Týrki әlemi birligi iydeyasynyng tarihy manyzy turaly

Týrki әlemi birligi iydeyasy – týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyeti, ortaq ruhany qúndylyqtary jәne etnikalyq baylanystarynan bastau alatyn manyzdy konsepsiya. Búl iydeyany jýzege asyru talpynystary tarihtyng әrtýrli kezenderinde kórinis tapqan. Týrki birligi úghymy sayasi, mәdeny jәne ekonomikalyq aspektilerdi qamty otyryp, qazirgi tanda da ózekti boluda.

Tarihy bastau

Týrki әlemi birligi iydeyasy ejelgi týrki memleketteri kezeninen bastau alady. Týrki qaghanaty (VI–VIII ghasyrlar) kezeninde týrki taypalarynyng birligi men ortaq mýddesi iydeyasy qalyptasa bastady. Bumyn qaghan men Qútlyq qaghan basqarghan dәuirde Týrki qaghanaty tek sayasi-ekonomikalyq qana emes, mәdeny jәne ruhany túrghyda da birtútastyqtyng ýlgisin kórsetti.

Orta ghasyrlarda Týrki әlemi birligi iydeyasy Týrki memleketteri, sonyng ishinde Qarahan, Seljýk, Altyn Orda jәne Osman imperiyalarynyng qúryluy men damuy arqyly jalghasyn tapty. Búl kezenderde ortaq din (islam), jazu (arab әlipbiyi), jәne sauda-sattyq qatynastar arqyly birlikting týrli formalary bayqaldy.

Keyingi zamandaghy týrki әlemi jәne últshyldyq qozghalystar

XIX ghasyrdyng sony men XX ghasyrdyng basynda Týrki birligi iydeyasy jana sipat aldy. Búl kezende Resey imperiyasy men Batys elderining yqpalynda qalghan týrki halyqtary tәuelsizdikke úmtyldy. Osy tústa Ismail Gasprinskiy siyaqty túlghalar týrki halyqtarynyng mәdeny jәne tildik birligin nyghaytugha shaqyrdy. Onyng "Dilde, pikirde, iste birlik" úrany týrki әlemining birigu iydeyasyn qoldaghan últtyq qozghalystardyng úranyna ainaldy.

XX ghasyrdyng basynda Mústafa Shoqay úsynghan Týrkistan avtonomiyasy men Álihan Bókeyhan bastaghan Alash qozghalysy da týrki halyqtarynyng derbestigi men birligin saqtaudy maqsat etti. Biraq Kenes Odaghynyng qúryluymen búl qozghalystar tejelip, týrki halyqtarynyng arasynda mәdeny jәne sayasy baylanystar әlsiredi.

Qazirgi kezendegi týrki birligi iydeyasy

KSRO ydyraghannan keyin Ankara týrki memleketterin biriktiru ýshin eleuli kýsh-jiger júmsap, integrasiya ýderisinde ózine ortalyq róldi berudi kózdedi. Birtindep әrtýrli ózara әrekettesu formattary qalyptasyp jatyr: týrki respublikalary basshylarynyng sammitteri, qúryltaylar, parlamentaralyq assambleyalar, Yntymaqtastyq kenesi, týrkitildes elder yntymaqtastyq kenesining sammitteri. Búl týrki respublikalary arasyndaghy yntymaqtastyqtyng institusionalizasiyalanuyn kórsetedi.

Mәseleni tolyghyraq qamtu ýshin nazarlarynyzgha Volgograd memlekettik uniyversiytetining ghalymy, tarih ghylymdarynyng kandidaty Elena Fedorovna Parubochayanyn «Qazirgi kezendegi týrki әlemining integrasiyasy» atty maqalasynan ýzindiler úsynamyz

- «Postkenestik kenistikte payda bolghan týrki memleketterining tәuelsizdigi búrynghy KSRO aumaghyna óz yqpalyn arttyrugha mýddeli kóptegen geosayasy oiynshylardyng belsendiligin arttyrdy. Búl aimaqtaghy basty oiynshylardyng biri Týrkiya Respublikasy (TR) boldy. Onyng mýddeleri negizinen týrki etnosy basym elderge baghyttaldy: Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan, Týrikmenstan jәne Ázirbayjan. HH ghasyrdyng sonynda әlemde integrasiyalyq ýderister jandana týsken kezde, Týrkiya búl mýmkindikti paydalanyp, óz ainalasyna týrkiler basym túratyn memleketterdi toptastyrugha tyrysty. Maqalada 1992 jyldan 2015 jylgha deyingi kezeng aralyghyndaghy týrki elderining integrasiya kezenderi qarastyrylady; búl prosesterge baylanysty qúbylystar taldanyp, integrasiyagha erekshe qyzyghushylyq tanytqan elder toby – «týrki tórttigi» jәne ekiúshty pozisiya ústanghan elder anyqtalady.

Integrasiyalyq ýderisterding negizgi baghyttary

- Týrkiyanyng әreketteri sayasi, ekonomikalyq, mәdeny jәne bilim beru salalarynda yntymaqtastyqty damytugha baghyttaldy. 1990 jyldary TR-ding sayasy elitasy memleketaralyq dialogtan da keng auqymdy ambisiyalyq josparlar qúrudy oilastyrghan boluy mýmkin. Alayda, resmy dengeyde Týrkiya basshylyghy týrki memleketteri arasyndaghy baylanysty nyghaytu baghytyndaghy belsendilikteri basqa elderding mýddelerine qauip tóndirmeytinin mәlimdedi.

- Degenmen, Týrkiyanyng integrasiyalyq josparlaryna Týrikmenstan men Ózbekstannyng beytarap pozisiyasy, sonday-aq Qazaqstan men Ázerbayjannyng kópvektorly syrtqy sayasaty kedergi keltirude. Qazirgi tarihy kezende birtútas týrki әlemi turaly aitu әli erte. Alayda Ankaranyng týrki respublikalaryn integrasiyalaugha arnalghan kezen-kezenmen jýzege asyrylatyn josparlary bolashaqta halyqaralyq qatynastarda yqpaldy «týrki faktorynyn» qalyptasuyna әkelui mýmkin.

- Tәuelsizdikke ie bolghan týrki elderi ýshin búl jana mýmkindikter kezeni boldy. Olar qaysybir ortalyqqa tәueldi boludy qalamady jәne egemendik pen tendik qaghidattaryna sýiene otyryp, kópvektorly syrtqy sayasat ústandy. Búl sayasat Mәskeumen dialogty jalghastyrudy, AQSh, EO, Qytay, Iran jәne basqa eldermen qarym-qatynasty damytudy kózdedi.

Týrkiyanyng bastamalary

- TR Ortalyq Aziya elderining tәuelsizdigin birinshi bolyp moyyndap, búl memleketterde alghashqy elshilik ashqan, sonday-aq joghary dengeydegi delegasiyalardy alghash jibergen memleket boldy. 1992 jyly Týrkiyanyng sol kezdegi premier-ministri S. Demiyrelding bastamasymen týrkitildes memleketterding basshylary arasynda sammitter ótkizu úsynyldy. Qazan aiynda Ankarada alghashqy kezdesu ótti.

Integrasiyalyq kezender

Birinshi kezeng (1992–2001 jj.)

- 1992 jyly ótken alghashqy Ankara sammiytinde «bauyrlastyq pen yntymaqtastyq ruhy» turaly deklarasiya qabyldandy. Búl kezende Týrkiya týrki halyqtarynyng tarihy, tili jәne mәdeniyeti arasyndaghy úqsastyqtardy atap ótip, óz rólin aiqyndaugha tyrysty. Energetikalyq resurstar, olardyng tasymaly, beybitshilik pen qauipsizdik mәseleleri qarastyryldy.

- Tashkent deklarasiyasy (1996 jyldyng 21 qazany) kezekti sammit barysynda qol qoyylyp, týrkitildes memleketterding týrli salalardaghy yntymaqtastyghynyng qarqyndy jәne túraqty damuyn bekitti [16]. Respublikalar preziydentteri sauda-ekonomikalyq baylanystardy damytu, ózara saudadaghy kedergilerdi joy qajettigin atap ótti. Sammitting eng manyzdy jetistigi – Týrkitildes memleketter basshylary kezdesulerining hatshylyghyn (TMBKH) qúru boldy [17]. Búl organnyng mindetteri memleket basshylarynyng kezdesulerine arnalghan materialdardy dayyndau; týrkitildes respublikalardyng tili, mәdeniyeti jәne jetistikterin nasihattaugha arnalghan konferensiyalar men simpoziumdar ótkizu; týrki halyqtarynyng ótkendegi jәne qazirgi ómirin sipattaytyn tarihy әdeby derekkózderdi izdestiru, irikteu jәne baspagha dayyndau júmystarymen baylanysty boldy. Osylaysha, týrki memleketterining ózara qarym-qatynastarynyng alghashqy kezeninde yntymaqtastyq ózara tiyimdi negizde jýzege asyrylghanyn, kóptegen ortaq mýddeler bolghanyn, búl bolashaq baylanystargha berik irgetas qalaghanyn aitugha bolady.

Yntymaqtastyqtyng kelesi kezenderi

- 1998 jyldan bastap týrki respublikalary kóshbasshylarynyng sammitterge qatynasy ózgere bastady.

- Alghash ret qatysushylar qúramy 1998 jyly Astana sammiytinde ózgerdi, búl jiyngha Týrkimenstannan basqa barlyq týrkitildes elderding preziydentteri qatysty. Týrik preziydenti Sýleyman Demiyreli sammitterdegi týrki faktorynyng manyzdylyghyn negizdep, týrki elderining ortaq kenistikte birge ómir sýruining manyzdylyghyn atap ótti. Alayda, Ashhabad búl sammitterge joghary dengeyde qatysudy jalghastyrmady.

- 2000 jyly Bakude ótken sammitte tek tórt elding preziydentteri: Ázirbayjan, Qazaqstan, Qyrghyzstan jәne Týrkiya basshylary ghana qatysty. Týrkimenstan men Ózbekstan tek parlament tóraghalary dengeyinde ókildik etti. Búl jaghday týrki yntymaqtastyghynyng әlsiregenin kórsetkenimen, jana yntalandyru joldaryn izdeu qajettigin aiqyndady. Qazaqstan preziydenti N. Nazarbaev Mejparlamenttik assambleyany qúrudy úsyndy, búl iydeya 2008 jyly jýzege asty 

Ekinshi kezeng (2006–2009 jj.)

- 2001 jylghy ekonomikalyq daghdarys pen sayasy qiyndyqtar týrki integrasiyasynyng bәsendeuine әkeldi. 2006 jyly Antaliyada ótken sammit týrki elderi basshylary arasyndaghy kezdesulerdi qayta janghyrtty. 2009 jyly Nahichevanda ótken sammitte Týrki kenesi qúrylyp, institusionaldyq negiz qalyptasty.

Ýshinshi kezeng (2009–2015 jj.)

- Nahichevan kelisiminen keyin týrki integrasiyasy jana dengeyge kóterildi. 2010 jyly Týrki akademiyasy qúrylyp, mәdeny jәne ghylymy yntymaqtastyqty damytugha baghyttalghan jobalar jýzege asyryla bastady.

- 2009 jylghy Nahchyvan sammiyti týrki integrasiyasynyng jana qúrylymdyq kezenin bastap berdi. Onda Týrki memleketterining yntymaqtastyq kenesin (Týrki kenesi) qúru turaly sheshim qabyldanyp, jana halyqaralyq úiymnyng negizi qalandy. Kenes bes organnan túrdy: Memleket basshylary kenesi, Syrtqy ister ministrlerining kenesi, Aqsaqaldar kenesi, Syrtqy sayasat ardagerler kenesi jәne Túraqty hatshylyq. Týrkiya preziydenti búl oqighany týrki әlemin biriktiretin tarihy qadam dep baghalady». (Tambov: Gramota, 2016. № 6(68): v 2-h ch. Ch. 1. C. 147-151. ISSN 1997-292X. Jurnal adresi: www.gramota.net/editions/3.html).

IYә, qazaqta «Syrt kóz synshy» degen sóz bar. Degenmen, «syrt kózdin» kóbine óz maqsat‑mýddesi túrghydan synauy qalypty jaghday ekenin eskeru kerek. Mәselen, Týrki әlemining integrasiyasyna búl elderding «jeke mәselesi» bolyp qana otyrghan joq. Ol, sonymen birge, syrtqy imperiyalyq kýshterge birigip qarsy túru maqsatynan da tuyndaydy.  Jogharydaghy maqalada osy faktor atalmaydy. Sondyqtan, týrki әlemi de «jandy tirshilik iyesi» retinde syrtqy ekspansiyalyq kýshter órshigende – ózara birigudi kýsheyte týsetini zandy. Mysaly, qazirgi Resey‑Ukraina arasyndaghy soghys, dýniyejýzi memleketterining osyghan baylanysty әr tarapty kózqarastarda boluy – týrki әlemin tútastandyru (integrasiyalanu) iydeyasyn kýsheyte týsude.

2021 jyldyng 12 qarashasynda Stambul qalasynda Týrki kenesining sammiyti ótti. Osy sammitte «Týrki kenesi» atauy «Týrki memleketteri úiymy» dep ózgertildi.  Qazirgi tanda Týrki memleketteri úiymy týrki halyqtarynyng sayasi-ekonomikalyq yntymaqtastyghyn arttyryp, mәdeny jәne ghylymy almasulardy damytudy kózdeydi. Búl úiym ayasynda ortaq týrki alfaviyti, tarih oqulyqtary, sonday-aq transporttyq jәne energetikalyq jobalar qolgha alynuda.

Qazirgi kezende Týrki elderi úiymynyng maqsaty tek postkenestik týrki respublikalaryn integrasiyalau ghana emes, әlemdik sayasatta birtútas akter retinde qarastyrylatyn «týrki әlemin» qúru bolyp tabylady. Búl әlmdik integrasiyada jәne órkeniyettik Integrasiya prosesinde «týrki tórttigi» – Ázirbayjan, Qazaqstan, Qyrghyzstan jәne Týrkiya basty ról atqaruda.

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz