تۇركى الەمى بىرلىگى يدەياسىنىڭ تاريحى ماڭىزى تۋرالى

تۇركى الەمى بىرلىگى يدەياسى – تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى، ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتارى جانە ەتنيكالىق بايلانىستارىنان باستاۋ الاتىن ماڭىزدى كونتسەپتسيا. بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ تالپىنىستارى تاريحتىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىندە كورىنىس تاپقان. تۇركى بىرلىگى ۇعىمى ساياسي، مادەني جانە ەكونوميكالىق اسپەكتىلەردى قامتي وتىرىپ، قازىرگى تاڭدا دا وزەكتى بولۋدا.

تاريحي باستاۋ

تۇركى الەمى بىرلىگى يدەياسى ەجەلگى تۇركى مەملەكەتتەرى كەزەڭىنەن باستاۋ الادى. تۇركى قاعاناتى (VI–VIII عاسىرلار) كەزەڭىندە تۇركى تايپالارىنىڭ بىرلىگى مەن ورتاق مۇددەسى يدەياسى قالىپتاسا باستادى. بۋمىن قاعان مەن قۇتلىق قاعان باسقارعان داۋىردە تۇركى قاعاناتى تەك ساياسي-ەكونوميكالىق قانا ەمەس، مادەني جانە رۋحاني تۇرعىدا دا بىرتۇتاستىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.

ورتا عاسىرلاردا تۇركى الەمى بىرلىگى يدەياسى تۇركى مەملەكەتتەرى، سونىڭ ىشىندە قاراحان، سەلجۇك، التىن وردا جانە وسمان يمپەريالارىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋى ارقىلى جالعاسىن تاپتى. بۇل كەزەڭدەردە ورتاق ءدىن (يسلام), جازۋ (اراب ءالىپبيى), جانە ساۋدا-ساتتىق قاتىناستار ارقىلى بىرلىكتىڭ ءتۇرلى فورمالارى بايقالدى.

كەيىنگى زامانداعى تۇركى الەمى جانە ۇلتشىلدىق قوزعالىستار

XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا تۇركى بىرلىگى يدەياسى جاڭا سيپات الدى. بۇل كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسى مەن باتىس ەلدەرىنىڭ ىقپالىندا قالعان تۇركى حالىقتارى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلدى. وسى تۇستا يسمايل گاسپرينسكي سياقتى تۇلعالار تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني جانە تىلدىك بىرلىگىن نىعايتۋعا شاقىردى. ونىڭ "دىلدە، پىكىردە، ىستە بىرلىك" ۇرانى تۇركى الەمىنىڭ بىرىگۋ يدەياسىن قولداعان ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ ۇرانىنا اينالدى.

XX عاسىردىڭ باسىندا مۇستافا شوقاي ۇسىنعان تۇركىستان اۆتونومياسى مەن ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قوزعالىسى دا تۇركى حالىقتارىنىڭ دەربەستىگى مەن بىرلىگىن ساقتاۋدى ماقسات ەتتى. بىراق كەڭەس وداعىنىڭ قۇرىلۋىمەن بۇل قوزعالىستار تەجەلىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا مادەني جانە ساياسي بايلانىستار السىرەدى.

قازىرگى كەزەڭدەگى تۇركى بىرلىگى يدەياسى

كسرو ىدىراعاننان كەيىن انكارا تۇركى مەملەكەتتەرىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن ەلەۋلى كۇش-جىگەر جۇمساپ، ينتەگراتسيا ۇدەرىسىندە وزىنە ورتالىق ءرولدى بەرۋدى كوزدەدى. بىرتىندەپ ءارتۇرلى ءوزارا ارەكەتتەسۋ فورماتتارى قالىپتاسىپ جاتىر: تۇركى رەسپۋبليكالارى باسشىلارىنىڭ سامميتتەرى، قۇرىلتايلار، پارلامەنتارالىق اسسامبلەيالار، ىنتىماقتاستىق كەڭەسى، تۇركىتىلدەس ەلدەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ سامميتتەرى. بۇل تۇركى رەسپۋبليكالارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ينستيتۋتسيوناليزاتسيالانۋىن كورسەتەدى.

ماسەلەنى تولىعىراق قامتۋ ءۇشىن نازارلارىڭىزعا ۆولگوگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەلەنا فەدوروۆنا پارۋبوچايانىڭ «قازىرگى كەزەڭدەگى تۇركى الەمىنىڭ ينتەگراتسياسى» اتتى ماقالاسىنان ۇزىندىلەر ۇسىنامىز

- «پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە پايدا بولعان تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى بۇرىنعى كسرو اۋماعىنا ءوز ىقپالىن ارتتىرۋعا مۇددەلى كوپتەگەن گەوساياسي ويىنشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىردى. بۇل ايماقتاعى باستى ويىنشىلاردىڭ ءبىرى تۇركيا رەسپۋبليكاسى (تر) بولدى. ونىڭ مۇددەلەرى نەگىزىنەن تۇركى ەتنوسى باسىم ەلدەرگە باعىتتالدى: قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان جانە ءازىربايجان. حح عاسىردىڭ سوڭىندا الەمدە ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەر جاندانا تۇسكەن كەزدە، تۇركيا بۇل مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءوز اينالاسىنا تۇركىلەر باسىم تۇراتىن مەملەكەتتەردى توپتاستىرۋعا تىرىستى. ماقالادا 1992 جىلدان 2015 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ ارالىعىنداعى تۇركى ەلدەرىنىڭ ينتەگراتسيا كەزەڭدەرى قاراستىرىلادى; بۇل پروتسەستەرگە بايلانىستى قۇبىلىستار تالدانىپ، ينتەگراتسياعا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتقان ەلدەر توبى – «تۇركى تورتتىگى» جانە ەكىۇشتى پوزيتسيا ۇستانعان ەلدەر انىقتالادى.

ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردىڭ نەگىزگى باعىتتارى

- تۇركيانىڭ ارەكەتتەرى ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني جانە ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا باعىتتالدى. 1990 جىلدارى تر-ءدىڭ ساياسي ەليتاسى مەملەكەتارالىق ديالوگتان دا كەڭ اۋقىمدى امبيتسيالىق جوسپارلار قۇرۋدى ويلاستىرعان بولۋى مۇمكىن. الايدا، رەسمي دەڭگەيدە تۇركيا باسشىلىعى تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ باعىتىنداعى بەلسەندىلىكتەرى باسقا ەلدەردىڭ مۇددەلەرىنە قاۋىپ توندىرمەيتىنىن مالىمدەدى.

- دەگەنمەن، تۇركيانىڭ ينتەگراتسيالىق جوسپارلارىنا تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستاننىڭ بەيتاراپ پوزيتسياسى، سونداي-اق قازاقستان مەن ازەربايجاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى كەدەرگى كەلتىرۋدە. قازىرگى تاريحي كەزەڭدە ءبىرتۇتاس تۇركى الەمى تۋرالى ايتۋ ءالى ەرتە. الايدا انكارانىڭ تۇركى رەسپۋبليكالارىن ينتەگراتسيالاۋعا ارنالعان كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن جوسپارلارى بولاشاقتا حالىقارالىق قاتىناستاردا ىقپالدى «تۇركى فاكتورىنىڭ» قالىپتاسۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.

- تاۋەلسىزدىككە يە بولعان تۇركى ەلدەرى ءۇشىن بۇل جاڭا مۇمكىندىكتەر كەزەڭى بولدى. ولار قايسىبىر ورتالىققا تاۋەلدى بولۋدى قالامادى جانە ەگەمەندىك پەن تەڭدىك قاعيداتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات ۇستاندى. بۇل ساياسات ماسكەۋمەن ديالوگتى جالعاستىرۋدى، اقش، ەو، قىتاي، يران جانە باسقا ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋدى كوزدەدى.

تۇركيانىڭ باستامالارى

- تر ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ءبىرىنشى بولىپ مويىنداپ، بۇل مەملەكەتتەردە العاشقى ەلشىلىك اشقان، سونداي-اق جوعارى دەڭگەيدەگى دەلەگاتسيالاردى العاش جىبەرگەن مەملەكەت بولدى. 1992 جىلى تۇركيانىڭ سول كەزدەگى پرەمەر-ءمينيسترى س. دەميرەلدىڭ باستاماسىمەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى اراسىندا سامميتتەر وتكىزۋ ۇسىنىلدى. قازان ايىندا انكارادا العاشقى كەزدەسۋ ءوتتى.

ينتەگراتسيالىق كەزەڭدەر

ءبىرىنشى كەزەڭ (1992–2001 جج.)

- 1992 جىلى وتكەن العاشقى انكارا سامميتىندە «باۋىرلاستىق پەن ىنتىماقتاستىق رۋحى» تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداندى. بۇل كەزەڭدە تۇركيا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى، ءتىلى جانە مادەنيەتى اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى اتاپ ءوتىپ، ءوز ءرولىن ايقىنداۋعا تىرىستى. ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار، ولاردىڭ تاسىمالى، بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى قاراستىرىلدى.

- تاشكەنت دەكلاراتسياسى (1996 جىلدىڭ 21 قازانى) كەزەكتى سامميت بارىسىندا قول قويىلىپ، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ءتۇرلى سالالارداعى ىنتىماقتاستىعىنىڭ قارقىندى جانە تۇراقتى دامۋىن بەكىتتى [16]. رەسپۋبليكالار پرەزيدەنتتەرى ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتۋ، ءوزارا ساۋداداعى كەدەرگىلەردى جويۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. ءسامميتتىڭ ەڭ ماڭىزدى جەتىستىگى – تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر باسشىلارى كەزدەسۋلەرىنىڭ حاتشىلىعىن (تمبكح) قۇرۋ بولدى [17]. بۇل ورگاننىڭ مىندەتتەرى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋلەرىنە ارنالعان ماتەريالداردى دايىنداۋ; تۇركىتىلدەس رەسپۋبليكالاردىڭ ءتىلى، مادەنيەتى جانە جەتىستىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا ارنالعان كونفەرەنتسيالار مەن سيمپوزيۋمدار وتكىزۋ; تۇركى حالىقتارىنىڭ وتكەندەگى جانە قازىرگى ءومىرىن سيپاتتايتىن تاريحي ادەبي دەرەككوزدەردى ىزدەستىرۋ، ىرىكتەۋ جانە باسپاعا دايىنداۋ جۇمىستارىمەن بايلانىستى بولدى. وسىلايشا، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ىنتىماقتاستىق ءوزارا ءتيىمدى نەگىزدە جۇزەگە اسىرىلعانىن، كوپتەگەن ورتاق مۇددەلەر بولعانىن، بۇل بولاشاق بايلانىستارعا بەرىك ىرگەتاس قالاعانىن ايتۋعا بولادى.

ىنتىماقتاستىقتىڭ كەلەسى كەزەڭدەرى

- 1998 جىلدان باستاپ تۇركى رەسپۋبليكالارى كوشباسشىلارىنىڭ سامميتتەرگە قاتىناسى وزگەرە باستادى.

- العاش رەت قاتىسۋشىلار قۇرامى 1998 جىلى استانا سامميتىندە وزگەردى، بۇل جيىنعا تۇركىمەنستاننان باسقا بارلىق تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ پرەزيدەنتتەرى قاتىستى. تۇرىك پرەزيدەنتى سۇلەيمان دەميرەل سامميتتەردەگى تۇركى فاكتورىنىڭ ماڭىزدىلىعىن نەگىزدەپ، تۇركى ەلدەرىنىڭ ورتاق كەڭىستىكتە بىرگە ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. الايدا، اشحاباد بۇل سامميتتەرگە جوعارى دەڭگەيدە قاتىسۋدى جالعاستىرمادى.

- 2000 جىلى باكۋدە وتكەن سامميتتە تەك ءتورت ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرى: ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركيا باسشىلارى عانا قاتىستى. تۇركىمەنستان مەن وزبەكستان تەك پارلامەنت توراعالارى دەڭگەيىندە وكىلدىك ەتتى. بۇل جاعداي تۇركى ىنتىماقتاستىعىنىڭ السىرەگەنىن كورسەتكەنىمەن، جاڭا ىنتالاندىرۋ جولدارىن ىزدەۋ قاجەتتىگىن ايقىندادى. قازاقستان پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ مەجپارلامەنتتىك اسسامبلەيانى قۇرۋدى ۇسىندى، بۇل يدەيا 2008 جىلى جۇزەگە استى 

ەكىنشى كەزەڭ (2006–2009 جج.)

- 2001 جىلعى ەكونوميكالىق داعدارىس پەن ساياسي قيىندىقتار تۇركى ينتەگراتسياسىنىڭ باسەڭدەۋىنە اكەلدى. 2006 جىلى انتاليادا وتكەن سامميت تۇركى ەلدەرى باسشىلارى اراسىنداعى كەزدەسۋلەردى قايتا جاڭعىرتتى. 2009 جىلى ناحيچەۆاندا وتكەن سامميتتە تۇركى كەڭەسى قۇرىلىپ، ينستيتۋتسيونالدىق نەگىز قالىپتاستى.

ءۇشىنشى كەزەڭ (2009–2015 جج.)

- ناحيچەۆان كەلىسىمىنەن كەيىن تۇركى ينتەگراتسياسى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. 2010 جىلى تۇركى اكادەمياسى قۇرىلىپ، مادەني جانە عىلىمي ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا باعىتتالعان جوبالار جۇزەگە اسىرىلا باستادى.

- 2009 جىلعى ناحچىۆان ءسامميتى تۇركى ينتەگراتسياسىنىڭ جاڭا قۇرىلىمدىق كەزەڭىن باستاپ بەردى. وندا تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىن (تۇركى كەڭەسى) قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، جاڭا حالىقارالىق ۇيىمنىڭ نەگىزى قالاندى. كەڭەس بەس ورگاننان تۇردى: مەملەكەت باسشىلارى كەڭەسى، سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەڭەسى، اقساقالدار كەڭەسى، سىرتقى ساياسات ارداگەرلەر كەڭەسى جانە تۇراقتى حاتشىلىق. تۇركيا پرەزيدەنتى بۇل وقيعانى تۇركى الەمىن بىرىكتىرەتىن تاريحي قادام دەپ باعالادى». (تامبوۆ: گراموتا، 2016. № 6(68): ۆ 2-ح چ. چ. 1. C. 147-151. ISSN 1997-292X. جۋرنال ادرەسى: www.gramota.net/editions/3.html).

ءيا، قازاقتا «سىرت كوز سىنشى» دەگەن ءسوز بار. دەگەنمەن، «سىرت كوزدىڭ» كوبىنە ءوز ماقسات‑مۇددەسى تۇرعىدان سىناۋى قالىپتى جاعداي ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. ماسەلەن، تۇركى الەمىنىڭ ينتەگراتسياسىنا بۇل ەلدەردىڭ «جەكە ماسەلەسى» بولىپ قانا وتىرعان جوق. ول، سونىمەن بىرگە، سىرتقى يمپەريالىق كۇشتەرگە بىرىگىپ قارسى تۇرۋ ماقساتىنان دا تۋىندايدى.  جوعارىداعى ماقالادا وسى فاكتور اتالمايدى. سوندىقتان، تۇركى الەمى دە «جاندى تىرشىلىك يەسى» رەتىندە سىرتقى ەكسپانسيالىق كۇشتەر ورشىگەندە – ءوزارا بىرىگۋدى كۇشەيتە تۇسەتىنى زاڭدى. مىسالى، قازىرگى رەسەي‑ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس، دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ وسىعان بايلانىستى ءار تاراپتى كوزقاراستاردا بولۋى – تۇركى الەمىن تۇتاستاندىرۋ (ينتەگراتسيالانۋ) يدەياسىن كۇشەيتە تۇسۋدە.

2021 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا ستامبۋل قالاسىندا تۇركى كەڭەسىنىڭ ءسامميتى ءوتتى. وسى سامميتتە «تۇركى كەڭەسى» اتاۋى «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى» دەپ وزگەرتىلدى.  قازىرگى تاڭدا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى تۇركى حالىقتارىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرىپ، مادەني جانە عىلىمي الماسۋلاردى دامىتۋدى كوزدەيدى. بۇل ۇيىم اياسىندا ورتاق تۇركى ءالفاۆيتى، تاريح وقۋلىقتارى، سونداي-اق ترانسپورتتىق جانە ەنەرگەتيكالىق جوبالار قولعا الىنۋدا.

قازىرگى كەزەڭدە تۇركى ەلدەرى ۇيىمىنىڭ ماقساتى تەك پوستكەڭەستىك تۇركى رەسپۋبليكالارىن ينتەگراتسيالاۋ عانا ەمەس، الەمدىك ساياساتتا ءبىرتۇتاس اكتەر رەتىندە قاراستىرىلاتىن «تۇركى الەمىن» قۇرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل المدىك ينتەگراتسيادا جانە وركەنيەتتىك ينتەگراتسيا پروتسەسىندە «تۇركى تورتتىگى» – ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركيا باستى ءرول اتقارۋدا.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz