Түркі әлемі бірлігі идеясының тарихы маңызы туралы

Түркі әлемі бірлігі идеясы – түркі халықтарының тарихы мен мәдениеті, ортақ рухани құндылықтары және этникалық байланыстарынан бастау алатын маңызды концепция. Бұл идеяны жүзеге асыру талпыныстары тарихтың әртүрлі кезеңдерінде көрініс тапқан. Түркі бірлігі ұғымы саяси, мәдени және экономикалық аспектілерді қамти отырып, қазіргі таңда да өзекті болуда.

Тарихи бастау

Түркі әлемі бірлігі идеясы ежелгі түркі мемлекеттері кезеңінен бастау алады. Түркі қағанаты (VI–VIII ғасырлар) кезеңінде түркі тайпаларының бірлігі мен ортақ мүддесі идеясы қалыптаса бастады. Бумын қаған мен Құтлық қаған басқарған дәуірде Түркі қағанаты тек саяси-экономикалық қана емес, мәдени және рухани тұрғыда да біртұтастықтың үлгісін көрсетті.

Орта ғасырларда Түркі әлемі бірлігі идеясы Түркі мемлекеттері, соның ішінде Қарахан, Селжүк, Алтын Орда және Осман империяларының құрылуы мен дамуы арқылы жалғасын тапты. Бұл кезеңдерде ортақ дін (ислам), жазу (араб әліпбиі), және сауда-саттық қатынастар арқылы бірліктің түрлі формалары байқалды.

Кейінгі замандағы түркі әлемі және ұлтшылдық қозғалыстар

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Түркі бірлігі идеясы жаңа сипат алды. Бұл кезеңде Ресей империясы мен Батыс елдерінің ықпалында қалған түркі халықтары тәуелсіздікке ұмтылды. Осы тұста Исмаил Гаспринский сияқты тұлғалар түркі халықтарының мәдени және тілдік бірлігін нығайтуға шақырды. Оның "Ділде, пікірде, істе бірлік" ұраны түркі әлемінің бірігу идеясын қолдаған ұлттық қозғалыстардың ұранына айналды.

XX ғасырдың басында Мұстафа Шоқай ұсынған Түркістан автономиясы мен Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш қозғалысы да түркі халықтарының дербестігі мен бірлігін сақтауды мақсат етті. Бірақ Кеңес Одағының құрылуымен бұл қозғалыстар тежеліп, түркі халықтарының арасында мәдени және саяси байланыстар әлсіреді.

Қазіргі кезеңдегі түркі бірлігі идеясы

КСРО ыдырағаннан кейін Анкара түркі мемлекеттерін біріктіру үшін елеулі күш-жігер жұмсап, интеграция үдерісінде өзіне орталық рөлді беруді көздеді. Біртіндеп әртүрлі өзара әрекеттесу форматтары қалыптасып жатыр: түркі республикалары басшыларының саммиттері, құрылтайлар, парламентаралық ассамблеялар, Ынтымақтастық кеңесі, түркітілдес елдер ынтымақтастық кеңесінің саммиттері. Бұл түркі республикалары арасындағы ынтымақтастықтың институционализациялануын көрсетеді.

Мәселені толығырақ қамту үшін назарларыңызға Волгоград мемлекеттік университетінің ғалымы, тарих ғылымдарының кандидаты Елена Федоровна Парубочаяның «Қазіргі кезеңдегі түркі әлемінің интеграциясы» атты мақаласынан үзінділер ұсынамыз

- «Посткеңестік кеңістікте пайда болған түркі мемлекеттерінің тәуелсіздігі бұрынғы КСРО аумағына өз ықпалын арттыруға мүдделі көптеген геосаяси ойыншылардың белсенділігін арттырды. Бұл аймақтағы басты ойыншылардың бірі Түркия Республикасы (ТР) болды. Оның мүдделері негізінен түркі этносы басым елдерге бағытталды: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан және Әзірбайжан. ХХ ғасырдың соңында әлемде интеграциялық үдерістер жандана түскен кезде, Түркия бұл мүмкіндікті пайдаланып, өз айналасына түркілер басым тұратын мемлекеттерді топтастыруға тырысты. Мақалада 1992 жылдан 2015 жылға дейінгі кезең аралығындағы түркі елдерінің интеграция кезеңдері қарастырылады; бұл процестерге байланысты құбылыстар талданып, интеграцияға ерекше қызығушылық танытқан елдер тобы – «түркі төрттігі» және екіұшты позиция ұстанған елдер анықталады.

Интеграциялық үдерістердің негізгі бағыттары

- Түркияның әрекеттері саяси, экономикалық, мәдени және білім беру салаларында ынтымақтастықты дамытуға бағытталды. 1990 жылдары ТР-дің саяси элитасы мемлекетаралық диалогтан да кең ауқымды амбициялық жоспарлар құруды ойластырған болуы мүмкін. Алайда, ресми деңгейде Түркия басшылығы түркі мемлекеттері арасындағы байланысты нығайту бағытындағы белсенділіктері басқа елдердің мүдделеріне қауіп төндірмейтінін мәлімдеді.

- Дегенмен, Түркияның интеграциялық жоспарларына Түрікменстан мен Өзбекстанның бейтарап позициясы, сондай-ақ Қазақстан мен Әзербайжанның көпвекторлы сыртқы саясаты кедергі келтіруде. Қазіргі тарихи кезеңде біртұтас түркі әлемі туралы айту әлі ерте. Алайда Анкараның түркі республикаларын интеграциялауға арналған кезең-кезеңмен жүзеге асырылатын жоспарлары болашақта халықаралық қатынастарда ықпалды «түркі факторының» қалыптасуына әкелуі мүмкін.

- Тәуелсіздікке ие болған түркі елдері үшін бұл жаңа мүмкіндіктер кезеңі болды. Олар қайсыбір орталыққа тәуелді болуды қаламады және егемендік пен теңдік қағидаттарына сүйене отырып, көпвекторлы сыртқы саясат ұстанды. Бұл саясат Мәскеумен диалогты жалғастыруды, АҚШ, ЕО, Қытай, Иран және басқа елдермен қарым-қатынасты дамытуды көздеді.

Түркияның бастамалары

- ТР Орталық Азия елдерінің тәуелсіздігін бірінші болып мойындап, бұл мемлекеттерде алғашқы елшілік ашқан, сондай-ақ жоғары деңгейдегі делегацияларды алғаш жіберген мемлекет болды. 1992 жылы Түркияның сол кездегі премьер-министрі С. Демирелдің бастамасымен түркітілдес мемлекеттердің басшылары арасында саммиттер өткізу ұсынылды. Қазан айында Анкарада алғашқы кездесу өтті.

Интеграциялық кезеңдер

Бірінші кезең (1992–2001 жж.)

- 1992 жылы өткен алғашқы Анкара саммитінде «бауырластық пен ынтымақтастық рухы» туралы декларация қабылданды. Бұл кезеңде Түркия түркі халықтарының тарихы, тілі және мәдениеті арасындағы ұқсастықтарды атап өтіп, өз рөлін айқындауға тырысты. Энергетикалық ресурстар, олардың тасымалы, бейбітшілік пен қауіпсіздік мәселелері қарастырылды.

- Ташкент декларациясы (1996 жылдың 21 қазаны) кезекті саммит барысында қол қойылып, түркітілдес мемлекеттердің түрлі салалардағы ынтымақтастығының қарқынды және тұрақты дамуын бекітті [16]. Республикалар президенттері сауда-экономикалық байланыстарды дамыту, өзара саудадағы кедергілерді жою қажеттігін атап өтті. Саммиттің ең маңызды жетістігі – Түркітілдес мемлекеттер басшылары кездесулерінің хатшылығын (ТМБКХ) құру болды [17]. Бұл органның міндеттері мемлекет басшыларының кездесулеріне арналған материалдарды дайындау; түркітілдес республикалардың тілі, мәдениеті және жетістіктерін насихаттауға арналған конференциялар мен симпозиумдар өткізу; түркі халықтарының өткендегі және қазіргі өмірін сипаттайтын тарихи әдеби дереккөздерді іздестіру, іріктеу және баспаға дайындау жұмыстарымен байланысты болды. Осылайша, түркі мемлекеттерінің өзара қарым-қатынастарының алғашқы кезеңінде ынтымақтастық өзара тиімді негізде жүзеге асырылғанын, көптеген ортақ мүдделер болғанын, бұл болашақ байланыстарға берік іргетас қалағанын айтуға болады.

Ынтымақтастықтың келесі кезеңдері

- 1998 жылдан бастап түркі республикалары көшбасшыларының саммиттерге қатынасы өзгере бастады.

- Алғаш рет қатысушылар құрамы 1998 жылы Астана саммитінде өзгерді, бұл жиынға Түркіменстаннан басқа барлық түркітілдес елдердің президенттері қатысты. Түрік президенті Сүлейман Демирель саммиттердегі түркі факторының маңыздылығын негіздеп, түркі елдерінің ортақ кеңістікте бірге өмір сүруінің маңыздылығын атап өтті. Алайда, Ашхабад бұл саммиттерге жоғары деңгейде қатысуды жалғастырмады.

- 2000 жылы Бакуде өткен саммитте тек төрт елдің президенттері: Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан және Түркия басшылары ғана қатысты. Түркіменстан мен Өзбекстан тек парламент төрағалары деңгейінде өкілдік етті. Бұл жағдай түркі ынтымақтастығының әлсірегенін көрсеткенімен, жаңа ынталандыру жолдарын іздеу қажеттігін айқындады. Қазақстан президенті Н. Назарбаев Межпарламенттік ассамблеяны құруды ұсынды, бұл идея 2008 жылы жүзеге асты 

Екінші кезең (2006–2009 жж.)

- 2001 жылғы экономикалық дағдарыс пен саяси қиындықтар түркі интеграциясының бәсеңдеуіне әкелді. 2006 жылы Анталияда өткен саммит түркі елдері басшылары арасындағы кездесулерді қайта жаңғыртты. 2009 жылы Нахичеванда өткен саммитте Түркі кеңесі құрылып, институционалдық негіз қалыптасты.

Үшінші кезең (2009–2015 жж.)

- Нахичеван келісімінен кейін түркі интеграциясы жаңа деңгейге көтерілді. 2010 жылы Түркі академиясы құрылып, мәдени және ғылыми ынтымақтастықты дамытуға бағытталған жобалар жүзеге асырыла бастады.

- 2009 жылғы Нахчыван саммиті түркі интеграциясының жаңа құрылымдық кезеңін бастап берді. Онда Түркі мемлекеттерінің ынтымақтастық кеңесін (Түркі кеңесі) құру туралы шешім қабылданып, жаңа халықаралық ұйымның негізі қаланды. Кеңес бес органнан тұрды: Мемлекет басшылары кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің кеңесі, Ақсақалдар кеңесі, Сыртқы саясат ардагерлер кеңесі және Тұрақты хатшылық. Түркия президенті бұл оқиғаны түркі әлемін біріктіретін тарихи қадам деп бағалады». (Тамбов: Грамота, 2016. № 6(68): в 2-х ч. Ч. 1. C. 147-151. ISSN 1997-292X. Журнал адресі: www.gramota.net/editions/3.html).

Иә, қазақта «Сырт көз сыншы» деген сөз бар. Дегенмен, «сырт көздің» көбіне өз мақсат‑мүддесі тұрғыдан сынауы қалыпты жағдай екенін ескеру керек. Мәселен, Түркі әлемінің интеграциясына бұл елдердің «жеке мәселесі» болып қана отырған жоқ. Ол, сонымен бірге, сыртқы империялық күштерге бірігіп қарсы тұру мақсатынан да туындайды.  Жоғарыдағы мақалада осы фактор аталмайды. Сондықтан, түркі әлемі де «жанды тіршілік иесі» ретінде сыртқы экспансиялық күштер өршігенде – өзара бірігуді күшейте түсетіні заңды. Мысалы, қазіргі Ресей‑Украина арасындағы соғыс, дүниежүзі мемлекеттерінің осыған байланысты әр тарапты көзқарастарда болуы – түркі әлемін тұтастандыру (интеграциялану) идеясын күшейте түсуде.

2021 жылдың 12 қарашасында Стамбул қаласында Түркі кеңесінің саммиті өтті. Осы саммитте «Түркі кеңесі» атауы «Түркі мемлекеттері ұйымы» деп өзгертілді.  Қазіргі таңда Түркі мемлекеттері ұйымы түркі халықтарының саяси-экономикалық ынтымақтастығын арттырып, мәдени және ғылыми алмасуларды дамытуды көздейді. Бұл ұйым аясында ортақ түркі алфавиті, тарих оқулықтары, сондай-ақ транспорттық және энергетикалық жобалар қолға алынуда.

Қазіргі кезеңде Түркі елдері ұйымының мақсаты тек посткеңестік түркі республикаларын интеграциялау ғана емес, әлемдік саясатта біртұтас актер ретінде қарастырылатын «түркі әлемін» құру болып табылады. Бұл әлмдік интеграцияда және өркениеттік Интеграция процесінде «түркі төрттігі» – Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан және Түркия басты рөл атқаруда.

Әбдірашит Бәкірұлы

Abai.kz