalanyng sonynda aitar sóz tútas qazaqty bir qazyqqa baylaytyn atatek shejiremizdi jinau, retteu, zertteu barysyn ghylymy jýiege týsirip, anaghúrlym kemeldendiruimiz qajet, óitkeni shejire tarihy últ tanu ghylymynyng bir salasy bolyp tabylady.

Últ tanudyn, zertteuding iygi qadamyn tezdetu ýshin atatek shejirelerimiz turaly mynanday júmystardy qolgha aluymyz qajet.

1. Halyq ishinde keng taralghan әr týrli qoljazba shejireler men baspa betinde jariyalanghan shejire kitaptardy salystyra zerttep, qauyzyn tastap, dәnin alu, bir arnagha týsirip ghylymy túrghydan birlikke keltiru, atap aitqanda qazaq halqynyng shejiresining kóp tomdyq jinaghyn baspadan shygharu ýshin qúlshynys jasauymyz kerek.

2. Qazaq halqy ishindegi әrbir ru, taypalardyng mekenge taralyp qonystanuy, jýzderge bólinui, jan sanynyng órbip-ósui, shúghyldanghan kәsibi, ekonomikalyq ahualy, tarihta ótken han, súltan, biyleri, aqyn-jyrau, ghalymdary, ru, taypalargha aty úran bolghan әigili batyr sardarlary, qol basshylary, qoldanghan tanbalary, basqa elderge danqy taraghan ataqty qalalary, salt-sana, әdet-ghúryptary qatarly jaqtar shejire tarihyn zertteude manyzdy faktorlar bolyp esepteledi. Biz osy jaqtardan izdenis jasap, shejire jazudyng kemeldi, tolyq qandy ýlgisin jaratuymyz kerek.

3. Atatek shejirelerimizde zamannan-zamangha jalghasyp kele jatqan qyz balanyng atyn shejirege týsirmeu syndy kóne kózqarastyng tar shenberin búzyp, әrbir atadan taraghan úl, qyzdardy shejirege tolyq jazyp týsiruimiz qajet.

4. Tarihta ótken atyshuly soghystyng saldarynan bir elding endi bir eldi jaulap aluynan tuylghan qazaq halqynyng qúramyndaghy keybir úlys, ru, taypalardyng basqa elding qúramyna sinip ketui, qazaq shejirelerine dereksiz, kýngirt oqighalar men anyqsyz atalardyng tyqpalanyp kirip búrmalanuy, atatek shejiremizge ýlken olqylyq әkelip, ýzik-ýzik, jamau-jasqau týsirdi. Biz osy bostyqty toltyru ýshin tarihtan aty óship, kóz jazyp qalghan ata-babalardyng esimderin tauyp, shejiremizdi tolyqtyra alsaq, babalar әruaghy jatqan jerinen ýsh aunar edi.

Shejire halyqtyng tandauly mәdeniyet baylyghy, ol zertteu qúnyna ie dәstýrli halyqtyq múra. Qazaq shejiresi shúghyl qútqaryp, qorghaudy qajet etip otyrghan beyzattyq sahara mәdeniyetining bir bólshegi.

Shejire tarihy – halyq tarihy, ghasyrdan-ghasyrgha jalghasqan ata tarihymyz ózi sóilesin, onyng Altyn shynjyry mәngi ýzilmese eken!

Núrlan Sәrsenbaev,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, jazushy, etnograf.

Maqalany dayndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz