XIV ghasyrda Ámir Temirding birneshe soqqysynan aitarlyqtay әlsirep ketken Altyn Orda handyghyna, qolastyndaghy Rusi alym-salyq tóleudi mýlde azaytyp jibergen edi.

Al alym-salyqsyz býkil әskerdi, tipti qaramaghyndaghy ru-taypalardy ústap túru mýmkin emes túghyn. Altyn Ordagha alym-salyqty eng kóp tóleytin jәne artyghynan tóleytin Kavkaz ben kәri qúrlyqtyng (Europa) baghynyshty aitarlyqtay bóligi emes, tek osy Rusi edi.

Jaraydy, Toqtamys Ámir Temirden jenildi deyik, biraq ózine baghynyshty elderdi ydyratpay ústap túru kerek qoy. Bir kezderde Batyl han (Batu) qúrghan, dýniyening ýshten eki bóligin alyp jatqan, almas qylyshtay jarqyraghan Úly handyqqa orys knyazidikterin taghy da tәubesine týsiru kerek boldy. Ishki tartystyng bir uaqytynda qolyna biylik tiyip qalghan týmenbasy Mamay Rýsti qayta shabugha dayyndala bastady. Altyn Ordagha qaraytyn býkil Euraziya dalasyndaghy taypalardy qandy joryqqa dayyndady. Búryn milliongha  juyq  әsker shyghara alatyn alyp derjava, osy joly eki jýz elu mynday qypshaq sarbazdaryn qatargha qoya aldy (tarihta osylay kórsetilgen) .

Úly Shynghys han Qytaydy jýz myngha tolar-tolmas әskermen tize býktirgende, eki jýz elu myng atty әsker ghalamat kýsh emes pe?! Orys knyazidikterining ishinde eng alghashqy bolyp Altyn Ordanyng ózderine qarsy shabuyl bastamaq niyetin Mәskeu knyazi Dmitriy Ivanovich estiydi. Dmitriy Altyn Orda imperiyasyn jene almasyn o bastan týsingen edi.

Ýsh jarym ghasyrdan asa ózderin bodandyqta ústap kele jatqan alyp memleket - Temirlan imperiyasy sekildi ózimen tendes derjavamen ghana kýsh salystyrugha layyq deuge bolar. Altyn Orda Euraziya men Europanyng qay elin bolsyn yzgharly aibynymen-aq yghystyra alatyn. Degenmen, bir aiqasyp qaludy maqsat tútqan Dmitriy Ivanovich kóptegen orys knyazidikterining qarsy bolghanyna qaramay qol jinay bastady. Bir emen aghashynyng bir iyir bútaghy boluy tiyis qoy.

Osy arada sheginis jasap, myna kitaptan ýzindi keltireyik (iz knigy «Tayna Stalina»).

«1943 jyl. Stalingrad shayqasynda Kenes әskerleri felidmarshal Paulusting armiyasyn talqandap, maydandaghy joyqyn soghystyng Kenester Odaghynyng paydasyna sheshilip jatqan kezi.

Kremlidegi Stalinning kabiyneti. Staliyn, Molotov, Voroshilov ýsheui kenes qúryp otyrdy.  – Gitlerding túmsyghyn búzdyq-au әiteuir, - dedi Molotov quanyshyn jasyra almay. – Sizding Shynghys hanmen tendes tughanynyz әrbir isinizden kórinip túrady, Iosif Vissarionovich, - dedi taghy da Molotov qojayynyna jaghynyp qalghysy kelgenin jasyrmay.

Stalin qorqoryn qolyna alyp, terezege búrylyp ketti. Ýndemey biraz túrdy.

– Sender Kulikovo shayqasynda jendik dep jazdyndar. Solay ma?! – Voroshilov ýndemedi.  Tegi, búl tarihty bilmeytin sekildi. 

– IYә, solay ghoy deymin, - dedi Molotov atýsti bilmeytindigin jasyrmay.

– Men jas kezimnen әdebiyetpen, óleng jazumen ainalysqan adammyn, - dedi Staliyn. Terendetip tarihpen de shúghyldandym. Shynghys han әrbir úrysqa shyqqanda armiyasynan basqa, ózining qasynda bes mynnan kem týspeytin gvardiya (keshikten) ústaghan. Eng bir sheshushi sәtte sonyng birazyn ghana kómek retinde maydangha salyp otyrghan. Búl dәstýr Shynghys hannan keyingi úrpaqtarynda da búljymas zang bolghan. Al endi Kulikovo shayqasyna keleyik.  Altyn Orda eki jýz elu myng әsker tókti. Orystar jýz elu myng әskerdi maydan dalasyna әreng shyghardy. Altyn Orda әskerleri erteden әbden soghysqa ýirengen, at ýstinde maymylday oinaytyn sayypqyrandar әri soghystyng qyr-syryn әbden mengergen. Orystyng jýz elu myng әskerin biraz uaqyttyng ishinde týrip aidap shyqty. Tym-tyraqay qashtyndar.

Tosqauyldaghy knyazi Vladimir Andreevich Serpuhovskiy men Dmitriy Bobroktyng tandauly eki myng әskeri oida-joqta shygha keldi. Biraq, sol eki myng әsker, eng kóp degende elu myny qyrghyn tapqan әli eki jýz myng sarbazy bar Altyn Ordalyqtargha tosqauyl bola ala ma? Ábden әlsirep, jartysynan kóbin joghaltqan, ruhy týsken, qashyp kele jatqan orys әskerine kómek bolar deysing be?! Eki myng әskerdi Altyn Ordanyng eki jýz myng әskeri bir shayqaghannan qaldyra ma? Sonday-aq, Mamay qolbasshynyng qasynda keminde ýsh mynday gvardiya túrghanda Han olardy da soghysqa saluy mýmkin ghoy. Tipti, salghan da bolar! Sonda bizding orys tarihshylar biz jendik dep qalay ótirik úyalmay jazyp otyr?!

– Joldas Molotov, siz meni Shynghys hangha teneysiz, Shynghys han túqymy túrmaq, onyng úrpaqtary ómirde esesin jibermey, jenilmey ótken. Mening úzaq jyldar Shynghys han tarihyn izdestirip oqyghanymda, osyghan sanam jetti. Paulusting armiyasyna qarsy, biz qansha dviziya saldyq, - dep súrady Stalin qasyndaghy Voroshilovtan. Ol bolsa, 22 diviziya, - dep saldy.

Úly Kósem (kitapta solay) sәl ghana búrylyp, – 25 diviziya attandyrdyq, - dedi. – Mine, sen qate aityp túrsyn! Tarihta osylay qate jazylady! (Stalin turaly pikirler jinaghy. «Stalinning qúpiyasy» kitabynan).

Mәskeu búl soghysqa tynghylyqty dayyndaldy. Altyn Ordamen kelisimshart jasasyp, odan kómekke әsker alyp túratyn Ryazani, Vladimiyr, Suzdali knyazidikteri óz jasaqtaryn bermedi. At-tonyn ala qashty. Tipti, Tveri knyazi uәde berip túryp, artynan qalys qaldy. Bәrining oilaghany bireu edi – eger jenilis tapsa, Altyn Ordanyng qypshaqtary ózderin ayamaytyndyghyn bildi.

1380 jyly 31 shilde kýni qatty shayqas bastaldy. Alghashynda maydandaghy әskerler teng týsip jatty. Biraq kópting aty kóp qoy. Altyn Orda әskeri orystardy tútastay temir qúrsaugha alyp, qorshap aldy. Baryn salyp, qansha aiqasqanymen, orystar tez setinep, kemy berdi. Kóbi qyrylghan, qalghandarynyng esi qashqan orys sarbazdary at-matymen artyndaghy Nepryadva ózenine qarghy bastady. Mine, osy kezde Dmitriy Bobroktyng eki myng әskeri tasadan shygha keldi. Degenmen, óte kesh edi. Orys әskerining negizge kýshi tútastay qyrghyn tapqan bolatyn. Tasadan shyqqan Bobroktyng eki myng әskerin altyn ordalyqtar kókpargha týsken laqtay jan-jaghynan qorshap alyp, tastalqanyn shyghardy.

Ózenning arghy betine shyqqan orys jauyngerleri «Mәskeu qaydasyn» dep tartyp berdi. Ózining biraz keshiktenimen qyrda túrghan Mamay qasynda túrghan týrik jylnamashysyna «Terledin, Mamay, erleding Mamay», - dep kýbirledi.

Osy soghystan keyin Rusi eli Altyn Ordagha taghy 170  jyl boyy alym-salyq tólep, bodandyqqa qayta týsti.

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz