باسى: اتا تاريح ءوزى سويلەسىن

«بۇرگامبىنى الىپ بولعان سوڭ، ساۋرىقتىڭ جولداستارى كەزىندە اكەمىزدىڭ مىڭ جىلقىسىن جىلقىشىلارىمەن ولجالاعان، ءبىز تەگىن كەتپەيمىز دەپ بۇرگامبىنىڭ بار جىلقىسىن الىپ، بۇتحاناسىنداعى بالانىڭ ۇلكەندىگىندەي مىستان جاسالعان بۇتتى، بۇرگامبىنىڭ جانىنان تاستاماي الا جۇرەتىن گاۋھارىن، ەكى كوك كىلەمىن ولجالاپ قايتادى. ەكى كوك كىلەم ارتقاندا ءبىر تۇيەلىك جۇك بولىپ، شيرشىقتاعاندا بەلىن جىپپەن بايلاپ قويماسا سەرپىنمەن جازىلىپ ءتۇسىپ قالادى ەكەن. بۇتتى زەرگەرلەرگە بۇزدىرعاندا باسىنان تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي التىن شىققان، ىشەگىن مەرۋەرتتى جىپكە ءتىزىپ جاساعان. وكپە-باۋىرى مەكە مارجان دەگەن اسىل تاستاردان قۇراستىرعان ەكەن» (اسكەر تويعانبەكۇلى. «ساۋرىق باتىر جايلى»، «ىلە گازەتى»، 1992 جىل، 14 قازان).

ساۋرىق الپارۇلى قازاق حالقىنا تانىلعان جاۋ جۇرەك باتىرلاردىڭ ءبىرى بولعان، ول مولشەرمەن 1820 جىلدان 1870 جىل ارالىعىندا جاساعان. ال، كەيبىر دەرەكتەردە 1820 جىلى تۋىپ، 1888 جىلى قايتىس بولعان دەلىنەدى. ول البان ەلىنىڭ قۇرمان رۋىنىڭ ورىنتاي اتاسىنان تارايدى.

قازاق حالقى باسىنان قيلى-قيلى، الما-عايىپ، تار زامانداردى وتكىزدى. سولاردىڭ ىشىندە 1916 جىلعى ايتۋلى حالىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ءبىرى – «قارقارا كوتەرىلىسى» بولدى.

اق پاتشانىڭ 1916 جىلعى «25 ماۋسىم» جارلىعى بۇكىل قازاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، بەيكۇنا ەلدى قاندى قىرعىنعا ۇشىراپ، سوڭى ۇركىنگە جالعاسقانى بارىمىزگە ايان. قازاق، ۇيعىر، قىرعىز حالقى ادىلەتتى جاقتاپ، ۇرپاق ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاساعان قارقارا جارمەڭكەسىندەگى حالىق كۇرەسى اياۋسىز جانىشتالىپ، جامەڭكە، ۇزاق سياقتى حالىق ارىستارى ءوز ءومىرىن قۇرباندىققا شالادى. سول كەزدە حالىق اراسىندا «بەرسەڭ بالا ولەدى، بەرمەسەڭ شال ولەدى» دەگەن ءتامسىل ءسوز قالعان. بۇل ءسوز سول كەزدەگى حالىقتىڭ اق پاتشا ۇكىمەتىنە اسكەر بەرمەۋ ءۇشىن ادىلەتتى كۇرەس جاساعان تاريحي شىندىقتى بەينەلەپ بەرەتىن ءسوز ەدى.

تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، سوناۋ 1916 جىلعى «قارقارا كوتەرىلىسىن» شار روسسيا ۇكىمەتىنىڭ قۇجاتتارىندا «البان كوتەرىلىسى» دەپ انىق جازىلعان ەكەن.

«1916 جىلعى قارقارا كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ارحيۆ ماتەريالدارىنا قاراعاندا ەرەۋىلتوبە ماجىلىسىنەن ءبىر كۇن بۇرىن، ياعني، شىلدەنىڭ 10-كۇنى ءبىر توپ ەل باسشىلارى جارمەڭكەدەن ون شاقىرىمداي جەردە «قابان قاراعاي» دەپ اتالاتىن جايلاۋدا قۇرمان بولىسىنىڭ ىقپالدى ادامى ۇزاق ساۋرىقۇلىنىڭ اۋىلىندا باس قوسىپ كەڭەس قۇرادى. وعان مەرەكە، شىلىك، تورايعىر، سارىتوعاي، قوڭىربورىك، قوجبانبەت، بودەتى، يۆانوۆ، ايت، الجان بولىستارىنىڭ ستارشىندارى مەن بەدەلدى ادامدارى قاتىناسىپ، اسكەرگە بالا بەرمەيىك دەگەن شەشىمگە كەلەدى» (سەيدالىم تانەكەەۆ. «ەرەۋىل توبە اسەرلەرى»، «اتامۇرا» قازاقستان، الماتى 1994 جىل، 27-بەت).

تاعى ءبىر دەرەكتە «شىلدەنىڭ 11-كۇنى ەرتەلەتىپ حالىقتىڭ باس كوتەرەر ادامدارى ەرەۋىل توبەنىڭ ەتەگىنە جينالادى.

ارحيۆ ماتەريالدارداعى دەرەكتەر مەن ەل اۋىزىنا تارالعان اڭگىمەگە نەگىزدەلگەندە، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن ۇگىتتەپ، ەلدى كوتەرىلىس جاساۋعا باسشىلىق ەتتى دەپ تەرگەۋگە الىنعان جيىنى 67 ادام ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە جامەڭكە مەن ۇزاق سىندى ەكى كوتەرىلىس باسشىسىنىڭ اتى ەرەكشە اۋىزعا الىنادى. سول سەبەپتى ەكەۋىن باسقالاردان ون كۇن بۇرىن ياعني شىلدەنىڭ 22-كۇنى قاماۋعا الىپ تۇرمەگە جابادى.

قارقاراداعى حالىق كوتەرىلىسى تۋرالى تالاي-تالاي تالانتتى قالامگەرلەر ءسوز ەتكەن. مۇنىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتىسى عۇلاما زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» اتتى داڭقى الەمگە جايىلعان شىعارماسىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زامان» اتتى شىعارماسىنىڭ ماتەريالىن جيناۋدا قارقارا وڭىرىندە ءۇش اي مولشەرىندە تۇرعانى قازاقستاندا باسىلعان «قارقارا ايباتى» اتتى كىتاپتا انىق جازىلعان.

بۇل جولى مۇحتار اۋەزوۆ كودەك مارالباەۆپەن كەزدەسىپ «البان كوتەرىلىسى» تۋرالى كوپتەگەن قۇندى تاريحي دەرەكتەردى ۇعىسقان، ءارى كودەكتىڭ ەل تاريحىنا، اسىرەسە، حالىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمدەرى جامەڭكە، ۇزاق قاتارلى ەل ارىستارىنا ارناعان ولەڭدەرىن ىقىلاسپەن تىڭداعان ەكەن.

قازاقستاندىق بەلدى زەرتتەۋشى توقتار الىبەكۇلىنىڭ ارحيۆ، ماتەريالدان الىپ جازعان «كودەكتى قارقارا جايلاۋىندا كەزدەستىرگەن مۇحتار اۋەزوۆ ونىڭ قوعامدىق قىزمەتى مەن اقىندىق دارىنىنا ەرەكشە باعا بەردى» (توقتار الىبەكۇلى. «بالاسى مۇنى جازعان مارالبايدىڭ»، «ادەبيەت ايدىنى» گازەتى. قازاقستان، 2007 جىل، 19-شىلدە.) دەگەن دالەلى ۇلى مۇقاڭنىڭ كودەكتى ارنايى ىزدەپ اڭگىمەلەسكەنىن ءتىپتى راستاي تۇسەدى.

تاريحى قىزىل قانعا بويالعان، ەلدىڭ ەرلىگى مەن ەگەيلىگىن بەينەلەيتىن، ۇلت رۋحىنىڭ الاۋى لاۋلاعان «بۇل كوتەرىلىس تۋرالى از جازىلعان جوق، ايتسە دە البان بالاسىنىڭ باسىنا تۇسكەن قيلى زاماندى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتەن ارتىق جازعان كىم بار؟» («ءحانتاڭىر ەتەگى – رايىمبەك بابا مەكەنى»، 2000 جىل، الماتى).

ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زامان» اتتى شىعارماسىندا «... الباننىڭ ەلى دە ۇدىرە كوشتى ... ارتىندا قارا ءتۇتىن بوپ جارمەڭكە قالدى. يەسىز بولىپ قاڭعىراپ الاتاۋدىڭ جايلاۋى قالدى. قۇلازىپ قىستاۋ، قوڭىرسىپ جۇرت قالدى، كىندىگىن كەسكىزىپ، كىرىن جۋعان مومىندىق كۇنى قالدى. البان – البان بولعالى قىستىڭ جۇتىن، جازدىڭ ىندەتىن كورسەتپەگەن، جەر كىندىگى اتا قونىس مەكەنى قالدى.

Tاۋ-تاۋدىڭ سالاسىندا يەسىز شۋلاپ، قورا-قورا قوي قالدى. تاۋ تولعان ارقار، بۇعى، ەلىك، قارا قۇيرىق، تاۋتەكەدەي، جابايى جايىن كورشىلەرى دە قالدى. الدىندا بەلگىسىزدىككە تولعان تۇماندى كۇندەرى قۇشاعىن جايدى. Aرتىنان نالەت ايتىپ، الدىنا قاراي جول تارتتى» (مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زامان»، «شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر» باسپاسى، 1990 جىلى، ماۋسىم، 263-264-بەتتەر.) دەپ تۇيىندەيدى.

«قالامگەرلەر اراسىنداعى ايتىلعان سوزدەردە ۇلكەندى-كىشىلى كوتەرىلىستەر تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ نەگە قالام تارتپادى دەگەن سۇراۋلار ءجيى تۋدى. مۇحتار اۋەزوۆ نەلىكتەن «قارقارا كوتەرىلىسىن» جازدى؟

بۇل تۋرالى قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى – ۇزاق باتىردىڭ 140 جىلدىعىنا وراي سارباستاۋ دەگەن جەردەگى اس بەرۋدە بەلگىلى جازۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆ: «ۇلى مۇقاڭ باسقا جاقتاعى كوتەرىلىستى جازسا، كورمەي قالعان جوق. ول كوتەرىلىستىڭ كوبى يدەولوگياعا ۇلاستى. ال، ناعىز قازاقتىڭ قانىنا ءتان كوتەرىلىسى وسى ولكەدە بولدى»، – («ءحانتاڭىرى ەتەگى – رايىمبەك بابا مەكەنى») دەپ ايتقان قۇندى پىكىر ەسىمىزگە تۇسەدى.

1916 جىلعى «قارقارا كوتەرىلىسى» تۋرالى مىناداي دەرەكتەرگە يە بولامىز «بۇراتانا حالىقتىڭ ادامدارىن قان مايدانداعى قارا جۇمىسقا الۋ تۋرالى ۇكىمگە پاتشا 1916 جىلى 25 ماۋسىمدا قول قويعانى بەلگىلى. وسى ارادا توقتاپ، كوڭىل اۋدارىپ ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر جاي بار. پاتشانىڭ قول قويعان ۇكىمىندە سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا 19 جاس پەن 43 جاس ارالىعىنداعى بۇراتانالار الىنسىن دەپ انىق جازىلعان بولاتىن. ال، جەرگىلىكتى اكىمدەر شاقىرۋعا تەك 19 جاس پەن 31 جاستىڭ اراسىنداعىلار عانا قامتىلسىن دەگەن جارلىق بەرىپ بي-بولىستاردان ءتىزىم تالاپ ەتكەن» («ءحانتاڭىر ەتەگى – رايىمبەك بابا مەكەنى») دەگەندەردەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ حالىقتى قان قاقساتقان جاۋىزدىعىن كورۋگە بولادى.

1994 جىلى قازاقستاندا باسپادان شىققان، سەيدالىم تانەكەەۆتىڭ جازعان «ەرەۋىل توبە اسەرلەرى» اتتى كىتاپتا شار روسسيا ۇكىمەتىنىڭ قاندى بالاق مانساپتىسى پودۆوركوۆ (اق جەلكە) تۇتقىنداۋ بۇيرىعى جاريالانعان 67 ادامنىڭ تىزىمدىگى اشىق كورسەتىلگەن، ءبىرىنشى توپتاعى 15 ادام اتۋ جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەن، ەكىنشى توپتاعىلار 15 جىلدان 25 جىلعا دەيىن قاماۋعا الىناتىندار، قالعان ءۇشىنشى توپتاعى 39 ادام 15 جىلعا دەيىن قامالىپ، دۇنيە-مۇلكى ءبىر-اق جينالىپ الىنادى دەلىنگەن.

شار روسسيا پاتشالىعىنىڭ جاۋىزدىعى الدەن استى، حالىقتى حايۋان ورنىندا كورىپ قان قاقساتتى. «قارقارا كوتەرىلىسىندە» پاتشا ۇكىمەتى حالىقتى اياۋسىز قىرىپ، قانىن سۋداي شاشتى. بۇل تۋرالى ادام شوشىنارلىق مىناداي دەرەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى: حالقىمىزدىڭ ءبىر تۋار پەرزەنتى مۇقامەتجان تىنىشباەۆتىڭ 6 جەلتوقسان 1917 جىلعى «قازاق» گازەتىنىڭ 254-ءشى سانىندا جاريالانعان مالىمەتىندە «1916 جىلعى كوتەرىلىستە البان تايپاسىنداعى 69440 جاننىڭ 35100 ادامى قىرىلعانى اتاپ كورسەتىلگەن. ولاردىڭ كوپشىلىگى «اسكەري سەيىلدىڭ» قۇربانى بولعان ايەلدەر، بالالار، قارتتار» («ءحانتاڭىرى ەتەگى – رايىمبەك بابا مەكەنى»).

وسىنداي اۋمالى-توكپەلى تار زاماندا شار روسسيا ۇكىمەتىنىڭ شەكتەن اسقان زۇلىمدىعىنا ۇشىراعان قازاق حالقى جان ساۋعالاپ، ۇرپاق ساقتاپ قالۋ ءۇشىن توپ-توبىمەن شىنجاڭنىڭ ىلە وڭىرىنە قاشىپ ءوتتى. بۇل قازاقتاردىڭ ىلە وڭىرىنە تۇڭعىش كەلۋى ەمەس، ءوز اتا مەكەنىنە قايتا ورالۋى ەدى. دەرەكتەردە ايتىلۋىنشا، تولىقسىز ساناققا قاراعاندا 1916 جىلعى «قارقارا كوتەرىلىسى» تۋىلعاننان كەيىن 16 بولىس البان ەلىندەگى 15145 تۇتىننەن 10740 ءتۇتىن قىتايعا قونىس اۋدارىلعاندىعى ايتىلادى. سودان 1930 جىلداردىڭ باس شەنىنەن باستاپ، سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىنداعى اسىرە سولشىلدىق ساياسات سالدارىنان اشارشىلىق، اۋرۋ ءتۇرلى الىم-سالىقتارعا ۇشىراپ، قازاقتار جانە ءبىر رەت كەڭ كولەمدى قىتايعا قونىس اۋداردى.

                                             ءىV

ۇلتتىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە، ونىڭ تاريحى، شەجىرەسى پايدا بولدى. مادەنيەتتى حالىقتاردىڭ كوبى جازباشا شەجىرە جازىپ قالدىرعان. شەجىرە تاريحىن پاراقتار بولساق، بۇدان بىرنەشە عاسىر قاعاز بەتىندە تۇسكەن قازاق، ۇيعىر، وزبەك، تۇرىكمەن، باشقۇرت، قىرعىز ت.ب. تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق قازىناسىنا اينالعان «شايباني – ناما»، «بابىر – ناما»، «تاريحي – راشيدي» قاتارلى اتاقتى كىتاپتاردى اتاپ وتۋگە بولادى.

قازاق حالقى تۋىسقان تۇرىك تىلدەس حالىقتار ىشىندە اتاتەكتى بىلۋگە ەرەكشە ءمان بەرگەن ۇلت. سول سەبەپتى «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىزدىكتىڭ بەلگىسى» دەگەن تاربيەلىك قۋاتى كۇشتى ماقال قالعان.

سول ءۇشىن شەجىرە قۋعان، اتاجول قۋعان تۋىسقانشىل، باۋىرمال قازاق ۇرپاقتارى «قىرىق رۋلى قىتاي، قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەپ ءبىر-ءبىرىن جات كورگەن ەمەس، جەتى اتاسىنىڭ ەسىمىن قادىر تۇتىپ جاتتاپ كەلەدى. اتامىز قازاقتان «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇلى جەتى رۋلى ەلدى بىلەدى» دەگەن دانا ءسوز قالعان.

حالقىمىز شەجىرە ايتقاندار مەن شەجىرە جازعانداردى ەرەكشە قۇرمەت ەتىپ، قوعام قايراتكەرى رەتىندە تانىپ، ءبىلىم يەسى رەتىندە ارداقتاپ وتىرعان. دەرەكتەردە قازاقتا «جەتپىس جەتى اتاسىن تاراتاتىن» تالانتتى شەجىرەشىلەر بولعانى ايتىلادى. «قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا، ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان» («قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 12-توم، 232-بەت) دەگەن دەرەكتەر بار. ءار رۋ، تايپالاردىڭ شەجىرەسىن حان، سۇلتان، بيلەر نەمەسە سولاردىڭ بۇيرىعىمەن ءار رۋدىڭ اقساقالدارى مەن شەجىرەشى وقىمىستىلارى حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرعان.

شوقان ءۋاليحانوۆ «ەسىم حاننىڭ، تاۋكە حاننىڭ، سامەكە حاننىڭ، ابىلمامبەت حاننىڭ، سونداي-اق ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى بار، ول شەجىرەلەردى ابىلاي جانە ونىڭ رۋلارى ساقتادى» (سۋ بەيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، 2005 جىل، تامىز، 180-بەت.), – دەيدى.

قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىنىڭ دەرەگى سوناۋ V-VII عاسىردان باستالدى. تالاي ءداۋىردى باستان كەشىرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقى XV عاسىردىڭ ورتاسىنا كەلگەندە التىن وردا حاندىعى جانە ونان ءبولىنىپ شىققان اق وردانىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى باتىس جەتىسۋدا قازاق حاندىعىن قۇردى. سونان قاسىمحاننىڭ تۇسىنا كەلگەندە (1511-1523 جىلدارى) وعان قاراعان قازاقتىڭ سانى ءبىر ميلليونعا جەتىپ كۇشتى حاندىق بولىپ قالىپتاستى. قازاق حاندىعى XV عاسىردىڭ ورتاسىنان XVIII عاسىردىڭ اياعىنا دەيىنگى ءۇش جارىم عاسىردان استام ءومىر ءسۇرۋ بارىسىندا قازاق ءتىلى ەرەكشەلىگى بويىنشا دامىعان جازبا ادەبيەتى، تاريحى، شەجىرەلەرى بارلىققا كەلدى. وسى ءۇش جارىم عاسىردان استام ۋاقىت بارىسىندا قازاقتىڭ حان، سۇلتان، بيلەرى شەجىرەگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ارناۋلى وقىمىستى، عالىمداردى ۇيىمداستىرىپ جازدىرىپ، حان سارايىندا ساقتاپ كەلگەن. وسى تۇستا مۇحامەت حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح راشيدي»، قىدىرعالي جالايىردىڭ، «جىلنامالار جيناعى» قاتارلى ايگىلى كىتاپتار دۇنيەگە كەلدى.

XIX عاسىر مەن XX عاسىردا قازاق شەجىرەلەرى جۇيەگە ءتۇسىرىلىپ جازىلا باستادى. قازاق شەجىرەسىن ارناعا ءتۇسىرىپ، مازمۇنىن بايىتىپ، قۇرىلىمىن كەمەلدەندىرگەن ءىرى وقىمىستىلاردان شوقان ءۋاليحانوۆ، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ءجۇسىپ كوبەەۆ، نۇرجان ناۋشاباەۆ، مۇقامەتجان تىنىشباەۆ، جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى بولدى.

اسىرەسە، قىتاي قازاقتارىندا 1980 جىلداردان كەيىن شەجىرە جيناۋ، رەتتەۋ، زەرتتەۋ جۇمىسى قولعا الىنىپ، «شالعىن»، «مۇرا»، «القاپ» قاتارلى جۋرنالداردا ارناۋلى شەجىرەلەر مەن شەجىرەگە قاتىستى زەرتتەۋلەردەن 100-گە جۋىق ماقالالار جاريالاندى.

قىتاي قازاقتارىنان شەجىرە زەرتتەۋگە ەڭ العاش جول سالعان تاريح عالىمدارىنان نىعىمەت مىڭجاني مەن جاقىپ مىرزاحانوۆ بولدى. نىعىمەت مىڭجانيدىڭ «قازاق شەجىرەسى جايىندا» («القاپ» 1996 جىل، 1-سان), جاقىپ مىرزاحانوۆتىڭ «قازاق شەجىرەسىنىڭ جينالۋى جانە قازاق تاريحىنىڭ زەرتتەلۋى جونىندە»، «قازاق شەجىرەسىنىڭ جازبا تاريحي دەرەكتەرمەن بايلانىسى جونىندە»، «قازاقتىڭ شەجىرەلىك اڭىزدارى جانە شەجىرەلىك تارالۋى جونىندە» دەگەن ۇلاسپالى ماقالالارى شەجىرە زەرتتەۋدىڭ العاشقى بەتاشارى بولدى. جاقىپ مىرزاحانوۆتىڭ ارت-ارتىنان جاريالانعان بۇل ءۇش ماقالاسى مازمۇنى مەن زەرتتەۋ جاعىندا كەمەلدىك پەن تەرەڭدىك بايقاتىپ، شەجىرە زەرتتەۋدەگى بوستىقتى تولتىردى. «مۇرا» جۋرنالىنىڭ 1995 جىلعى 2-ءشى سانىندا جاريالانعان قادىس ءجانابىلۇلىنىڭ «كەرەي تايپاسى جانە باتىر حانى – تۇعرىل» اتتى شەجىرەلىك ماقالاسىنىڭ تاريحي قۇنى جوعارى، تىڭ ورەدە جازىلعان، جان-جاقتىلى ىزدەنگەن تاماشا ماقالا دەپ قاراۋعا بولادى. كورنەكتى تاريحشى جاقىپ ءجۇنىسۇلىنىڭ «شەجىرە تۋرالى تولعانىس» («ىلە تاريحي ماتەريالدارى»، 21-ءشى سان) اتتى ماقالاسى شەجىرە جيناۋشىلاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، شەجىرەنى قالاي جيناپ، قالاي جازۋ، قالاي قۇراستىرۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن نازاريالىق جاقتان كورسەتىپ بەردى. جاقاڭ بۇل ماقالاسىندا قازاق شەجىرەسىنىڭ وزىندىك ءمىنى مەن جەتەرسىز جاقتارى تۋرالى: ءبىرىنشى; جات كوزدىڭ جاسىرىنۋى، اتا تەكتىڭ بۇرمالانۋى; ەكىنشى; ۇزiكتiلiگى; ءۇشىنشى; كەمەلسىزدىگى، ءتورتىنشى; انىقسىزدىعى، بەسىنشى; ەركەك كىندىكشىلىگى; التىنشى; جىرتىققا قول تىعۋشىلىق قاتارلى جاقتاردى عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلى ءتۇسىندىرىپ بەرگەن.

1990 جىلى نىعىمەت مىڭجاني مەن ءابدىراشيت بايبولاتۇلىنىڭ قۇراستىرۋىندا «قازاق شەجىرەلەرى» اتتى كىتاپتىڭ «ىلە حالىق باسپاسى» جاعىنان جارىق كورۋى شولىركەپ تۇرعان شەجىرە قۇمار وقىرماننىڭ سۋسىنىن قاندىردى. وسىدان سوڭ «قازاق شەجىرەسى» اتتى كىتاپ 1996 جىلى «شىنجاڭ جاستار-ورەندەر» باسپاسى جاعىنان جارىق كورىپ جۇرت القاۋىنا يە بولدى. 1999 جىلى «ىلە حالىق باسپاسى» جاعىنان ءابدىراشيت بايبولاتۇلى قۇراستىرعان «قازاق شەجىرەلەرى» اتتى 2-ءشى كىتابى وقىرماندارمەن جۇزدەستى.

تاياۋداعى وتىز جىلدان بەرى شەجىرە جيناۋ، قۇراستىرۋ، باسپادان شىعارۋ جۇمىسى تىڭ ورەگە كوتەرىلدى. مىسالى، «كەرەي شەجىرەسى»، «نايمان شەجىرەسى»، «مۇرىن شەجىرەسى»، «ۋاق شەجىرەسى»، «ءدورتۋىل شەجىرەسى»، «قىزاي شەجىرەسى»، «تۇكىباي شەجىرەسى»، «يتەلى شەجىرەسى»، «ساسان شەجىرەسى»، «قىزاي – انداس تاريح – شەجىرەسى»، «البان شەجىرەسى»، «قىزاي ەلى جولبولدى شەجىرەسى»، «اتاتەك جالعاعان – التىن شىنجىر» (الجان-شاجا شەجىرەسى) قاتارلى ۇلكەندى-كىشىلى شەجىرە كىتاپتار ارت-ارتىنان باسپادان شىقتى.

                                                V

قازاق ۇلتى ءوز اتا شەجىرەسىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاپ، جوعالتپاي، وشىرمەي وزدەرىنىڭ قىمباتتى مۇرالارى رەتىندە ساقتاپ كەلگەن اتا داستۇرگە باي، اتا-ءجون تاراتۋعا ماڭگى مۇراگەرلىك ەتىپ كەلە جاتقان ۇلاعاتتى حالىق.

ءوز تاريحىن، شەجىرەسىن اۋمالى-توكپەلى زاماندا اتادان-بالاعا امانات ەتىپ ساقتاپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى البان ەلى ۇلى ءجۇزدىڭ ەجەلگى تايپالاردىڭ ءبىرى. تاريحي دەرەكتەردە ايتىلۋىنشا، البان تايپاسى «V-VII عاسىردا جەتىسۋ وڭىرىندەگى دۋلات تايپاسى بيلەگەن يۋبان وداعىنا كىرگەن. بۇرىنعى ورىس عالىمدارىنىڭ جازبا دەرەكتەرىندە Aتبان، Aدبان، Aدمان دەپ تە كەزدەدى. قازاقستاننىڭ كەي جەرىندە Aبدان دەپ تە ايتىلادى. ۇلى ءجۇزدىڭ وزگە تايپالارىمەن بىرگە XIV-XV عاسىردا البان قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەندى» دەگەن كوزقاراستار ايتىلادى» (بايۇزاق قوجابەكۇلى الباني. «تاريحي تانىم»، 181-بەت).

تاريحشى نىعىمەت مىڭجاني: «قازاقتىڭ بايىرعى اڭىز-شەجىرەلەرى مەن جازبا ادەبيەتىندە ءYيسىن دەگەن اتاۋ ەكى ءتۇرلى ماعىنادا: تار ماعىنا دا جانە كەڭ ماعىنادا قولدانىلادى. تار ماعىناداعى ءYيسىن – قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ قۇرامىنداعى تايپانىڭ اتى. ال كەڭ ماعىناداعى ءYيسىن – ىلە القابى مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن جانە وڭتۇستىك قازاقستاندى مەكەندەگەن ۇلى ءجۇز تايپالاردىڭ جالپى اتى. بۇلار ەجەلگى زاماننان بەرى وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن. ىلە ايماعىنداعى البان، سۋان، جالايىر تايپالارى وسى ءۇيسىن ۇلىسىنىڭ تارماقتارى» (نىعىمەت مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، 78, 79-بەت.), – دەپ وتە انىق تۇجىرىم جاساعان.

الباننىڭ سارى، شىبىل دەگەن ەكى ۇلى بار. بۇگىنگى ءىرى تايپاعا اينالعان البان ۇرپاقتارى سارى مەن شىبىلدان ءوسىپ-وركەندەگەن ەل بولىپ قازاقستان، قىتاي، قىرعىزستان، وزبەكستان قاتارلى ەلدەرگە بىتىراي قونىستانعان. البانداردىڭ بۇرىنعى ۇرانى ۇلى جۇزگە ورتاق ۇرانى – باقتيار بولعان. كەيىنگى تايپالىق ۇرانى – رايىمبەك بولىپ قالىپتاسقان.

قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى البان تايپاسى – باسقا ۇلىس، رۋ، تايپالار مەن بىرگە قارا ناردىڭ بۇيداسىن وققا قيدىرىپ، قارا ارعىماقتىڭ ەرقاسىن وققا جۇلدىرىپ جۇرسە دە ەلىن، جەرىن قورعاپ كەلگەن ەر جۇرەك حالىق.

قازاق حالقى تالاي-تالاي قيىن-قىستاۋ زار زامانداردى باستان وتكىزدى. انە، سونىڭ ءبىرى XIII عاسىردىڭ باسىندا باستالعان شىڭعىسحاننىڭ الەمگە اتى شۋلى جورىعى بەيبىت جاتقان قازاق دالاسىنا وراسان زور اپات اكەلىپ، بەيكۇنا حالىق مەكەندەرىنەن ايىرىلىپ، تورعايداي توزىپ قالالار مەن ايماقتارى قاڭعىراپ بوس قالدى. اتاقتى وتىرار قالاسىنىڭ كۇلى كوككە ۇشىپ، دۇنيە بويىنشا ەكىنشى ورىندى يەلەگەن كىتاپحاناسى ورتەلىپ، حالىق باعا جەتپەس مادەنيەتى، تاريحى، شەجىرەسىنەن ماڭگى ايىرىلدى.

عاسىرلار اۋناپ، جىلداردىڭ جىلجۋىنا بايلانىستى قازاق پەن جوڭعار اراسىنداعى سوعىس بارعان سايىن اۋىرلاسىپ، 1723 جىلعا كەلگەندە جوڭعار قازاقتى ويسىراتا جەڭدى. حالىقتىڭ كوزىنەن قاندى جاس اعىپ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» ۇشىرادى. «جەر باسىپ جۇرگەن ەكى قازاقتىڭ بىرەۋى ءولىپ وتىردى. قالاي ىقشامداساق تا، ەكى ميلليوننان ەركىن اسقان حالىقتىڭ تەڭ جارىمى قىرىلدى» (مۇحتار ماعاۋين «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى»، «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، 1999 جىل. 103-بەت). «بايتال تۇگىل باس قايعى بولىپ» حالىق ءوزىنىڭ باعا جەتپەس مادەنيەتىنەن، تاريحىنان، شەجىرەسىنەن ايىرىلدى. قازاق شەجىرەلەرى، مىنە، وسىنداي اۋىر بۇلگىنشىلىككە ۇشىراعاندىقتان قازىرگى تاراتىپ جۇرگەن شەجىرەلەرىمىز 20-30 اتادان ارى اسپايدى.

ءدال وسى الاساپىران داۋىردە قانگەلدى باتىردىڭ نەمەرەسى رايىمبەك تۇكەۇلى جوڭعارعا قارسى اتويلاپ العا شىعىپ، ەلىنە ەرەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ قارا ورمانداي قالىڭ البان ەلىنىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. سودان باستاپ ەل جاۋعا قارسى شاپقاندا، باستارىنا كۇن تۋعاندا رايىمبەك باتىردىڭ اتىن ۇران ەتىپ شاقىراتىن بولدى.

بۇل تۋرالى جىر جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى كودەك مارالباەۆ:

«ۇرانىم – رايىمبەك، زاتىم البان،

قۇدايىم نەسىبەمدى تۇزدەن سالعان» دەگەن ولەڭ جولدارى رايىمبەكتىڭ البان تايپاسىنا ورتاق ۇرانعا اينالعان قايتالانباس تاريحي تۇلعا ەكەنىن دالەلدەيدى. سول زامانداعى ەل ىشىنە تارالعان حالىق ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە:

«بالاسى بايدىبەكتىڭ البان ەدى،

قوي جىلى قارقارانى العان ەدى.

اق پاتشا ازاپ-قورلىق كورسەتكەن سوڭ،

مۇزارتقا البان ۇركىپ بارعان ەدى» دەگەن ولەڭ شۋماعى بوسقىن بولعان ەل تاعدىرىنىڭ ايانىشتى كورىنىسىن بەينەلەپ بەرەدى.

«ۇران ەرتە زامانداعى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن ۇلتتار اراسىندا توتەنشە ماڭىزدى ورىندى ۇستادى. كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن ۇلتتار ەرتە زاماندا تىنباي سوعىستار جۇرگىزدى. ۇراندى نەگىزىنەن، جاۋعا قارسى شابۋىلعا وتكەن كەزدە، اتويلاپ شەپتى العان كەزدە ءبىر تۇتاس تارتىپكە شاقىرۋدىڭ، جاۋىنگەرلىك جىگەرگە دەم بەرۋدىڭ قارۋى ەتتى. تايپا ۇراندارى ءوز اتا-بابالارىنىڭ نەمەسە ءوز تايپاسىنداعى بەلگىلى باتىردىڭ اتىنان تۋادى. ءار تايپانىڭ ءوز ۇرانى بولۋدان تىس، كۇللى قازاقتىڭ ورتاق ۇرانى، ياعني الاش ۇرانى جارىققا شىقتى» (سۋ بەيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، 201-بەت).

الاساپىران قيىن-قىستاۋ تاعدىردى باستان كەشىرگەن البان تايپاسىنىڭ ءاربىر رۋلارى ىلگەرى-كەيىندى ءار ءتۇرلى ۇرانداردى شاقىرىپ ءجۇردى. مىسالى، قوڭىربورىككە ۇران – وتەي، ايتقا ۇران – قالىبەك، الجانعا ۇران – سىرىمبەت، بوزىمعا ۇران – المەرەك بولدى، تەك XVIII عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا البان تايپاسىنىڭ ورتاق ۇرانى رايىمبەك بولىپ قالىپتاستى.

تاريحي دەرەكتەدە ايتىلۋىنشا، رۋ-تايپالاردىڭ تاڭباسىن، ۇرانىن، قونىستارىن قازاق حاندارى، سۇلتاندارى، بيلەرى بەلگىلەپ ءبولىپ بەرگەن. ءوز داۋىرىندە مايقى ءبيدىڭ 40 رۋدىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ تاڭباسىن بەلگىلەپ بەرىلگەندىگى شەجىرەلىك دەرەكتەردە كوپ ايتىلعان.

ال ەندى ءبىر دەرەكتەردە قازاق اراسىنا تاڭبانى تاۋكە حان (1680-1718) ءوز قولىمەن ۇلەستىرىپ بەرگەن. ول باس بيلەرمەن كەڭەسىپ «جەتى جارعى» زاڭىن جاساپ، وسى زاڭ ارقىلى بارلىق تايپالاردىڭ ۇرانىن اتاپ، تاڭباسىن بەلگىلەپ، قازاق حاندىق ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرگەن ءارى باسقارۋعا قولايلى، تۋىنداعان داۋ-شارلاردى ءادىل، ءبىر جاقتىلى ەتىپ شەشۋ ءۇشىن ءاربىر رۋ-تايپالارعا ءوز شەجىرەسىن جازدىرىپ حان ورداسىندا ساقتاعان.

قازاق حالقى تايپا، رۋلاردىڭ تاڭباسىن ىستەتۋگە ەرەكشە ءمان بەرگەن. باسقا تايپالار مەن حالىقتار مال-مۇلكىن تالان-تاراجىلاماۋ ءۇشىن مالدارىنا دا حان، سۇلتان، بيلەر ءبولىپ بەرگەن وزدەرىنىڭ ەن-تاڭبالارىن بەلگى رەتىندە تاڭبالاپ قولدانىپ وتىرعان.

قازاقستاندىق بىلىكتى تاريح عالىمى بايۇزاق قوجابەكۇلى الباني «الباندار ءھام البانيا» اتتى ماقالاسىندا: «دۇنيەدە البان اتاۋى كوپ ۇشىراسادى. بۇگىنگى جەر ءجۇزى بىلەتىن بالقان تاۋىنداعى الباندار، ونىڭ مەملەكەتى – البانيا، تۇرىك حالقى بىلەتىن كاۆكازداعى الباندار. البان اتاۋىنا نازار اۋدارىڭىزدار: البان – كاۆكازداعى ەجەلگى حالىق; البان – بالقانداعى ۇلت اتاۋى; البان – قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى كونە تايپالى ەل; البان – كاۆكازداعى ەجەلگى وزەن ...

وسىنشاما البان اتاۋى قايدان شىققان، ءتۇبى ءبىر اتاۋدان وربىگەن بە؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپتى ەجەلگى زامان جازباسىنان تابامىز. مۇنىڭ ءبارىنىڭ تامىرى كاۆكاز الباندارىندا، ولاردىڭ قۇراعان مەملەكەتى البانيادا جاتىر.

كاۆكاز الباندارى مەن قازاق الباندارىنىڭ تۋمالىق تاعدىرىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى»، – دەگەن عىلىمي جورامالىن ورتاعا قويدى. بۇل جورامالدىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءالى دە كەمەلدى، تولىق عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى.

بايدىبەك باباننىڭ جارىقشاق دەگەن ۇلىنان البان، سۋان، دۋلات اتتى ءۇش بالا تۋعان. بۇلار بۇگىنگى كۇنى ءوسىپ-وركەندەگەن ءۇش ۇلكەن تايپالى ەلگە اينالىپ وتىر. البان، سۋان، دۋلات تاڭبالارى نەگىزىنەن كۇن تاڭبالى بولىپ، بۇل ءۇش تايپانىڭ تاڭبالارىنىڭ نەگىزىنەن ءوزارا ۇقساستاۋ بولۋى، ولاردىڭ جاقىن قانداس ەكەنىن بىلدىرەدى.

اتاتەك شەجىرەلەرىمىزدىڭ ءبىرتالايى ولەڭ تۇرىندە جازىلعان. ءار زاماننىڭ اقىن، جىراۋلارى اتا-بابالارىنىڭ ءومىر جولىن، اتا-ءجون تارالۋىن، ءتىپتى ءوز كوڭىل-كۇيلەرىندە قوسا بايانداپ ولەڭمەن بەينەلەپ جەتكىزىپ بەرىپ وتىرعان. ولەڭمەن جازىلعان شەجىرەلەردى – «اتا ولەڭنىڭ» دامىعان ءتۇرى دەۋگە بولادى.

قازاقتىڭ ايتىس ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە دە «اتا ولەڭ» قوسىلىپ ايتىلادى، ايتىسۋشى ەكى اقىن ءوز رۋ، تايپالارىنىڭ شەجىرەسىن، ءوز ەلىنەن شىققان ەل اعالارى مەن باتىر، جىراۋ، اقىندارىن، اتاقتى بايلارىن ولەڭگە قوسۋ ارقىلى قارسى ارىپتەسىنە اتا-بابالارى ارقىلى ماقتانىپ، ءوز ەلىنىڭ بيىك مارتەبەسىمەن سالتاناتىن ايگىلەپ وتىرعان.

قازاق شەجىرەلەرىندە ولەڭمەن جازىلعان اتاتەك شەجىرەنى تانىستىراتىن اتا ولەڭدەرىن مولداپ كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، «ارعىنبەك شەجىرەسى»، «ەجەلگى قازاق شەجىرەسى»، «شەجىرە – ءۇيسىن اۋعان»، «شىڭعىسحان شەجىرەسى»، «البان تاريحى» قاتارلى كوپتەگەن شەجىرەلەردى اتاۋعا بولادى.

سول اتا ولەڭ شەجىرەلەرىنىڭ ىشىندە كودەك بايشىعانۇلى مارالباەۆتىڭ «البان تاريحى» اتتى شەجىرەلىك داستانى حالىقتىڭ تالاي تاريحىنان، شەجىرەسىنەن مول مالىمەت بەرەدى. اقىننىڭ «البان تاريحى» اتتى شەجىرەلىك داستانى حالىق ىشىندە ايتىلعان اتاتەك شەجىرەسىنىڭ تارالۋىن ءتىپتى راستاي تۇسەدى.

الباننىڭ قىزىر شالعان بەل بالاسى،
تۋىلىپ شىبىل مەنەن سارى دا وتكەن.
شەتى كوكتاس، جالاڭاش، اسىمەنەن،
بالاسى قىزىل، قوڭىر ارى كەتكەن،
سارىنىڭ بەل بالاسىن جانە ايتايىن:
سۇيەرقۇل، سۇيمەندىدەي ءنانىڭ وتكەن.
تۋىلعان سۇيەرقۇلدىڭ ءتورت ۇلىنىڭ،
ەكەۋى قونىس العان ارعى بەتتەن.
ءۇش قاپاق بايسەيىت اپ بايىنقولدى،
شوعان مەن دوسالىعا تاۋى جەتكەن.
ءبىر-ەكى باتىرشانىڭ بالاسىنا،
قوشقار مەن كومىرشىنىڭ سازى كەتكەن.
ايت، بوزىم – سۇيمەندىنىڭ ەكى ۇلى بار،
وسىنداي تۇسىنەدى پارىق ەتكەن.
وركەنى تامىرلاعان ءبۇرلى اعاشتاي،
بوزىمنان سارى، جانشىق انىق وتكەن.
بايقاسام ايت بالاسى ۇشەۋ-تورتەۋ،
ازىراق قۇلاق سالىپ سابىر ەتسەڭ.
تاڭاتار بايبىشەدەن جالقى تۋىپ،
مول جاعى توقالىنا اۋىپ وتكەن.
تۇگەندەپ تەرىپ ايتۋ قيىنىراق،
وسىنداي ءار الۋان حالىق وتكەن.
الباننىڭ اتاقتىسىن ءبىر تەرەيىن،
قولايلى ەل-جۇرتىنا جاعىپ وتكەن.
قىزىلبورىك – ەرسارى، ايت – نيازبەك،
بەلگىلى انىق قىزىر دارىپ وتكەن.
بىرەۋدەن سۇراپ الماي قۇداي بەرگەن،
جىلقىنىڭ بالەن جەرگە سانى جەتكەن.

بيلەگەن جاركەنتتى ەر ءۋالىباي،
ءجۇز اتقا ءبىر ىشىكتى نارىق ەتكەن.
بالاسى نيازبەكتىڭ سارسەنباي كەپ،
وسىنى ءجۇز ات بەرىپ الىپ وتكەن.
ەرەكشە نىساپسىزدىق باعاسى دەپ،
جۇرتشىلىق ەستىگەندە ايىپ ەتكەن.
اتانعان قىزىلبورىك ماقسۇت باتىر،
كەسىردى ءبىر كىسىدەي سالىپ وتكەن.
اكەسى قوجامقۇلعا اس بەرەردە،
اياماي مالى-باسىن سارپ ەتكەن.
جيىنى بالەن اتقا بايگە تىگىپ،
ەلىنە قازاق-قىرعىز ساۋىن ەتكەن.
ءۇش اتقا وتاۋىمەن ادام تىگىپ،
حالىقتى تاڭعالدىرىپ دابىر ەتكەن.
الدىنعى بەس ات بىردەي وزىنەن كەپ،

جۇرت ايتقان بولعانى دەپ باعى وكتەم.
مامبەتتەن تومەن قاراي الجان تاراپ،
جايىلىپ قۇيرىعى مەن جالى كەتكەن.
اتاقتى رايىمبەك باتىر شىعىپ،
قاق ءبولىپ قاراسۋدى جارىپ وتكەن.
اتانىڭ اينالايىن ارۋاعىنان،
ۇرانى كوڭىلىمدە جارىق ەتكەن.
تۋىلعان سول اتادان تالاي مىقتىڭ،
ساناۋلى كۇنى ءبىتىپ ءبارى كەتكەن.
جانعابىل ءبىر تۇقىمى داڭعىل شەشەن،
جۇيرىكتىڭ بىرەۋى ەدى كارىپ وتكەن.
الدىنا جان سالماعان اق تۇيعىنىم،
جۇرسە دە جالعىز اتپەن جالى كەتكەن.
بيلىكتى بىلە ىستەپ جەتەن شىقتى،
ىشىندە ايت ەلىنىڭ قالىبەكتەن.
الدىنا كەزىككەننىڭ اق-قاراسىن،
ايىرىپ، حالايىقتى سابىر ەتكەن.
تۋعانعا بۇرمايتۇعىن تۋرالىعىن،
تۇيعىنداي توپتى جارىپ ءمالىم ەتكەن.
ۇيتقىلى ساۋىرىق باتىر بولعان ەكەن،
قالماقتى زامانىندا شاۋىپ وتكەن.
سولتانقۇل مەن سۇلتانبەك وزعان جۇيرىك،
دۋبانعا بەلگىلى عوي ءمالىم وتكەن.

ءبىز قازاق شەجىرەسىنە قاتىستى دەرەكتەردى اباي قۇنانبايۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، اسەت نايمانبايۇلى، اقىت ءۇلىمجىۇلى، جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى، ارعىنبەك اپاشبايۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى، تولەباي بوجەكۇلى، شىلبى كومەكۇلى، كودەك مارالباەۆ، اسقار تاتانايۇلى، البان اسان اقىن، قۇلمامبەت قۇلانايان (1829-1907), بولتىرىك اتىحانۇلى (1870-1928), شارعىن العازىۇلى قاتارلى اقىن، جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىنان مولداپ كەزدەستىرە الامىز. جوعارىداعى اتالعان اقىن، جىراۋلار شىعارمالارىنان تاريحتا وتكەن ايگىلى ادامدار، ءىرى وقيعالار، شەجىرەلىك اڭىز، دەرەكتەر، سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتاردى قاراستىرا زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى وتە زور دەۋگە بولادى. وسى ارقىلى ساحارا مادەنيەتىنە جاتاتىن شەجىرەلەرىمىزدى تولىقتاپ، باي مازمۇندى ەتىپ، كەمەلدى جازۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋعا بولار ەدى. ولار جازعان اتا ولەڭدەرىندە ءوز ءداۋىرىنىڭ تاريحى مەن مول شەجىرەلىك دەرەكتەردىڭ ارشىلماعان قاينار كوزى جاتىر.

مەن قازاق شەجىرەسىنە قاتىستى ءجۇز نەشە كىتاپتى وقىپ كورىپ، باسپا بەتىندە جاريالانعان اتاتەك شەجىرەلەرىمىزدە مىنانداي ورتاق ولقىلىقتار بار ەكەنىن بايقادىم.

1. شەجىرە كىتاپتاردا ادامدار تىزىمدىگى نەگىز ەتىلىپ، قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردىڭ مەكەنگە تارالۋى، تۇرمىس تىرشىلىگى، سالت-ساناسى، ولاردىڭ قايسى حان، سۇلتان، بيلەرگە قاراعاندىعى، باسقا تايپالاردان پارىقتالاتىن نەگىزگى ەرەكشەلىگى، قارىم-قاتىناسى، 500-600 جىلدىڭ ارى جاعىنداعى جاساعان ءتۇپ اتالارى كىمدەر ەكەندىگى جونىندەگى دەرەكتەر قاعىس قالىپ، انىق تۇسىندىرىلمەگەن.

2. شەجىرە كىتاپتارداعى كوپتەگەن تاريحي اڭىزدار مەن تاريحي تۇلعالاردىڭ جىل شەگىن ايىرۋ ءتىپتى قيىن، ءبىر سىپىرا كۇڭگىرت، كومەسكى جاڭساقتىقتار بايقالادى، تاريحتاعى رۋ، تايپالاردىڭ ەلىن، جەرىن قورعاعان اتى شۋلى سوعىستارى بىردە ارىدان، بىردە بەرىدەن باياندالىپ جاتادى.

3. شەجىرە جازۋشى نەمەسە شەجىرە جيناۋشىلار ءوزى شىققان رۋ، تايپالاردى نەگىزىنەن تولىق ايتادى دا، باسقا رۋ، تايپالاردى شالا-شارپى شولىپ وتە شىعاتىن جايتتەر كەزدەسەدى.

4. باسىلىم كورگەن شەجىرە كىتاپتاردا اتالاردى ءار ءتۇرلى تاراتىپ كەلەدى، ءبىر كىتاپتا بىلاي تاراتسا، ەندى ءبىر كىتاپتا باسقالاي تاراتادى.

مىنە، وسىلاردى وقىپ وتىرىپ قايسىسىنا سەنەرىڭدى بىلمەي دال بولاسىڭ، وسىنداي ءار ءتۇرلى كوزقاراستاردى تاريح عالىمدارىمىز بەن مايتالمان شەجىرەشىلەرىمىز ءبىر ارناعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءالى دە عىلىمي تۇرعىدان جالعاستى تەرەڭدەي زەرتتەۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

زامانداردىڭ ءوتىپ جىلداردىڭ جىلجۋىمەن سان عاسىرعى ۇركىن-قورقىن، الاپاتتى سوعىستىڭ اسەرى، ايگىلى شىڭعىسحاننىڭ جويقىن جورىقتارى، «اقتابان شۇبىرىندى» زامانى، 1916 جىلعى «قارقارا كوتەرىلىسى» قاتارلى الماعايىپ ءىرى وقيعالار بەيبىت كۇنىمىزدى شايقالتىپ، ەل اتا مەكەندەرىنەن بوسقىن بولىپ تورعايداي توزدى. اشارشىلىق، اۋرۋ اپاتى جايلادى، اتا تاريحىمىز، اتا شەجىرەلەرىمىز جوعالدى، ورتەلدى، كەيبىرەۋى باسقالار جاعىنان قولدى بولدى، شەجىرەلەرىمىزگە ۇزىك-ۇزىك، جاماۋ-جاسقاۋ ءتۇستى، ەر باسىنا كۇن تۋىپ ەتىكپەنەن سۋ كەشىپ، ەر باسى، ات باسى سايدا قالدى.

وسىلاردى ويلاعاندا قىرعىزدىڭ ايگىلى جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ: «قازاق پەن قىرعىزدىڭ تاريحى تام-تۇمداپ بولسا دا كەزىندە جازىلعان، كوبى قاعازعا ەمەس، تاس بەتىنە، ورحون-ەنيسەي جازبالارى وسىنىڭ ايعاعى. اتتەڭ، كوبىنىڭ قادىرىنە جەتپەدىك. سىندى، ءبۇلىندى، كەيبىرى زەرتتەيمىن دەپ كەلگەن الدەكىمدەردىڭ قانجىعاسىنا بوكتەرىلىپ، سانكت-پەتربۋرگكە، سوناۋ انگلياعا، گەرمانياعا دەيىن ۇزاپ كەتتى»، – دەگەن ساليقالى كوزقاراسىن ەرىكسىز ەسىمىزگە سالادى.

قىتاي قازاقتارى جارتى عاسىردان بەرى حالقىمىزدىڭ ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، تاريحىن، شەجىرەسىن قايتا جيناقتاپ، زەرتتەپ ۇلكەن تابىسقا جەتتى. اسىرەسە، 1980 جىلداردان كەيىن حالقىمىزدىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىنە قاتىستى 100-گە تاياۋ ۇلكەندى-كىشىلى كىتاپتاردىڭ باسپادان شىعۋى قازاقتانۋ عىلىمىنىڭ التىن داۋىرگە قادام تاستاعانىنان دەرەك بەرەدى.

شىڭعىس تاۋىنان تۋعان ءۇش الىپتىڭ ءبىرى، شەجىرە اتاسى، كەمەڭگەر شاكارىم قۇدايبەردىۇلى:

«ەلىم-اي نەگە ەرىنىپ تەك جاتاسىڭ،

عىلىمعا ءبىر كىرىسسەڭ ءدام تاتاسىڭ.

قالجىڭ ەمەس قام ءۇشىن جازدىم مۇنى،

كەيىنگىلەر ءبىلسىن دەپ ءتۇپ اتاسىن»، – دەپ ايتقان التىن ءسوزى اتا شەجىرەسىن ارداقتاعان زەردەلى ۇرپاقتار كوڭىلىنە ءوز ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، ۇلكەن وي سالادى.

ماقالانىڭ سوڭىندا ايتار ءسوز تۇتاس قازاقتى ءبىر قازىققا بايلايتىن اتاتەك شەجىرەمىزدى جيناۋ، رەتتەۋ، زەرتتەۋ بارىسىن عىلىمي جۇيەگە ءتۇسىرىپ، اناعۇرلىم كەمەلدەندىرۋىمىز قاجەت، ويتكەنى شەجىرە تاريحى ۇلت تانۋ عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى.

ۇلت تانۋدىڭ، زەرتتەۋدىڭ يگى قادامىن تەزدەتۋ ءۇشىن اتاتەك شەجىرەلەرىمىز تۋرالى مىنانداي جۇمىستاردى قولعا الۋىمىز قاجەت.

1. حالىق ىشىندە كەڭ تارالعان ءار ءتۇرلى قولجازبا شەجىرەلەر مەن باسپا بەتىندە جاريالانعان شەجىرە كىتاپتاردى سالىستىرا زەرتتەپ، قاۋىزىن تاستاپ، ءدانىن الۋ، ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ عىلىمي تۇرعىدان بىرلىككە كەلتىرۋ، اتاپ ايتقاندا قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىنىڭ كوپ تومدىق جيناعىن باسپادان شىعارۋ ءۇشىن قۇلشىنىس جاساۋىمىز كەرەك.

2. قازاق حالقى ىشىندەگى ءاربىر رۋ، تايپالاردىڭ مەكەنگە تارالىپ قونىستانۋى، جۇزدەرگە ءبولىنۋى، جان سانىنىڭ ءوربىپ-ءوسۋى، شۇعىلدانعان كاسىبى، ەكونوميكالىق احۋالى، تاريحتا وتكەن حان، سۇلتان، بيلەرى، اقىن-جىراۋ، عالىمدارى، رۋ، تايپالارعا اتى ۇران بولعان ايگىلى باتىر ساردارلارى، قول باسشىلارى، قولدانعان تاڭبالارى، باسقا ەلدەرگە داڭقى تاراعان اتاقتى قالالارى، سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتارى قاتارلى جاقتار شەجىرە تاريحىن زەرتتەۋدە ماڭىزدى فاكتورلار بولىپ ەسەپتەلەدى. ءبىز وسى جاقتاردان ىزدەنىس جاساپ، شەجىرە جازۋدىڭ كەمەلدى، تولىق قاندى ۇلگىسىن جاراتۋىمىز كەرەك.

3. اتاتەك شەجىرەلەرىمىزدە زاماننان-زامانعا جالعاسىپ كەلە جاتقان قىز بالانىڭ اتىن شەجىرەگە تۇسىرمەۋ سىندى كونە كوزقاراستىڭ تار شەڭبەرىن بۇزىپ، ءاربىر اتادان تاراعان ۇل، قىزداردى شەجىرەگە تولىق جازىپ ءتۇسىرۋىمىز قاجەت.

4. تاريحتا وتكەن اتىشۋلى سوعىستىڭ سالدارىنان ءبىر ەلدىڭ ەندى ءبىر ەلدى جاۋلاپ الۋىنان تۋىلعان قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى كەيبىر ۇلىس، رۋ، تايپالاردىڭ باسقا ەلدىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتۋى، قازاق شەجىرەلەرىنە دەرەكسىز، كۇڭگىرت وقيعالار مەن انىقسىز اتالاردىڭ تىقپالانىپ كىرىپ بۇرمالانۋى، اتاتەك شەجىرەمىزگە ۇلكەن ولقىلىق اكەلىپ، ۇزىك-ۇزىك، جاماۋ-جاسقاۋ ءتۇسىردى. ءبىز وسى بوستىقتى تولتىرۋ ءۇشىن تاريحتان اتى ءوشىپ، كوز جازىپ قالعان اتا-بابالاردىڭ ەسىمدەرىن تاۋىپ، شەجىرەمىزدى تولىقتىرا الساق، بابالار ارۋاعى جاتقان جەرىنەن ءۇش اۋنار ەدى.

شەجىرە حالىقتىڭ تاڭداۋلى مادەنيەت بايلىعى، ول زەرتتەۋ قۇنىنا يە ءداستۇرلى حالىقتىق مۇرا. قازاق شەجىرەسى شۇعىل قۇتقارىپ، قورعاۋدى قاجەت ەتىپ وتىرعان بەيزاتتىق ساحارا مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولشەگى.

شەجىرە تاريحى – حالىق تاريحى، عاسىردان-عاسىرعا جالعاسقان اتا تاريحىمىز ءوزى سويلەسىن، ونىڭ التىن شىنجىرى ماڭگى ۇزىلمەسە ەكەن!

نۇرلان سارسەنباەۆ،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف.

ماقالانى داينداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz